Parmentier. Jaargang 3

[p. 59]

Claude Arnaud
Van onder de doden
Fragmenten uit de biografie van Chamfort

[In 1993 verschijnt in de Open-Domeinreeks van uitgeverij De Arbeiderspers Claude Arnauds biografie van Chamfort (1740-1794). De Nederlandse vertaling is van Edu Borger. Deze voorpublikatie omvat twee fragmenten uit Hoofdstuk 24 ‘Van onder de doden’.]

De filosoof

‘Zonder mijzelf zou ik het uitstekend maken’, zei hij onder het Oude Regime: dat is bijna gebeurd. Na achtereenvolgens in 1765 de erotomaan, in 1780 de schrijver en in 1793 de ideoloog in zichzelf gedood te hebben, heeft hij vrede met zichzelf en is hij bijna genezen. Zijn wonden maken het vocht vrij dat hem al 30 jaar kwelt en zijn blaasen maagpijnen verdwijnen. Hij wordt dikker, raakt zijn gelige gelaatskleur kwijt en ziet er weer blozend uit. Hij vertrouwt Colchen, een van zijn ‘informanten’ op het ministerie van Buitenlandse Zaken, weliswaar toe: ‘Bij het zien van die gruwelen krijg ik voortdurend zin opnieuw te beginnen’ - maar het heeft de juiste toon niet meer. Door de zieke in zichzelf te doden, is hij eindelijk filosoof geworden. Hij zou nu, met meneer Teste van Valéry, kunnen zeggen: ‘Ik heb mezelf aanbeden, ik heb mezelf verafschuwd en daarna zijn we samen oud geworden.’

‘Hij vatte langzaam maar zeker weer een paar oude gewoontes op’, schrijft Ginguené. Wandelend door die straatjes in de buurt van de Bibliotheek, die bijna niet veranderd zijn, gaat hij op bezoek bij zijn laatste vrienden of hij ontvangt zijn puritein Sieyès, die zich bijna niet laat zien. Het is een manier om de Terreur te ontkennen, dat kwaad dat iedereen in zichzelf doet keren. Chamfort, die zijn weerzin overwint, geeft laconiek commentaar op de reeks terechtstellingen die ter gelegenheid van de eerste verjaardag van de dood van de koning plaatsvindt: ‘Uitstekend! Dit is een gratis voorstelling van de Conventie.’ Trouw aan een revolutie die hij geprofeteerd, georganiseerd en vervolgens belichaamd heeft, ziet hij toe dat die revolutie waanzinnig wordt. Heeft hij wroeging? Schijnbaar niet. Hij heeft zichzelf al stevig genoeg aangepakt door de kleine Marat die in hem huisde te doden. 1789, 1790, 1791 en 1792 waren door het fatalisme van generaties op de lange baan geschoven noodzakelijkheden. Wanneer de rust is weergekeerd, zal de Republiek Frankrijk duurzame wetten geven. De Terreur is slechts een intermezzo tijdens de heerschappij van de vrijheid. Ongetwijfeld heeft de gevangenis het overduidelijk gemaakt dat Chamfort niet meer en nooit een echte voorstander van de gelijkheidsgedachte geweest is. Maar men zal er hem voor niets ter wereld meer op betrappen dat hij, zoals onder het Oude Regime, verklaart: ‘De mensen zijn zo verdorven dat alleen al de hoop of zelfs alleen maar het verlangen hen te verbeteren en hen redelijk en fatsoenlijk te zien worden een absurditeit is...’ Het gejuich rond de guillotine doet er niets aan af: het volk heeft zijn misantropie definitief onttroond - dat blijft hij tenminste hardnekkig beweren. Alleen Arnault maakt melding van zijn stille schaamte voor het feit dat hij zich heeft laten misleiden.

