Jaarboek Multatuli 2017

[p. 63]

Max Havelaar, Sardinië en de verdrukking van minderheidstalen
Antiogu Cappai-Cadeddu^*

Nog een vertaling van Max Havelaar! Deze keer in de taal van Sardinië dankzij het Nederlands Letteren Fonds dat het project heeft gefinancierd, en uitgeverij Condaghes te Cagliari, de hoofdstad van Sardinië. Deze uitgeverij zet zich actief in voor het behoud van de Sardische taal, die sinds een aantal decennia dreigt uit te sterven door de groeiende overheersing van het Italiaans.¹,²

* Antiogu Cappai-Cadeddu (1943) werd geboren in Scano di Montiferro op Sardinië. Hij studeerde letteren aan de universiteit van Cagliari en werkte als docent in het middelbaar onderwijs. In 1985 verhuisde hij met zijn gezin naar Nederland en zou daar dertig jaar wonen. Hij publiceerde een Sardisch verhaal in dichtvorm, Biazu a Sardigna (Reis naar Sardinië), en een sociolinguïstische studie over het Sardisch. Voor een serie vertalingen uit de wereldliteratuur, die uitgeverij Condaghes te Cagliari had geïnitieerd om het Sardisch meer status te geven, vertaalde hij Boerenpsalm van Felix Timmermans (2004) en Max Havelaar van Multatuli (2014). In 2016 sprak hij op de najaarsbijeenkomst van het Multatuligenootschap over de betekenis van Max Havelaar voor de positie van het Sardisch en andere minderheidstalen. Dit artikel is daarvan de neerslag.

1 In het begin van de jaren zeventig van de vorige eeuw begonnen Sardische ouders met hun kinderen Italiaans te spreken. A. Cappai en R. Bolognesi, Un condannato a morte che gode di ottima salute (Een ter dood veroordeelde die volledig gezond is) (Cagliari 2002).

2 Vanaf de jaren vijftig groeide het besef zowel onder de intellectuelen als de algemene bevolking van Sardinië dat de Sardische taal belangrijk was. Pas in 1997 kreeg het Sardisch bescherming in een regionale wet, in 1999 volgde een wet van de Italiaanse regering.

De taal van Sardinië

Maar weinig Nederlanders weten dat het Sardisch (ik gebruik het woord ‘Sardijns’ liever niet) een aparte taal is die evenals het Italiaans, Spaans of Frans behoort tot de grote familie der Neolatijnse talen en net zo oud is. De vroegste middeleeuwse handschriften bevatten ook teksten in het Sardisch.

Volgens taalkundigen staat het Sardisch van alle Latijnse talen het dichtst bij het Latijn. Dante Alighieri, de Italiaanse nationale dichter, auteur van De goddelijke komedie, schrijft in zijn traktaat De Vulgari Eloquentia (Over de volkstalen) aan het begin van de veertiende eeuw: ‘Sardi grammaticam tamquam simiae homines imitantes’ (‘De Sarden apen het Latijn na zoals de apen de mensen na-apen’) - een dubieus compliment. Daarnaast bevat het Sardisch de talloze sporen van de vele volkeren die Sardinië voor kortere of langere tijd hebben bezet. Dit, en de unieke genius loci van het eiland, hebben de taal een eigen en onherhaalbare individualiteit gegeven.

En precies in deze ‘onherhaalbare individualiteit’ ligt de waarde van het Sardisch dat het belangrijkste onderdeel is van onze volksidentiteit, in de welbegrepen trots op het feit dat we zijn wie we zijn. Persoonlijk zie ik de strijd voor het behoud van het Sardisch als een vorm van ‘massapsychotherapie’ voor een volk dat door de bijna continue overheersing van vreemde machten nog altijd aan een chronisch minderwaardigheidscomplex lijdt. Maar helaas, tot het bewustzijn van de Sardische politici - decision makers gevangen in een beperkte, economisch-materialistische visie - is nog niet voldoende doorgedrongen hoe

