Parmentier. Jaargang 3

Adriaan Morriën
foto: Ineke Duursema

[p. 9]

Adriaan Morriën
Een lege postbode

Begin september 1984 ontving ik van de heer Theo Vos, docent aan de Katholieke Universiteit te Nijmegen, een briefje waarin hij mij vroeg of ik hem zou kunnen zeggen waarom het gedicht ‘Een lege postbode verdrinkt in de landweg’ van Hans Lodeizen, uit Het innerlijk behang en andere gedichten (Amsterdam 1952, 147), tussen aanhalingstekens is geplaatst, wat voor de titel van een gedicht toch ongebruikelijk is. ‘Een lege postbode’, zoals ik het gedicht in het vervolg zal aanduiden, is door Lodeizen aan mij opgedragen: Voor A. Morriën staat erboven. Het werd na zijn dood, in juli 1950, in de nalatenschap gevonden en ik nam er pas kennis van toen mij door de vader van Hans werd gevraagd zitting te nemen in een redactie die uit het nagelaten werk voor de hierboven vermelde bundel een keuze zou moeten maken. Het zelfde verzoek werd aan de heren J.C. Bloem en J. Greshoff gedaan, met wie de vader van Hans Lodeizen bevriend was. ‘De aanhalingstekens,’ schreef Theo Vos mij, ‘suggereren hier dat wij te maken hebben met een citaat, terwijl men mij zelfs op de mogelijkheid van de titel van een (surrealistisch) schilderij wees.’

Ik was niet in staat de heer Vos op zijn vraag een bevredigend antwoord te geven. Ook mij hadden die aanhalingstekens geïntrigeerd toen ik het gedicht voor het eerst had gelezen. Ik begreep trouwens ook niet waarom Hans Lodeizen juist dit gedicht aan mij had opgedragen en waarom hij het mij, eenmaal geschreven zijnde, niet ter hand had gesteld of in elk geval had laten lezen, toen hij nog leefde.

Ik had met Hans Lodeizen in mei of juni 1949 kennisgemaakt. Hij zocht een uitgever voor zijn dichtbundel Het innerlijk behang en was door Adriaan van der Veen op mij attent gemaakt. Met H.A. Gomperts en W.F. van Leeuwen was ik redacteur van Libertinage. Wij vormden eveneens de redactie van De vrije bladen, dat in cahiervorm verscheen en, evenals Libertinage, door G.A. van Oorschot te Amsterdam werd uitgegeven.

 

 

Ik las de gedichten en zag al gauw dat hier van een uitzonderlijk talent sprake was, met een voor ons land ongewone ‘dictie’. Ik gaf de bundel ter lezing aan mijn mederedacteuren die mijn enthousiasme deelden. Zoals men weet is Het innerlijk behang dan ook oorspronkelijk als cahier van De vrije bladen verschenen, nog in de jaargang 1949, hoewel de bundel, als ik mij niet vergis, pas in mei 1950 van de drukker kwam. Hoe het zij, Hans Lodeizen heeft zijn dichtbundel nog in handen gehouden voordat hij enkele maanden later stierf.

Na onze kennismaking zocht Hans Lodeizen mij in de zomer van 1949 herhaaldelijk op, alleen of in gezelschap van Greetje, zijn jongste zuster. In het laatste geval kwamen zij met de auto (een Dodge) en met Greetje achter het stuur. De vader van Hans had zijn zoon verboden te chaufferen, nadat Hans al eens een auto in de soep had gereden, werd mij verteld. Hans bezocht mij aan huis en mijn vrouw en ik raakten al na de eerste ontmoetingen en gesprekken erg op hem gesteld. Hij bracht altijd een zekere feestelijkheid met zich mee. Maar laat ik het aan mij opgedragen gedicht eerst eens overschrijven.

[p. 10]

‘Een lege postbode verdrinkt in de landweg’

voor A. Morriën

het is verdomd al weer haast herfst
en mijn vermoeid lichaam dat geen honing kent
lichaam zwak boven mate en gespleten
het is als een oud huis in Greenwich Village

de bomen staan haastig in te pakken
hun bladeren gaan in de koffers van de grond
de wind is een gezwinde sleutel
en over het deksel legt zij een kleed van wolken

de vensters van mijn lichaam zijn blind
en bij het haardvuur van mijn dromen zie ik
de dagen als vlammen boompje verwisselen
en weggaan in een oude stam van het huis

hoe laat zou het al zijn de rivieren staan
te heupwiegen als een raam tegen het landschap
mijn lichaam mijn teder lichaam zachtjes heengaand
of een lege postbode verdrinkt in de landweg.

