Jaarboek Multatuli 2016
(2016)– [tijdschrift] Over Multatuli–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 88]
| |
Het maatpak van Sjaalman
| |
Van hetzelfde pak een lappendekenVolgens Leesplein is het pak van Sjaalman ‘een van de beroemdste voorwerpen uit de Nederlandse literatuur.’Ga naar eind2 In die literatuur heeft het mystieke Multatulianum na het verschijnen van Max Havelaar inderdaad tot de verbeelding gesproken. De Brakke Hond maakte met quotes het pak na in het honderdste nummer,Ga naar eind3 De Gids herschiep het pak met essays over de 147 genoemde onderwerpen in zijn 147e jaargang,Ga naar eind4 Tirade eerde geestelijk vader Geert van Oorschot met een pak vol essays | |
[pagina 89]
| |
in het vierhonderdste nummer.Ga naar eind5 Deze literaire periodieken gaven elk hun ‘pak van Sjaalman’ - altijd tussen aanhalingstekens - uit. 
De Gids en Tirade vulden elk - in respectievelijk 1984 en 2003 - hun maatpak van Sjaalman (Foto Pepijn de Groot).
Atte Jongstra schrijft in Kristalman dat hij de scheidingswens van Eduard Douwes Dekker terugziet in de inventaris van het pak.Ga naar eind6 P.H. van Moerkerken herkende Multatuli's ‘alles-omvattende belangstelling’ in ‘de opsomming’ van 147 onderwerpen zoals gegeven in hoofdstuk vier van Max Havelaar; volgens Van Moerkerken bevat het pak van Sjaalman ‘de kiemen voor de Ideën-bundels.’Ga naar eind7 E. du Perron zag in het pak van Sjaalman een aanwijzing voor de zoektocht naar bewijsstukken van Douwes Dekker, de ambtenaar, in de zaak-Lebak.Ga naar eind8 Het begrip ‘pak van Sjaalman’ leeft als containerbegrip voort buiten de directe romancontext. Elk van de hierboven genoemde schrijvers en tijdschriften kent een eigen, maar aan Multatuli gerelateerde, betekenis toe aan het pak. Het proces van hernieuwde betekenisgeving speelt niet alleen binnen de literatuur. In Nederlandse tijdschriften- en krantenartikelen wordt ‘pak van Sjaalman’ eveneens hergebruikt en ook dan in verschillende contexten. In deze bijdrage ga ik na welke betekenissen worden toegekend aan het begrip ‘pak van Sjaalman’ en of er systematiek aan te brengen is in het hergebruik. Komen de connotaties in nieuwe contexten overeen met connotaties die aan het pak worden toegeschreven in de roman? Aan de hand van deze vragen hoop ik | |
[pagina 90]
| |
te kunnen laten zien welke functie het pak van Sjaalman vervult (als cultureel symbool) in gedrukte media in de 21ste eeuw. | |
Cultural memory en remediatieIn cultural memory-studies wordt onderzoek gedaan naar vormen van herinnering. Verschillende disciplines, van neurowetenschap tot mediastudie, komen bijeen in deze wetenschapsstroming. De Franse denker Maurice Halbwachs (1877-1945) wordt gezien als de geestelijk vader van cultural memory-studies dankzij zijn publicaties over het collectieve geheugen (mémoire collective).Ga naar eind9 Vanwege de kritiek op het adjectief collectief - herinneren is een cognitief-individueel proces en zulke individuele psychologie extrapoleren naar een collectief geheugen kwam Halbwachs op kritiek te staan - wordt in moderne naslagwerken gekozen voor de naam cultural memory ofwel cultureel geheugen. Die term suggereert, meer dan mémoire collective, het verband tussen herinnering en sociaal-culturele contexten.Ga naar eind10 Zodra herinneringen worden gedeeld, via sociaal-culturele contexten als kranten en tijdschriften, komen zij van het cognitief-individuele domein in het culturele domein: de gedeelde wereld van schrijvers, journalisten, recensenten en hun lezers. Op die manier wordt ‘geremedieerd’. De term ‘remediatie’ wordt in academische context vaak verbonden met de namen Bolter en Grusin. Deze Amerikaanse mediageleerden muntten de term met hun boek Remediation: Understanding new media. In die studie, die met name