[p. 64]

belangrijk voor ons volk de eigen taal is. De wél strijdlustige groep intellectuelen en taalkundigen die voor het Sardisch vecht, wordt met steeds minder middelen in de steek gelaten. Aan de andere kant is deze groep het er nog steeds niet helemaal over eens hoe uit de vele dialecten één schriftelijke standaardtaal kan worden afgeleid.³

Voor deze vertaling van Max Havelaar heb ik gebruikgemaakt van de laatst goedgekeurde regionale standaard, de lsc (Limba Sarda Comuna, Algemene Standaard voor het Sardisch), een veelomstreden maar toch belangrijk referentiepunt voor de eenwording van de Sarden, ten minste wat hun geschreven taal betreft.⁴

3 Regione Autonoma della Sardegna, Limba Sarda Comuna. Norme linguistiche di riferimento a carattere sperimentale per la lingua scritta dell'Amministrazione regionale (Algemene Standaard voor het Sardisch. Taalkundige norm van proefondervindelijke aard voor schriftelijk taalgebruik door de regionale overheid) (Cagliari 1996).

4 Dit om de oude vloek van de Spanjaarden te bezweren, die de Sarden ‘Pocos, locos y male unidos’ (‘Slechts met weinigen, gek en onderling verdeeld’) noemden.

Belang van minderheidstalen

Het Sardisch is de grootste minderheidstaal van Italië en wordt door meer dan een miljoen Sarden in het dagelijks leven gebruikt naast het Italiaans. Over het belang van minderheidstalen is veel geschreven en in verschillende landen en bij internationale instellingen bestaat de wil om deze talen door wetgeving te beschermen.⁵ De ruimte ontbreekt om dit veelomvattende onderwerp hier uitputtend te behandelen. Wel wil ik het belang van minderheidstalen nader belichten vanuit humanistisch perspectief.⁶

De dood van de minderheidstalen zou een groot verlies zijn voor iedereen die een humanistische visie heeft en niet alleen economisch, puur rekenkundig en commercieel denkt, voor iedereen die gevoelig is voor schoonheid en voor het wonder van de menselijke creativiteit.⁷ Het zou een ramp zijn van dezelfde omvang als het verdwijnen van de biodiversiteit voor de natuur. Talloze onderzoeken bewijzen dat biodiversiteit van vitaal belang is voor het leven op onze planeet.⁸ Zo heeft ook de diversiteit van talen en culturen - door complexe interacties en wederzijds contact zowel met elkaar botsend als elkaar verrijkend en bevruchtend - de evolutie van de menselijke geest mogelijk gemaakt.⁹ Minderheidstalen, ontstaan en gevormd in verschillende culturele milieus, spelen in deze geestelijke evolutie een onmisbare rol.

De strijd voor het behoud van minderheidstalen is in het algemeen zwaar en tegenwoordig nog zwaarder door de economische en culturele globalisering, die niet alleen leidt tot economische maar ook tot culturele eenvormigheid.¹⁰ Zwaar - maar niet onmogelijk. Velen beschouwen globalisering als iets noodlottigs en onvermijdelijks. Maar ik volg liever de les van mijn landgenoot Antonio Gramsci (1891-1937), filosoof van de praxis, slachtoffer van het fascisme, niet ver van mijn dorp op Sardinië geboren - die stelt dat ‘noodzakelijkheid’ in de menselijk ge-

5 Bijvoorbeeld: United Nations General Assembly, The Universal Declaration of Human Rights (Parijs 1948); Council of Europe, The European Charter for Regional or Minority Languages (Straatsburg 1992); pen Club e.a., The Universal Declaration of Linguistic Rights (Barcelona 1996).

6 Bijvoorbeeld: United Nations General Assembly, The Universal Declaration of Human Rights (Parijs 1948), Voorwoord en artikel 2.

7 N. Chomsky, Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought (New York/London 1966). Ook: B. Gaetano en C. Massimo, La Linguistica, corso introduttivo (Torino 2011).