Ook ik veronderstelde, evenals Theo Vos, dat de titel van het gedicht een citaat zou kunnen zijn. Ik had daarbij in de eerste plaats aan Paul Eluard gedacht, wiens poëzie Hans bewonderde en door wie hij, naar mijn mening, is beinvloed of, anders gezegd, die voor hem als dichter een voorbeeld is geweest, vooral door de manier van schrijven, de losse ongedwongen vorm die de gedichten ogenschijnlijk vanzelf aannemen. Een andere mogelijkheid zou kunnen zijn dat Hans voor het gedicht de titel van een schilderij van Dali heeft gebruikt, naar welk schilderij zijn gedicht eventueel zou verwijzen. Hans had mij wel eens gezegd dat hij de autobiografie van de schilder (The secret life of Salvador Dali, New York 1942) met het grootste plezier had gelezen (en het woord plezier had in zijn levenshouding een hoge kwaliteitswaarde). Maar beide suggesties, die de heer Vos liet nagaan, leverden niets op: de dichtregel van Eluard werd niet gevonden en het schilderij van Dali evenmin. Maar er bestond nog een derde mogelijkheid.

Hoewel Hans Lodeizen en ik elkaar gedurende het laatste jaar van zijn leven geregeld zagen, stuurde Hans mij nu en dan ook een kaart of een brief. Tussen die papieren vond ik een gedicht van hem dat hij mij blijkbaar eens had gegeven of laten lezen. Het is het tweede van de vier gedichten die de zelfde titel dragen: “De Buigzaamheid van het Verdriet”, het gedicht dat begint met de regel ‘in een wereld van louter plezier’. Hans heeft het gedicht zelf getypt, maar de titel ervan heeft hij uitgeschreven en tussen aanhalingstekens geplaatst. In Het innerlijk behang, waarin het gedicht thuishoort, zijn de aanhalingstekens weggelaten. Waarom deed de dichter dat? Waarschijnlijk toch alleen maar omdat het citaat, wanneer het al een citaat is, nu uitsluitend als titel fungeert. Maar is het wel een citaat? Ja, het is wel degelijk een citaat, of een ontlening, waarvan ik in 1949 of 1950 de herkomst niet kon weten.

Pas in 1969, toen Nagelaten werk verscheen, duikt de titel op in de slotregel van het gedicht op pagina 95, in de afdeling ‘Gedichten 1948-1949’: ‘wie kent de buigzaamheid van het verdriet’. Hans Lodeizen verwijst met de titel van zijn gedicht dus naar een uitspraak van hemzelf. Maar doet hij dat niet ook met de titel van ‘Een lege postbode’? Die titel verwijst immers naar de regel waarmee het gedicht, als met een conclusie, besluit. Ligt het niet voor de hand te veronderstellen dat Hans Lodeizen, toen hij ‘Een lege postbode’ had geschreven en, om welke reden ook, de behoefte voelde er een titel aan te geven die titel eenvoudig aan het gedicht zelf heeft ontleend, wat voor gedichten toch heel gebruikelijk is? Ook in dit geval zouden de aanhalingstekens hoogstwaarschijnlijk zijn weggelaten wanneer de dichter tot publikatie zou zijn overgegaan. Met andere woorden: de aanhalingstekens hebben geen bijzondere betekenis.

[p. 11]

Van werkelijk belang lijkt mij de vraag waarom Hans Lodeizen mij ‘Een lege postbode’ nooit heeft gestuurd of ook maar heeft laten lezen, en tevens wat die in een landweg verdrinkende postbode betekent, in de eerste plaats voor de dichter zelf en stellig ook met betrekking tot de man, de vriend aan wie het gedicht is opgedragen.

