Jaarboek Multatuli 2016

[p. 111]

Meester in ‘hartstochtelijk spreken’
Johan de Meester (1860-1931) over Multatuli
Aukje van Hout

Zijn spreken deed denken aan de kunst van kantwerkers. Wie in België geweest is of op een Belgische tentoonstelling, heeft die vrouwen haar klosjes zien gooien, aldoor en gestadig dooreen, verbluffend vlug, tot des kijkers verwarring en zonder dat ooit het de vrouw van streek brengt. Ook Dekker raakte nooit van streek. Hij bleef om zoo te zeggen geen drie minuten bij zijn onderwerp. De improvisatie was één bont stramien van tusschenzinnen, van uitweidingen en inlasschingen, van afwijkingen en aanvullingen: één kleurige dooreenmengeling van barok verschillende gedachtensoorten, een kaleidoscoop van - denkbeelden, zoo ge wilt, doch meer van invallen of schijnbare invallen [...].¹

Dit schrijft de literator Johan de Meester (1860-1931) in 1910 naar aanleiding van een lezing van Multatuli die hij als jongen van twintig in 1881 in Zutphen bezocht. Diep onder de indruk volgde De Meester Multatuli na afloop naar diens hotel, maar durfde hem daar niet aan te spreken. De indruk die Multatuli die avond op hem maakte, heeft hem echter nooit meer verlaten: zijn hele leven is De Meester een fervent bewonderaar van Multatuli geweest.

De Meester was in zijn tijd een belangrijke literaire figuur en is bijzonder productief geweest tijdens zijn carrière. Hij was de eerste Nederlandse redactionele correspondent in het buitenland (vanaf 1886 in Parijs, voor het Handelsblad) en was tussen 1903 en 1908 lid van de redactie van De Nieuwe Gids en daarna tot 1927 van De Gids. Daarnaast was hij jarenlang als redacteur van de rubriek ‘Kunst en Letteren’ verbonden aan de Nieuwe Rotterdamsche Courant (van 1891 tot 1927). Ook publiceerde hij tientallen romans en verhalenbundels, waarvan Zeven vertellingen (1899) en Geertje (1905) de bekendste zijn. Over Multatuli heeft hij regelmatig geschreven.

Waar kwam zijn bewondering vandaan? In het stuk ‘Wat Multatuli mij geweest is’ uit 1910 beschrijft De Meester wat Multatuli in zijn jonge jaren voor hem betekend heeft: ‘een opzwiepende macht, die mijn aangeboren levensschuwheid verminderde. Moedgevend werkte Multatuli. [...] Mijn geest [haalde] ruimer adem, telkens wanneer ik hem had gelezen.’² De Meester werd direct gegrepen door het werk van Multatuli, dat hem bevrijdde uit de ‘dwangbuis van confessioneele con-

1 J. de Meester, ‘Wat Multatuli mij geweest is’, in: Eigen haard (7 februari 1910), p. 87.

2 Idem, p. 85.

[p. 112]

ventie’ die zijn jeugd was, van ‘bekrompen deftigheid en suffe huisbakkenheid’.

Die bevrijding van burgerlijkheid herkende De Meester niet alleen in zijn eigen leven; hij beschouwde Multatuli tevens als ‘vrijmaker’ van de moderne literatuur. Dat expliciteert hij in een lezing die hij in 1919 houdt voor de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, waarin hij spreekt over vrijheid en letterkunde. Daarin zegt hij over Multatuli het volgende:

Daar ik u van de vrijheid mocht spreken [...] staat toe, dat ik uiting aan het besef geef van wat men voor de vrijheid [Multatuli] dankt. 'k Geloof dat het niet meer genoeg beseft wordt, wat de literatuur aan vrijheid hem dankt. [...] Huet hebben de Tachtigers om zijn ontkennen aanvaard en gevierd; de erger malcontent Multatuli voor wat hij, nog veel meer verwerpend, gàf, naar mijn besef niet voldoende gedankt.³