8 Convention on Biological Diversity, Rio de Janeiro 1993.

9 L.J. Gorenflo e.a., ‘Co-occurrence of linguistic and biological diversity in biodiversity hotspots and high biodiversity wilderness areas’, in: Proceedings of the National Academy of Sciences (pnas) 109 (2012) 21, p. 8032: ‘As the world grows less biologically diverse, it is becoming less linguistically and culturally diverse as well.’

10 De eenvormigheid is toe te schrijven aan een ‘slechte’ globalisering gefundeerd op het neoliberalisme dat omwille van duidelijke marktvoordelen een uniforme wereld vergt waar mensen - eenzijdig beschouwd als klanten-consumenten - overal dezelfde smaak zouden moeten hebben of dezelfde taal zouden moeten spreken. Er bestaat ook een ‘goede’ globalisering die uitgaat van ‘eenheid in verscheidenheid’ en de unieke identiteit van de verschillende gemeenschappen binnen de universele wereldgemeenschap benadrukt. Dit is de visie van het ‘kosmopolitisch communitarisme’. Diego Fusaro, Minima Mercatalia (Milaan 2012).

[p. 65]

schiedenis niet bestaat.¹¹ Globalisering is door mensen gemaakt en kan door mensen worden omgebogen in een andere richting dan de tegenwoordige, die het haast onvermijdelijk maakt dat de mensheid straks alleen nog maar Engels, of misschien Chinees, spreekt.

Volgens de Franse filosoof Simone Weil is elke taal - de eigen taal van elk volk - deel van de enraçinement, de geworteldheid van elk mens in de gemeenschap waarin hij is geboren.¹² Door deze enraçinement krijgt de mens vanaf zijn geboorte een schat aan wijsheid mee, moeilijk te definiëren maar in essentie de voorwaarde voor een authentiek persoonlijk leven.

Los van de puur wetenschappelijke en/of economische visie waarop alle ‘ideologieën van de vooruitgang’ (zoals de Verlichting, het socialisme en liberalisme) zijn gegrondvest, fundeert Simone Weil de waardigheid van de mens op een diepdoordacht humanisme en - meer dan dat - op een ware ‘religie van de mens’ waarin elke vorm van geweld van de ene mens tegenover de andere ondenkbaar is. Hieronder valt ook het onder dwang opleggen van een vreemde taal terwijl tegelijkertijd de moedertaal wordt afgeschaft.

11 Antonio Gramsci, Quaderni dal Carcere (Roma 1971), bijvoorbeeld Quaderno 8 xxviii tegen het ‘fatalisme’.

12 Simone Weil, L'Enraçinement. Prélude à une déclaration des devoirs envers l'être humaine (Paris 1949).

Boodschap van Max Havelaar

Nu wil ik, als vertaler en gewone lezer, mijn mening en gevoelens over Max Havelaar en Multatuli met u delen. Er wordt gezegd, grotendeels terecht, dat een van de beste manieren om een boek te leren kennen en te waarderen is het te vertalen. Dat is waar, gezien het noodzakelijk streven door te dringen tot in de diepste, ik zou haast zeggen moleculaire, structuren van het verhaal en het gewicht van elke zin en elk woord te wegen. Aan de andere kant wordt ook gezegd dat vertalen onvermijdelijk verraad betekent. Als vertaler naar het Sardisch hoop ik, ondanks mijn tekortkomingen, ten minste de boodschap van mensenliefde aan mijn volk te hebben doorgegeven - de rode draad in het boek naast de passie, de kracht en de humor van de auteur, Multatuli.