handelt over visuele media, definiëren Bolter en Grusin remediatie als ‘the formal logic by which new media refashion prior media forms’.Ga naar eind11 Zo heeft een nieuw medium als film vorm gekregen met behulp van de eigenschappen van een ouder medium als het schilderij. Ook in dit artikel komt de term remediatie voor, maar ik gebruik deze op een andere manier dan Bolter en Grusin. De reden dat ik de term toch gebruik, is omdat dit oriënterende onderzoek zich uitdrukkelijk richt op de mediale context. In het kader van deze bijdrage is remediatie een vorm van intertekstualiteit: het betreft hergebruik van een begrip uit Max Havelaar in de hernieuwde contexten van tijdschriften- en krantenartikelen. Cultural memory bestaat bij de gratie van voortdurende processen die collectieve geheugenvorming scheppen, waarbij de herinnering aan een object (hier: het pak van Sjaalman) wordt overgedragen van individuen (hier: critici en journalisten) op andere individuen (hier: het lezerspubliek) en vice versa. De rol van media is daarbij doorslaggevend: ‘[they] provide frameworks for shaping both experience and memory.’Ga naar eind12 De particuliere herinnering (leeservaring of interpretatie) van een journalist/ | |
[pagina 91]
| |
criticus aan het pak van Sjaalman wordt dus via gedrukte media gedeeld met een lezerspubliek, waardoor de herinnering van laatstgenoemde aan het pak van Sjaalman wordt beïnvloed - bij die lezers die Max Havelaar wel hebben gelezen -of gevormd - bij mensen die Max Havelaar niet hebben gelezen en dus onbekend zijn met de oorspronkelijke context. | |
LexisNexis en LiteRomRemediatie zit zelfs in de onderzoeksmethode verweven: de tijdschriften- en krantenartikelen waarop dit onderzoek gebaseerd is heb ik verzameld en geraadpleegd via LexisNexis, een digitale databank die artikelen uit gedrukte media bevat vanaf 1980. Ook heb ik twee afdelingen van het digitale recensienaslagwerk LiteRom (LiteRom Nederlands en LiteRom Wereldliteratuur) gebruikt. Delpher heb ik ook geraadpleegd, maar die gedigitaliseerde krantenbank reikt wat remediaties van ‘pak van Sjaalman’ betreft niet tot de 21ste eeuw. Op de verzamelde artikelen heb ik vervolgens close reading toegepast. Met behulp van de databanken heb ik, middels zoektermen ‘pak Multatuli’ en ‘Sjaalman’, een corpus van artikelen opgesteld waarin naar het pak van Sjaalman wordt verwezen. Voor bovenstaande zoektermen heb ik gekozen omdat er soms op andere wijze naar het pak wordt verwezen: zo gebruikt Volkskrant-recensente Daniëlle Serdijn in een boekbespreking de combinatie ‘pakket van Sjaalman’.Ga naar eind13 Referenties binnen de context van de roman, zoals artikelen over (toneel)bewerkingen van Max Havelaar die verwijzen naar het pak van Sjaalman als romanobject, laat ik buiten beschouwing in deze bijdrage. De focus ligt immers op hergebruik en de functie van het pak als cultureel symbool. Het zoeken is dus naar impliciete en expliciete vergelijkingen met het pak van Sjaalman. Door in LexisNexis op de termen ‘pak Multatuli’ en ‘Sjaalman’ te zoeken ben ik gestuit op 441 resultaten waarvan de vroegste afkomstig is uit 1990. Van die 441 resultaten stammen er 355 uit de 21e eeuw. Na selectie op de criteria die ik heb toegelicht - remediaties, functie als symbool, geen referenties die direct betrekking hebben op de romancontext - blijven er 69 artikelen over waarin het begrip ‘pak van Sjaalman’ of een variant ervan wordt gebruikt. Via LiteRom heb ik zeven extra artikelen verzameld die in LexisNexis niet te vinden waren.Ga naar eind14 Voordat er kan worden overgegaan tot analyse van de krantenartikelen is het zinnig om te beschrijven hoe het pak van Sjaalman wordt gerepresenteerd in de roman Max Havelaar. Van het pak wordt in het derde hoofdstuk voor het eerst gewag gemaakt nadat koffiehandelaar Batavus Droogstoppel in het voorafgaande hoofdstuk zijn oude redder in nood Sjaalman tegen het lijf is gelopen op de Kal- | |