Het gedicht moet in de nazomer van 1949 zijn geschreven: ‘het is verdomd al weer haast herfst’. De mogelijkheid dat het werd geschreven voordat Hans en ik elkaar hadden leren kennen, mag worden uitgesloten. Het lijkt niet erg waarschijnlijk dat hij een al bestaand gedicht, dat hij in de nazomer van een van de voorafgaande jaren zou hebben geschreven, voor een opdracht aan mij zou hebben bestemd. Van eind augustus tot ongeveer half oktober 1949 verbleef ik in Duitsland. Behalve redacteur van Libertinage was ik redacteur, en oprichter, van Litterair Paspoort en in die hoedanigheid wilde ik nagaan of er al sprake was van een naoorlogse Duitse literatuur. Het was aanvankelijk niet mijn bedoeling zo lang weg te blijven, maar door een gelukkig toeval maakte ik kennis met enkele van de schrijvers die deel uitmaakten van de ‘Gruppe 47’, een kennismaking met verstrekkende gevolgen en een van de redenen waarom ik het zo lang in het danig toegetakelde buurland had uitgehouden.

Toen ik in oktober thuiskwam, hoorde ik van mijn vrouw dat Hans Lodeizen langs was geweest en tegenover haar zijn spijt over mijn afwezigheid had uitgesproken. Ik vond ook een brief van hem, een brief die ongedateerd was maar in september moet zijn geschreven, omstreeks de zelfde tijd waarin hij ‘Een lege postbode’ schreef en dat gedicht aan mij opdroeg, het mij als het ware nazond, nadroeg mag ik wel bijna zeggen. In die brief ‘verwijt’ hij mij dat ik zo lang wegblijf: ‘Je reis is geloof ik een reis om de wereld geworden...’ Hij vindt dat ik mijn vrouw en dochter ‘maar aardig in de steek heb gelaten’. ‘Zoiets zou ik me niet laten gebeuren’, voegt hij er aan toe.

Het gebeurde hem dan toch maar, in een beginnende vriendschap die voor een homofiele jongeman als hij nog geheel andere implicaties inhield dan voor mij en waardoor hij zich met mijn vrouw en dochter kon ‘identificeren’. ‘Schreef hij dat niet gewoon maar om je een beetje te plagen?’ zult u misschien tegenwerpen. Ongetwijfeld, maar plagen onthult altijd net zoveel van de plager als van de geplaagde. Ik houd het erop dat Hans Lodeizen in een moedeloze bui ‘Een lege postbode’ schreef en het gedicht aan mij opdroeg, uit ‘dépit’ omdat ik hem zo lang in de steek had gelaten.

In een brief van 25 november 1949, toe ik alweer ruim een maand thuis was en wij elkaar nog maar nauwelijks hadden gezien (hij woonde in Wassenaar, ik in Amsterdam), schrijft hij: ‘Beste Adriaan, je werkt te hard. De post heeft nooit iets voor mij (rekeningen, ja), waarom stuur je me niet wat lege enveloppen (te duur? we rekenen straks wel af.)’ Hier duikt de post(bode) op en is er sprake van ‘lege’ enveloppen! Is het vreemd dat ik, toen ik deze brieven herlas, aan het gedicht moest denken en plotseling een verband zag tussen beide brieven en het gedicht? De laatste brief begint met de curieuze vraag: ‘Beste Adriaan, heb je wel eens iemand vermoord?’ Blijkbaar had ik hem niet zomaar in de steek gelaten maar ook vermoord.

Bij zijn bezoeken aan mij en mijn vrouw, en ook wanneer wij alleen waren, toonde Hans Lodeizen zich nooit moedeloos, somber of terneergeslagen. Hij was altijd in een opgewekte stemming, hij schertste en lachte altijd. Hij was

[p. 12]

ook vol plannen, waarin hij telkens ook mij betrok. Bij een van onze laatste ontmoetingen vertelde hij mij dat hij een soort ‘compromis’ met zijn vader had gesloten en naar Spanje zou vertrekken, waar een bijkantor zou worden geopend van de firma waarvan zijn vader directeur was. Hij zou daar een baantje krijgen dat niet al zijn tijd in beslag zou nemen. Zijn zwager, een Spanjaard die met zijn oudste zuster was getrouwd, zou chef van dat bijkantoor worden. Wanneer het zo ver zou zijn, vertelde hij mij, moest ik naar Spanje komen. Hij zou mij met de auto bij de grens afhalenen wij zouden feestvierend door Spanje trekken.