Deze boodschap blijkt, bijvoorbeeld, uit de poëzie, de menselijkheid, de liefde voor de armen en vooral de ‘honger en dorst naar gerechtigheid’ in de sublieme toespraak van Max Havelaar tot de hoofden van Lebak in het achtste hoofdstuk van de roman.¹³ Deze bladzijden behoren mijn inziens tot de mooiste van het boek. Daar zien we een ware homo iustus et misericors, een rechtvaardig en barmhartig mens. Hij wil het recht herstellen maar toont tegelijkertijd medelijden met de misdadigers. Ecce homo, zou ik zeggen: Zie, een echt mens! Hier, en in het hele boek, beschouw ik hem als een held die onvoorwaardelijk en vanzelfsprekend vóór het goede en tegen het kwade vecht. Helaas is hem - evenals de andere

13 Multatuli, Volledige Werken (Amsterdam 1950-1995) (Multatuli, vw), i, p. 105-114.

[p. 66]

kampioenen van het goede in de geschiedenis, van Jesus tot El Che - het bittere lot ten deel gevallen van degene die gezegd heeft: ‘Dilexi iustitiam, odii iniquitatem; propterea morior in exilio.’ (Paus Gregorius vii: ‘Ik heb de gerechtigheid liefgehad en het onrecht gehaat; daarom sterf ik in ballingschap.’)¹⁴

Poort van het Swigtershofje, Amstel 86/88-98, Amsterdam, met citaat uit psalm 41. Beeldhouwwerk van Pieter Pantel, 1746. Foto door Rudolphous/Rabanus Flavus, 2010/2015 (foto van public domain: https://commons.wikimedia.org).

Naar mijn idee zijn Multatuli en zijn personage Max Havelaar - in de woorden van Marx en Engels - vertegenwoordigers van het unglückliges Bewusstsein van de Europese bourgeoisie, die er ondanks haar begeerte naar macht en rijkdom, diepgewortelde morele principes op nahield zoals naastenliefde en barmhartigheid.¹⁵ Een voorbeeld hiervan uit een verder verwijderd verleden toont een poort in Amsterdam, vlakbij het Muntplein. Hoog op de architraaf staat een Latijns bijbelcitaat: ‘Beatus qui intelligit super egenum et pauperem, in die mala liberabit eum dominus.’ (‘Zalig wie zorgt voor de behoeftige en de arme, op de dag

14 Paus Gregorius vii werd uit Rome verdreven door keizer Hendrik iv en stierf in Salerno (1085).

15 K. Marx en F. Engels, Die heilige Familie (Frankfurt am Main 1845).

[p. 67]

des onheils zal God hem bevrijden.’)¹⁶ Natuurlijk doet dit niets af aan het feit dat over bijbel en religie als dekmantels voor de misdaden van het kolonialisme veel te zeggen valt. In onze roman is dit terug te vinden in de (tegelijk komische en tragische) personages Batavus Droogstoppel en dominee Wawelaar.¹⁷

Multatuli was evenals Max Havelaar geen jakobijn, geen ‘extreem-linkse’ revolutionair. Hij was een kind van de bourgeoisie, zelfs met een licht heimwee naar het ancien régime zoals blijkt uit zijn opmerkingen over de rol van de adel, en over de adellijke afkomst en het veronderstelde vermogen van zijn vrouw Tine, die een baronesse was.¹⁸ Maar hij was ook een zoon van de Franse Verlichting lijdend aan een ‘ongelukkig bewustzijn’. Hij wilde recht doen aan het arme onderdrukte volk dat aan hem was toevertrouwd, en werd diep ongelukkig als zijn pogingen mislukten.

Zijn boodschap van gerechtigheid en menselijkheid blijft uitermate actueel, ook nu, aan het begin van het derde millennium. Het ‘ongelukkig bewustzijn’ van de bourgeoisie van toen is het ‘gelukkige onbewustzijn’ van de post-bourgeoisie van nu, gebukt onder een kapitalisme dat alleen aan de wetten van de vrije markt gehoorzaamt en geen aandacht heeft voor mensen en gemeenschappen.¹⁹

De Droogstoppels en Wawelaars zijn aan de winnende hand ten koste van de Max Havelaars. Ziehier het nut en doel van deze vertaling in het Sardisch. Max Havelaar heeft Sardinië veel te bieden. Sardinië is - net als Indonesië - langdurig een kolonie van buitenlandse machten geweest. Sardinië met haar unieke taal en cultuur verdient evenals vele andere kleine, onderdrukte en miskende naties erkenning en waardering, en de mogelijkheid zich in haar eigen taal uit te drukken.