[pagina 92]
| |
verstraat.Ga naar eind15 Het vierde hoofdstuk is het pak-van-Sjaalman-hoofdstuk, waarin de opsomming van onderwerpen die in het pak behandeld worden voorkomt. Dit vierde hoofdstuk is dan ook de bron van onderstaande beschrijving. | |
Het pak van Sjaalman zoals beschreven in Max HavelaarDe verteller in het vierde hoofdstuk is Droogstoppel, die zijn zoon Frits gelast hem het pak van Sjaalman te brengen. Frits heeft tijdens de krans bij de familie Rosemeyer een vers uit het pak voorgedragen (‘een ding dat van nonsens aanéén hing. Neen, 't hing niet aaneen’) tot genoegen van zijn publiek.Ga naar eind16 Droogstoppel vertrouwt het zaakje niet; tijdens de krans heeft hij van de gezichten van een van de kinderen afgelezen ‘dat er iets in dat vers voorkwam, dat niet pluis was’.Ga naar eind17 Hij haalt het vers uit het pak, bergt het op in zijn lessenaar en terwijl hij het pak doorspit op meer onzedelijks valt zijn oog op een bundel over koffie die zijn interesse wekt. Droopstoppel vindt in het pak van Sjaalman stukken ‘die werkelijk kennis van zaken aantoonden’.Ga naar eind18 Uit vrees dat hij betrapt wordt op interesse in een pak dat hij zijn zoon juist wil onthouden, stuurt Droogstoppel Frits weg zodat hij in afzondering kan grasduinen in het papierwerk. Droogstoppel bekent de lezer dat hij, mede door het meertalige karakter van het pak, niet alle inhoud op waarde kan schatten. Hij is onder de indruk van de ‘verscheidenheid der behandelde onderwerpen’Ga naar eind19 en somt op wat hij aantreft: er volgt een opsomming van 147 onderwerpen die loopt van Sanskriet tot een Europees muntstelsel - spreekt hier een negentiende-eeuws visionair? - en van Molukse wijn tot witte mieren. Het pak bevat, zo meldt Droogstoppel na de opsomming, ook andere bundeltjes met geschriften in het Maleis en Javaans, ‘brieven, waarvan vele in talen die ik niet verstond’ en ‘uittreksels uit dagboeken, aantekeningen en losse gedachten...sommige werkelijk heel los.’Ga naar eind20 Ondanks de hoeveelheid verzen die hij aantreft, staat dichtkunstverafschuwer Droogstoppel steeds welwillender tegenover het pak en de retorische, ordenende vaardigheden van de naamgever. Volgens Droogstoppel legt Sjaalman ‘een grote soliditeit in zijn redeneringen aan den dag’Ga naar eind21 en omdat ‘alles (...) met zulk een zorg en nauwkeurigheid bewerkt [was]’Ga naar eind22 overweegt de koffiehandelaar om Sjaalman een baan aan te bieden als klerk ter vervanging van de oude bediende Bastiaans. Niet alleen ‘schrijft [die Sjaalman] een goede hand’, hij zal bovendien tegen een lager loon dan Bastiaans willen werken en dat idee staat de zuinige Droogstoppel wel aan.Ga naar eind23 Droogstoppel hecht zo veel waarde aan de stukken over koffie dat hij er een boek van wil maken. Al peinzend constateert Droogstoppel dat niet alleen zijn | |
[pagina 93]
| |
metier gebaat is bij publicatie, maar de hele bevolking tot de koning aan toe: ‘Mijn boek moet de wereld in!’Ga naar eind24 Buiten zakelijke correspondentie acht Droogstoppel zichzelf echter niet in staat tot schrijven, dus schakelt hij de hulp van Stern in om de bouwstoffen uit het pak te sorteren en tot een boek te verwerken. Stern dringt aan tot het opstellen van een contract dat Droogstoppel verbiedt Sterns schrijven aan te passen. Later, als de vertaalbaarheid van de stukken uit het pak moeilijk blijkt, komt Sjaalman - in Droogstoppels absentie - langs bij Stern om tekstverklaringen te geven en het Havelaar-verhaal, waarvan het pak dus de bron is, vorm te geven.  Connotaties van het pak van Sjaalman in de roman Max Havelaar (Foto Pepijn de Groot).