Ik twijfelde nooit aan de echtheid van Hans' opgewektheid en aan zijn bereidheid het leven als een feest op te vatten, een drang waar ik zelf gelukkig niet helemaal van ben verstoken. Maar door dergelijke houdingen en gedragingen werd ik in zekere zin misleid, zodat ik, toen ik hoorde dat hij ziek was, ernstig ziek zelfs (zijn jongste zusje schreef het mij, eind april 1950, toen ik weer op het punt stond voor geruime tijd naar het buitenland te vertrekken), geen ogenblik heb gedacht of vermoed dat zijn leven in gevaar was. Bij mijn thuiskomst eind juni ontving ik van hem een kaart uit Zwitserland, waarop met geen woord over de ernst van zijn toestand werd gerept. De korte tekst was schertsend, ook toen, enkele weken voor zijn dood, en ik dacht niets anders dan dat hij voor zijn herstel naar Zwitserland was gegaan. De kaart was een ansicht met twee Zwitserse boeren die op manslange hoorns de zomer inblazen, waarbij Hans de hoorns met fallussen vergeleek. Het werkte toen als een grapje, maar na zijn dood, zo kort daarna, ben ik dat als een uiting van hulpeloosheid, van wanhoop gaan zien. Ook wel als een uiting van moed, en vooral van vriendschap. Hij moet gedacht hebben: ‘Voordat ik doodga, wil ik Adriaan nog een groet zenden.’ Die groet, die zo ernstig is, heeft hij in een grapje verpakt. Dat vind ik, in een bepaald opzicht, grandioos. Afgezien van dat alles, weet ik ook wel dat al in het debuut van Hans Lodeizen, Het innerlijk behang, een zekere moeheid en melancholie evident is, tot in de toon, het stemgeluid van zijn poëzie. Maar pas later, door het nagelaten werk, werd mij duidelijk hoe zwaarmoedig Hans vaak was en hoe eenzaam hij zich in de ouderlijke woning te Wassenaar kon voelen, waar hij niettemin omringd was door verwanten van wie hij hield en die van hem hielden. Ik ken dergelijke tegenstrijdigheden maar al te goed. Ik heb mij later ook afgevraagd of zich toen al, in een misschien sluipende vorm, de verschijnselen voordeden van de ziekte waaraan hij is gestorven.

Gedichten zijn voortbrengselen van de verbeelding, zoals ook dromen het zijn. De figuren die in onze dromen optreden (want onze dromen scheppen telkens weer hun eigen podium), zijn vaak afspiegelingen van onszelf. Het is niet overdreven of geforceerd om in de postbode uit het gedicht Hans zelf te zien. Hij zegt het trouwens met zoveel woorden: ‘Mijn lichaam mijn teder lichaam zachtjes heengaand/of een lege postbode verdrinkt in de landweg’.

‘Een lege postbode’ is in de eerste plaats een klacht, het zit vol met beelden en voorstellingen die op de dood wijzen, die zich als een winter voordoet. Maar terwijl bijen de winter dankzij hun honing overleven, ontbreekt het de jonge dichter aan een zodanig voedsel, waarbij ik niet alleen aan de materiële honing denk maar ook aan de ‘hogere’ honing waarover Nijhoff heeft gedicht, de honing die een geur van onsterfelijkheid verspreidt. Tegelijk kan de postbode worden opgevat als een verschijningsvorm van mij, de vriend, door wie de

[p. 13]

dichterin de steek gelaten wordt, die niets van zich laat horen, zelfs geen lege enveloppen zendt. De strekking van het gedicht wordt dan als volgt:

‘Kijk eens, Adriaan, hoe slecht het met mij gesteld is. En jij, wat doe jij? Eerst ga je zes weken op reis, laat je je vrouw en je dochtertje (en mij) in de steek en nu je alweer ettelijke weken thuis bent, krijg ik nog steeds geen brieven van je. Stuur mij dan in godsnaam lege enveloppen. Dat is nog iets, een teken, zonder zin.’

Maar waarom heeft Hans Lodeizen mij het gedicht dan nooit gezonden of ook maar laten lezen?

Hans wist van mij dat ik, toen ik nog jonger was dan hij, twee keer dodelijk ziek ben geweest. In een brief aan een van zijn Amerikaanse vrienden, James Merrill, een brief waarvan ik pas veel later kennis nam, schrijft hij met sympathie over mij. Het is mogelijk dat hij ‘Een lege postbode’ eerst aan mij heeft willen geven, maar er later van heeft afgezien, omdat hij heeft gedacht: ‘Wat moet ik met mijn vage klachten tegenover een man die de dood twee keer van dichtbij onder ogen heeft gezien?’ Het werd mij duidelijk dat hij, op grond van mijn dodelijke ervaringen, ook een zeker ontzag voor mij koesterde.