16 Het Swigtershofje, in 1744 gesticht door de rooms-katholieke boekverkoper Isaac Swigters voor behoeftige bejaarde vrouwen.

17 Multatuli, vw i, bijvoorbeeld hoofdstuk 9: de ‘indoctrinatie’ van Frits en de preek van dominee Wawelaar, p. 121-131.

18 Multatuli, vw i, p. 59: ‘de oorsprong des adels, die geheel in de natuur ligt’; Multatuli, vw i, p. 60-61 over de rol van de adel in de Europese geschiedenis; Multatuli, vw i p. 79: ‘dat mevrouw Havelaar... het onmiskenbaar teken gaf, dat zy... in de hogere klassen der maatschappy tehuis behoorde’; Multatuli, vw i p. 100-103 over Tine's familie en het familiekapitaal.

19 Diego Fusaro, Minima Mercatalia (Milaan 2012).

Multatuli en ‘plicht’

Ten slotte een persoonlijke overweging. Ik denk dat er een interessante overeenkomst bestaat tussen de eerder genoemde mystica Simone Weil en de vrijdenker en atheïst Multatuli. Ook al spreekt de eerste over de eeuwige bestemming van de mens (la destinée eternelle de l'être humain)²⁰ en gaat het de tweede, met zijn gepassioneerde kritiek op de leugenachtigheid van traditionele religies en de stellige overtuiging dat de fysica, de ‘Natuur’, de enig ware religie is, vooral om een onafhankelijke, niet aflatende en vrije zoektocht naar de waarheid (‘leven als reis naar de haven van het ware’) los van oude mythes en legendes²¹,²² - toch hebben deze twee filosofische tegenpolen een raakpunt. De boven alles verheven waardigheid van de mens, die moet worden verdedigd en uitgedragen als summum bonum, het hoogste goed.

In het gedachtegoed van zowel Multatuli als Simone Weil keert steeds het woord ‘plicht’ terug. Deze term zou in het Frans letterlijk moeten worden ver-

20 Weil, L'Enraçinement, p. 11.

21 Tom Böhm, ‘“De wakkerschudder is een weldoener.” Multatuli's actualiteit’, in: Bert Gasenbeek (red.) ‘Misschien is niets geheel waar... en zelfs dát niet.’ Multatuli: inspiratiebron voor vrijdenkers en humanisten, De vrije gedachte (Amsterdam 2010), p. 24.

22 Citaat van Tom Böhm, idem, p. 19. Ik zie ook een interessante overeenkomst met een vers van Dante Alighieri: ‘Fatti non foste a viver come bruti - ma per seguir virtute e conoscenza’ (‘Jullie zijn niet gemaakt om als beesten te leven - maar om deugd en kennis te volgen’) in: Dante Alighieri, De goddelijke komedie, Inferno xxvi.

[p. 68]

taald als devoir. Maar Simone Weil gebruikt het woord obligation (les obligations envers l'être humain), dat iets meer betekent dan gewoon ‘plicht’. Een betere vertaling zou ‘verbindende plicht’ zijn: iets waaraan iedere persoon met een geweten en morele principes zich niet mag onttrekken, een gedragsregel waarvoor het de moeite waard zou zijn zelfs het eigen leven te offeren. Even mooi en plechtig, majestueus en heroïsch klinkt het woord ‘plicht’ in de laatste brieven van Max Havelaar aan controleur Verbrugge, resident Slijmering, de Gouverneur-Generaal en de Koning zelf: ‘Ik heb de overtuiging mijn plicht te hebben gedaan [...] geheel mijn plicht, niets dan mijn plicht [...] In gelyke omstandigheden zou ik opnieuw [...]geheel hetzelfde doen en nalaten. Al ware het zelfs, dat een hoger macht dan de uwe iets afkeurde in wat ik deed [...]: ik heb mijn plicht gedaan!’²³