De Meester onderscheidt zich hiermee van de Tachtigers, een groep schrijvers met wie hij vaak werd geassocieerd. De ‘malcontent’ Huet werd door Tachtig omarmd vanwege zijn ideeën, Multatuli kreeg van hen echter veel minder erkenning, hoewel zijn opvattingen volgens De Meester veel invloedrijker zijn geweest. De felle antiburgerlijkheid van Multatuli vinden we immers ook in het werk van de Tachtigers, net als in dat van De Meester zelf. Het is niet moeilijk in te zien dat Multatuli hem hierin tot voorbeeld is geweest: in zijn romans Louise van Breedevoort (1903) en De zonde in het deftige dorp (1912) rekent De Meester af met het burgerlijke schijnfatsoen en de hypocrisie van de Nederlandse aristocratie.

Daarnaast treedt Multatuli regelmatig op in zijn romans: verschillende personages lezen diens werk of spreken over hem. Een mooi voorbeeld van zo'n verwijzing is te vinden in zijn reeds genoemde roman Geertje. Hierin beschrijft De Meester het tragische verhaal van het dorpsmeisje Geertje, dat haar geluk beproeft in de grote stad Rotterdam, alwaar zij als dienstmeisje een betrekking vindt. Ze wordt verleid door de man des huizes, raakt zwanger en wordt op straat gezet. Haar vriend meneer Maandag vangt haar op. Tijdens haar verblijf bij hem ontvangt Geertje een brief van de simpele boerenjongen Willem Heukelman, die ze kent uit haar geboortedorp. Ondanks de schande wil hij graag met Geertje trouwen. Meneer Maandag leest de brief van Willem, waarin deze rijkelijk met citaten uit de Bijbel strooit en denkt:

Teksten, de brief bestond uit teksten! Dat was zoo'n kinkel z'en beschaving. [...] Maandag dacht aan Multatuli, die citaten bij valsch haar vergeleek. Voor alle levensomstandigheden lagen de teksten bij de lui klaar, als sneedjes brood met boter en kaas. De bijbel was de kast met laadjes wat er gebeurde, wat hun overkwam, ze hadden maar aan een knop te trekken.⁴

3 J. de Meester, ‘Iets over vrijheid en letterkunde’, in: Handelingen en levensberichten van de Maatschappij der Nederlandsche Letterkunde te Leiden, over het jaar 1918-1919 (E.J. Brill: Leiden 1919), p. 33.

4 J. de Meester Geertje (Bussum 1905), p. 199.

[p. 113]

Maandag refereert aan Multatuli's vergelijking tussen citaten en ‘valsch haar’. Citeren is als je tooien met ‘vals haar’: je geeft een citaat ten beste zoals een ander een pruik opzet. In Idee 1106 schrijft Multatuli:

We hebben goddank niet meer nodig latyn en grieksch te verstaan, om in 't hollands te kunnen zeggen wat we bedoelen...
Ik vergis me: wy behoeven in ons hollandsch geen - smakeloze en hinderlyke! - bewyzen te geven dat we onzen vorm ontleenden aan vreemden, voor men l't de moeite waard keurt op onze woorden acht te slaan.
Want... om dien vorm was het te doen. Dat was de bef die men voorhing, de toga dien men omsloeg, de pruik die men opzette... alles uit armoed, natuurlyk, en om de aandacht af te leiden van 't gebrek aan hemd en schoeisel.
Vorm! Al dat lenen en copiëren van ‘klassieke’ uitdrukkingen, dat schermen met antieke goden, raakte waarlyk den inhoud niet! Integendeel. Het verving den inhoud.⁵

Multatuli had weinig op met citeren omdat hij oorspronkelijkheid van kunst eiste. In Idee 722 schrijft hij naar aanleiding van het veelvuldig citeren van Goethe iets soortgelijks: ‘Dit citeren is, door armoed aan eigen denkbeelden, mode geworden, of zelfs maar 'n tic, als de brilletjes der pruisische luitenants. Ze menen dat zo'n ding 'n mens mooistaat, dat het kleedt.’⁶ Ook in een noot bij zijn Idee 1261 schrijft Multatuli over het ‘laven aan bronnen’ dat een auteur die citeert, te ‘suf en onvruchtbaar’ is om zelf iets voort te brengen.⁷