Omdat Ginguené hem ‘op een nuttige manier wil bezighouden’, maken zij

[p. 60]

samen plannen voor een tijdschrift. Zich bewust van zijn verantwoordelijkheid voor de vernietiging van de literatuur, gokt Chamfort nog een laatste keer op de rede. Met de steun van de protestant Jean-Baptiste Say, die de eerste Franse theoreticus van het economisch-liberalisme wordt, brengt hij een team journalisten uit de kring rond Mirabeau en mevrouw Helvétius bijeen. Het Decennium van de Filosofie, Chamforts eerste postume werk, bereidt in intellectueel opzicht Thermidor voor en verdedigt tot het Keizerrijk de idealen van de Verlichting, nog altijd onder de bescherming van de onvermoeibare mevrouw Helvétius. Het Decennium, dat geleid wordt door Ginguené, maar waarin jarenlang Chamforts persoonlijkheid en stijl rondspoken, ziet de regimes die op de Terreur volgen uiteindelijk als mindere kwaden. De voornaamste redacteuren zijn Roederer en de eerwaarde Sieyès - die de Revolutie afsluiten door op 18 Brumaire de Bonapartistische staatsgreep te steunen - Grouvelle, Garat, Danou en Destutt de Tracy, grondlegger van de Ideologie, een wetenschap die naar de oorsprong van ideeën, de wetten die hen regeren en hun relatie met de taal zoekt en waarvan het marxisme later bepaalde elementen overneemt. Het Decennium van de Filosofie publiceert later de eerste maximes van Chamfort en de biografische artikelen die Sélis, zijn oudste vriend, aan hem wijdt. Wat Ginguené betreft, die volhardt samen met de Ideologen in een stugge oppositie tegen Napoleon, die hem Guinguené noemt.

Het stond echter geschreven dat Chamfort nooit lang gelukkig zou zijn. Door zijn opvolger uit de rue Neuve-des-Petits-Champs verdreven, betrekt hij een tussenverdieping in de rue de Chabanais, vlak bij de Bibliotheek. Hij zet zijn naam en zijn leeftijd op het blauw-witrode bord bij de ingang en besluit om het vertrek van zijn bewaker, die zijn ‘gids’ is geworden, te vragen. ‘Tot een door mij gezegende armoede gebracht door een Revolutie die ik nog meer zegen, ziek en mijzelf alle mogelijke dingen ontzeggend, verkoop ik mijn meubels en zelfs mijn boeken stuk voor stuk’, schrijft hij op 18 januari 1794 aan de volksvertegenwoordigers. De diepongelukkige sansculotte verdwijnt. Het staat Chamfort vrij nog een tijdje door te leven op de paar vierkante meter die hij van meneer De Chabanais, de voornaamste huiseigenaar in de straat, heeft gehuurd. Eén enkel vertrek met een raam aan de straatkant en een afgeschutte ruimte die op de binnenplaats uitkomt - ziedaar zijn koninkrijk, zeven jaar na zijn vertrek uit Vaudreuils herenhuis.

‘Ik voel me levendiger dan ooit,’ zegt hij op dat moment, ‘het is erg jammer dat ik geen zin meer in leven heb.’ De situatie is inderdaad uitzichtloos. Er vallen in Parijs twee hoofden per dag, maar in de provincie loopt het aantal doden in de honderden en in de Vendée in de tienduizenden. De Revolutie verklaart geen geleerden meer nodig te hebben en de Terreur bedreigt zelfs de burgers die ervan verdacht worden verdacht te zijn. ‘Verfijning van geest en karakter is een groot obstakel voor de vrijheid’, zal Saint-Just binnenkort zeggen. Het Franse Sparta, hard en koud als een lemmet, wordt gevestigd en Condorcet verschuilt zich in de rue Servandoni, waar hij met een overrompelend geloof zijn Historische Schets van de vooruitgang van de menselijke Geest schrijft, éen van de meesterwerken van de Verlichting. Chamfort blijft weliswaar het tot stand gebrachte werk trouw, maar zijn hoop - of zijn verontrusting - richt zich op iets anders. Sélis betrapt hem op het lezen van de Theodicée van Leibniz en Het redelijke Christendom van Locke - alsof hij zijn revolutie met de Openbaring wilde verdedigen. In

[p. 61]

verwarring gebracht, maar te trots om dat te erkennen, zoekt hij troost in deze apologieën van het deïsme en de verdraagzaamheid, waarin alles uitstekend is in de uitstekendste van alle werelden. Een ongelooflijke sereniteit na decennia van misantropie - en ook een weigering de Terreur het manna van zijn wanhoop te schenken.

