Jaarboek Multatuli 2017

[p. 79]

Over M.I. Tubjanski (1893-1937)
Marien Jacobs

Michail Israilevič Tubjanski werd in 1893 in Sint-Petersburg geboren als zoon van een Joodse vader werkzaam in het bankwezen. Hij kreeg zijn opleiding aan het gerenommeerde hervormde gymnasium, waar hij onder andere werd onderwezen in politieke geografie, de rechtsbeginselen, wiskunde en de Duitse en Nederlandse taal.

Hoewel hij al vroeg grote belangstelling voor oude talen aan de dag legde, ging hij op aandringen van zijn vader in 1911 wis- en natuurkunde studeren aan de universiteit van Sint-Petersburg. Later stapte hij over naar de historisch-filologische faculteit en specialiseerde zich in Indische talen en Sanskriet. Hij kreeg bekendheid als vertaler van de voornaamste werken van de Indiase dichter-filosoof en Nobelprijswinnaar Rabindranath Tagore (1861-1941).

Vanaf 1917 werkte hij als vertaler bij het telegraafagentschap in Petrograd (zoals zijn geboortestad inmiddels heette), dat de Russische pers van buitenlands nieuws voorzag. Later werd hij referent van de buitenlandse pers bij de Komintern.

Toen dat bureau in 1923 naar Moskou verhuisde, werd hij genoodzaakt om te zien naar andere middelen van bestaan. Net als de meeste geleerden in die tijd leefde hij in armoedige omstandigheden en was hij gedwongen een bijbaan te nemen. Hij besloot West-Europese bellettrie te gaan vertalen waarvoor hij een groot talent aan de dag legde.

Dit bleek ook uit zijn vertaling van Max Havelaar, rechtstreeks uit het Nederlands. In Rusland was de roman tot dan toe alleen bekend via vertalingen uit het Engels. De eerste druk verscheen in 1927 in een oplage van 5.000, in 1936 volgde de tweede in een oplage van 25.000.

Daarnaast was hij sinds 1920 wetenschappelijk medewerker bij het Aziatisch Museum van de Russische Academie van Wetenschappen. Hij werkte zes jaar aan de uitgave van een traktaat over boeddhistische logica, Nyāya pravesh, en bestudeerde daarvoor niet alleen het origineel in het Sanskriet, maar ook de Tibetaanse en Mongoolse versies. Vanwege zijn kennis van en zijn belangstelling voor de Mongoolse taal en cultuur werd hij namens de Academie van Wetenschappen

[p. 80]

naar Ulan Bator gestuurd om onderzoek te doen naar het boeddhisme in Mongolië. Hij kon er werken in de bibliotheek van het Gandar klooster, het grootste boeddhistische centrum in Mongolië, dat nauwe banden onderhield met Tibet. Hij heeft zich negen jaar bezig gehouden met het boeddhisme in Mongolië en Tibet. Naast verschillende traktaten over de boeddhistische filosofie publiceerde hij onder meer een Tibetaans-Mongools woordenboek en een naslagwerk over de Tibetaanse geneeskunde.

M.I. Tubjanski (1893-1937). Ongedateerde foto, maker en herkomst onbekend.

In 1937, inmiddels terug in de Sovjet-Unie, werd hij met een aantal collega-tibetologen en -mongoliëspecialisten gearresteerd op verdenking van betrokkenheid bij activiteiten van de nationalistisch ingestelde boeddhistische geestelijkheid in Mongolië. Moskou verdacht hen ervan de Centraal-Aziatische gebieden te willen losweken van de ussr en te streven naar een pan-Mongolië onder protectoraat van het militaristische Japan. Tubjanski's arrestatie vond plaats op 12 augustus 1937. Drie dagen later werd hij ontslagen als lid van de Academie van Wetenschappen en op 24 november werd hij door de nkvd, de veiligheidsdienst, gefusilleerd.

In 1959 verscheen de derde druk van zijn vertaling van Max Havelaar in een oplage van 165.000. Opmerkelijk, of cynisch, is dat hierin wordt vermeld dat de vertaling tot stand is gekomen ‘onder redactie van A. Sipovich’ - kennelijk omdat Tubjanski zich nog in staat van ongenade bevond. Deze vertaling verschilt slechts in een paar kleinigheden van de vorige.

Later is hij, in het kader van de destalinisatie onder Chroesjtsjov, gerehabiliteerd. In kringen van boeddhisten en indologen wordt hij gezien als een belangrijk geleerde.