Dat Maandags referentie aan Multatuli herleid kan worden tot een overtuiging van De Meester, blijkt onder andere uit zijn bespreking van de reisbeschrijving Van dag tot dag in het Oosten (1896) van Charles Boissevain, waarin hij schrijft:

Met Multatuli verschilt hij [...] hierin, dat diens waarschuwing tegen citaten als tegen dingen, welke aan valsch haar doen denken, bijna op elke bladzij door hem blijkt in den wind geslagen. Men komt er dikwijls toe, te meenen, dat de schrijver den lezer wil doen beseffen, hóeveel hij weet, over hóeveel hij denkt. Doch men geraakt eveneens overtuigd, dat de kwantiteit telkens de kwaliteit te hulp schiet.’⁸

De echo van Multatuli's woorden is onmiskenbaar: De Meester is net als Multatuli van mening dat (te veel) citeren getuigt van een gebrek aan kwaliteit en oorspronkelijkheid en vaak dient om het gebrek aan inhoud te verdoezelen.

Maar buiten Multatuli's opvattingen zijn het vooral diens persoonlijkheid en persoonlijke schrijfstijl die De Meester hebben geïnspireerd. Het is het ‘romantische’, het ‘doorvoelde’ en de ‘wisselwerking van eigen bestaan en het leven rondom hem’ waarom De Meester Multatuli zo bewonderde. In Den Gulden Winckel zegt hij:

5 Multatuli (1878) Ideën vi (Amsterdam: G.L. Funke), p. 59 (Volledige Werken (vw) vii, p. 62).

6 Multatuli (1874) Ideën iii (Amsterdam: G.L. Funke), p. 126. (vw iv, p. 452).

7 Multatuli (1879) Ideën vii (Amsterdam: G.L. Funke), p. 242. (vw vii, p. 571).

8 J. de Meester, ‘Journalistenwerk in blijvenden vorm ii’, in: De Gids 73 (1909), p. 283.

[p. 114]

Tusschen journalistiek en belletrie bestaat voor mij een verschil als van week- en Zondagskleeren; kleeding is het allebei. Multatuli schreef nooit anders dan journalistiek in boekvorm - toch was dat niet alleen litteratuur, maar Multatuli is de vrijmaker van onze moderne letterkunde geweest, naar mijn meening. Het komt dus op den schrijver aan, niet op den aard van het werk.⁹

Hij zag Multatuli als zijn voorbeeld, omdat deze ‘geestelijk’ werkte en geen ‘zuiver schoonheidsmens was’. Overal en in alles was Multatuli zichzelf, want hij gaf steeds zijn persoonlijke inzicht in het leven, wat volgens De Meester de ‘basis van alle literaire kunst’ is. Een mens te wezen met het woord, dat was de les die De Meester van Multatuli had geleerd: ‘Ik zoek dus mijn onderwerpen, kleine verhalen en groote werken, zoodanig, dat mijn levensinzicht er zich in kan uiten.’¹⁰ Want het ‘hartstochtelijk spreken’ is volgens De Meester de kern van onsterfelijk werk als dat van Multatuli.

Laat ik eindigen met een anekdote uit De Meesters jeugd. In een interview met de Haagsche Post vertelt hij hoe op de middelbare school in één klap zijn vroomheid verdween, toen hij op zijn dertiende kennismaakte met Max Havelaar.¹¹ Stiekem las hij de roman tijdens de Franse les. Toen de docent hem het boek dreigde af te pakken omdat deze hem te jong achtte voor Multatuli, trok hij zijn mes. Dat het slechts een snoeimes was, doet weinig afbreuk aan de anekdote en toont dat met literaire hartstocht niet te spotten valt.

9 ‘Al pratende met... Johan de Meester’, in: Den Gulden Winckel 26 (1927), 4, p. 73-77.

10 E. D'Oliveira, De jongere generatie. Johan de Meester (1913), p. 20-21.

11 W. Italie-Van Embden, ‘Sprekende portretten. Johan de Meester’, in: Haagsche Post (1927, 2 april).