Zijn materiële achteruitgang gaat intussen onverbiddelijk door. In maart verkoopt hij nog een bed, een zitbad, een borstbeeld van Voltaire en 230 gebonden boeken. Zijn collectie van het Encyclopedisch Tijdschrift, waarin zijn eerste artikelen waren verschenen, gaat naar het veilinghuis. Op zijn 54ste leent hij voor het eerst geld. Vijf meubels, een paar prenten en dertien delen met Grieks toneelwerk blijven over als zijn kostbaarste bezit - wanneer hij hoort dat Condorcet, die uitgehongerd van huis naar huis zwierf en in een herberg door de omvang van zijn omelet verraden werd, op 29 maart met het gif van Cabanis zelfmoord heeft gepleegd.

Zonder bloemen of kransen

Hij heeft niet lang meer te leven. Bij het sluiten van de wonden is Brasdor vergeten een opening voor ze aan te brengen. Het vocht verspreidt zich weer door zijn lichaam en veroorzaakt een hevige blaasontsteking: Chamfort verliest zijn eetlust en kan niet meer slapen. De Ginguenés, die hevig zijn geschrokken van de pijn die hij lijdt, doen een beroep op Desault, éen van de grootste levende chirurgen. Maar de specialist vergist zich in het medicijn en besluit te laat tot een operatie. Wanneer het even iets beter met hem gaat, heeft Chamfort het weer met Ginguené over zijn manuscripten en betaalt vervolgens een deel van zijn schulden af. Na het vallen van de nacht verliest hij het bewustzijn. De volgende ochtend, zondag 13 april 1794, houden de trouwe vrienden die bij hem waken een spiegel voor zijn lippen. Colchen sluit zijn ogen. Chamfort is gestorven.

‘De Terreur was [...] zo algemeen dat het een daad van moed was hem naar zijn laatste verblijfplaats te vergezellen’, schrijft Ginguené. Er waren maar weinig mensen die de eer waardig gekeurd werden zijn kist te mogen volgen, maar ze zijn er bijna allemaal. De trouwe Ginguené, de puritein Sieyès, de goede Colchen en de erudiete Van Praet voeren de stoet aan, die op last van het gezag tot het allersimpelste gereduceerd is: een intieme vriend, de vroegere Mohammed van de Revolutie en twee beambten, dat is weinig in vergelijking met de begrafenis van Mirabeau. De sfeer is waardig en veel mensen huilen. Ondanks de nagenoeg officiële sluiting van de kerken staat Ginguené erop alle ‘heilige plichten op religieuze wijze’ te vervullen: Het redelijke Christendom van Locke heeft zijn effect niet gemist. ‘Knekelhuis der onnozelen’ staat er op de omslag van het dossier inzake Chamforts nalatenschap. Maar die is in 1786 gesloten. Zijn lichaam bevindt zich waarschijnlijk in de catacomben, waar de begraafplaatsen van het Oude Regime op een hoop zijn gegooid. Omdat de schrijver van Het Indianenmeisje en van Mustapha en Zéangir zo goed als vergeten is, is zijn dood even heimelijk als zijn geboorte. Twee regels in de kranten - maar aan Danton, Camille Desmoulins en Hérault de Séchelles, die een paar dagen tevoren geguillotineerd waren, werd niet méer aandacht besteed: bij gebrek aan levenden maakt de Terreur de doden gelijk. Twee weken later voegde de trouwe Ginguené zich in de gevangenis bij de dichters André Chénier en Roucher, die evenals Malesherbes en Madame Elizabeth in de daaropvolgende weken geguillotineerd worden, terwijl bijna alle vaste bezoekers van Auteuil gevangen waren gezet. Chamfort is te vroeg gestorven

[p. 62]

om van het decreet dat de onsterfelijkheid van de ziel vastlegt te profiteren. Te vroeg om te lezen dat de verbannen leden van de Comédie-Française halverwege 1794 Het Indianenmeisje in Charlestown, waar de handeling plaatsvindt, gespeeld hebben. Te vroeg om de dood van Robespierre en het einde van de tirannie, in juli bekrachtigd door de parlementaire staatsgreep van Thermidor, toe te juichen. Zonder lijk en zonder kinderen blijft er fysiek gesproken niets van hem over. De Staat verkoopt zijn laatste meubels om het loon van zijn huishoudster, van Brasdor en van de chirurg die hem de genadeslag heeft gegeven te kunnen betalen; zijn manuscripten worden kort voor de verzegeling geroofd. Het grootste gedeelte van zijn oeuvre is - definitief - in het niets verdwenen. De bastaard vertrekt zoals hij is gekomen: met lege handen.