Deze totale toewijding aan de plicht blijkt uit het feit dat Max Havelaar alles op het spel zet: zijn eigen welvaart en die van zijn familie, zijn carrière, zelfs zijn leven gezien de gewelddadige dood van zijn voorganger. Dit alles lezen we in de roman, maar zien we ook terug in de biografie van Multatuli en is te definiëren als een heroïsche zelfverloochening, bijna een roeping tot het martelaarschap, uit naam van absolute morele principes die totaal bindend zijn en voor degene die erin gelooft van meer waarde dan het eigen leven.²⁴ Dit lijkt niet alleen een religieuze visie maar ís een religieuze visie op concreet, historisch en menselijk, niveau. Ik durf te zeggen dat Multatuli, ondanks dat hij het atheïsme beleed, een diepreligieuze visie op het leven had. Uit zijn doopsgezinde en rooms-katholieke jeugdjaren heeft hij de essentie bewaard: naastenliefde.²⁵

Dezelfde wereldbeschouwing vinden we bij Simone Weil. Maar waar zij spreekt over een ‘boven-historische transcendentie’ (la destinée eternelle de l'homme), zien we bij Max Havelaar, die op grond van het vrije denken voor sociale gerechtigheid strijdt, een ‘historische transcendentie’.²⁶ Wie bereid is zijn leven te offeren uit naam van de menselijke plicht tot liefde en gerechtigheid, heeft noodzakelijkerwijs een geloof in iets dat groter is dan het leven zelf.²⁷

Om terug te keren tot het thema van mijn overwegingen en mijn presentatie af te ronden: de liefde voor de mens van Max Havelaar (en Multatuli) blijkt óók uit het feit dat Havelaar de taal spreekt van de mensen die hij liefheeft. Hij spreekt Javaans tot het volk van Lebak. Hij heeft de moeite genomen hun taal te leren om niet alleen hun verstand, maar vooral hun hart te kunnen aanspreken.²⁸ Dat is niet alleen toe te schrijven aan zijn grote talenknobbel maar, in mijn ogen, ook aan zijn liefde voor mensen. Of beter: hij was een groot polyglot omdat zijn liefde voor mensen groot was.

Ik durf hier wel te stellen dat Multatuli met veel sympathie gekeken zou hebben naar de strijd voor het behoud van de Sardische taal, en van de andere minderheidstalen op de wereld.

23 Brief van Max Havelaar aan resident Slijmering, 28 februari 1856, in: Multatuli, vw i, p. 276.

24 Multatuli, vw i, p. 298: ‘'t trotseren van den gifdood voor my, voor myn trouwe dappere vrouw, en voor ons lief kind’.

25 Bijvoorbeeld: Dik van der Meulen, Multatuli. Leven en werk van Eduard Douwes Dekker (Amsterdam 2002), p. 159 (brief aan Tine, december 1845). Over Multatuli's religiositeit in het algemeen: idem, hoofdstuk 18, p. 452-463.

26 Idem, hoofdstuk 19, p. 486-494.

27 Onze moderne westerse beschaving is naar mijn mening chronisch besmet met de ‘metafysische ziekte’: verlies van de zin van het bestaan, ten minste vanaf Epicurus en Lucretius tot op de dag van vandaag. In feite gaat het - en dat is en passant het gevolg van de Renaissance en de Verlichting - om de oude zonde ‘het kind met het badwater weggooien’. Het ‘badwater’ staat voor het lege en verkalkte culturalisme en formalisme van de traditionele religies en het gebruik dat de gevestigde machten daarvan als instrumenta regni hebben gemaakt. Het ‘kind’ is de heiligheid van het leven, de mens en de natuur. De heldenmoed van degene die zijn plicht doet met verachting van eigen leven, komt voort uit het besef van deze heiligheid. R. Garaudy, Avons nous besoin de Dieu? (Parijs 1993).

28 Aan Nelson Mandela wordt dit citaat toegeschreven: ‘Als je iemand aanspreekt in een taal die hij verstaat, bereik je zijn hersenen. Als je hem aanspreekt in zijn eigen taal, bereik je zijn hart.’ (https://www.brainyquote.com/quotes/nelson_mandela_121685, geraadpleegd 11 januari 2018)