| |
Remediaties van het begrip ‘pak van Sjaalman’Het pak krijgt in het vierde romanhoofdstuk meerdere eigenschappen toegedicht, waarvan elke eigenschap kan worden gebruikt als connotatie op het moment dat het begrip geremedieerd wordt in krant of tijdschrift. Van de 76 remediaties van het begrip ‘pak van Sjaalman’ in gedrukte media sinds 2000 wordt het merendeel aangetroffen in boekenbijlagen van de dagbladen nrc Handelsblad (25 keer) en de Volkskrant (21 keer), gevolgd door Trouw (zes keer), Het Parool (zes keer) en Het Financieele Dagblad (vier keer). | |
[pagina 94]
| |
Ondanks dat weekbladen als De Groene Amsterdammer en Vrij Nederland veel aandacht besteden aan literatuur, bevatten zij weinig remediaties: ze keren allebei slechts drie keer terug in de zoekresultaten. Van de overige acht remediaties komen er drie voor in regionale kranten (Algemeen Dagblad meegerekend). In hp/De Tijd, Nederlands Dagblad, nrc.next en vpro Gids is ‘pak van Sjaalman’ elk eenmaal hergebruikt sinds 2000. Bij ruim de helft van de remediaties komt Multatuli of Max Havelaar expliciet terug in de nabije, contextuele omgeving. | |
Het pak van Sjaalman als imaginair boekIn welke context wordt het begrip ‘pak van Sjaalman’ in de 21ste eeuw hergebruikt? Een voorbeeld: een van de eerste resultaten is afkomstig uit de Volkskrant van 6 oktober 2000. Het artikel van Ed Schilders handelt over een digitale database waarin gezocht kan worden naar imaginaire boeken: ‘Veel hebben François Rabelais, Multatuli, Arthur Conan Doyle, Jorge Luis Borges, Georges Perec, en J.K. Rowling niet met elkaar gemeen. Maar allemaal hebben ze een grote bijdrage geleverd aan wat ik (...) “het gelogen boek” heb genoemd: het bedenken van boeken en auteurs die nooit bestaan hebben. Wie daarover meer, veel meer, wil weten, vervoege zich bij (...) de “Invisible Library”, waarin meer dan duizend imaginaire boeken verzameld zijn, waaronder die van de genoemde schrijvers, helaas met uitzondering van Multatuli's “pak van Sjaalman”.’Ga naar eind25 Pak van Sjaalman staat, in de context van bovenstaand citaat, voor imaginair boek. Het is een vergelijking die ook gemaakt wordt in een column over ‘literatuur die niet aan de hoofden van schrijvers weet te ontsnappen’ van Herman Franke: het pak van Sjaalman als ‘gekmakend voorbeeld’ van ‘literatuur die alleen in de hoofden van lezers bestaat, met titel en al’.Ga naar eind26 Over de correctheid van die vergelijking valt te twisten: ten eerste over de kwestie of het pak wel een boek is en niet eerder een manuscript, ten tweede over de kwestie of het pak wel of niet imaginair is - E. du Perron meent dat het pak werkelijk bestaat, zij het als een pak van Douwes Dekker.Ga naar eind27 Als deze discussie gevoerd moet worden, dan moet dat buiten het bestek van deze bijdrage. Evenmin kunnen hier 76 artikelen uitgebreid besproken worden. In het vervolg zal ik artikelen en citaten uitlichten die tekenend zijn voor hergebruik van het pak van Sjaalman en nagaan in hoeverre de betekenis die de remediaties ontlenen aan hun context, te rijmen is met de kenmerken die in Max Havelaar worden toegedicht aan het pak. | |
[pagina 95]
| |
Inventaris of papierberg?Naast de vergelijking met het niet-bestaande boek wordt het begrip ‘pak van Sjaalman’ meermaals hergebruikt om een lijst of opsomming mee aan te duiden, zoals Jan Blokker doet in de bespreking van een boek van Cees Fasseur over koningin Wilhelmina (‘een waslijst als een pak van Sjaalman’, zegt Blokker over een twintig pagina's tellende uiteenzetting)Ga naar eind28 en Ger Groot in de bespreking van twee boeken van Gao Xingjan (‘Verward blijft die achter, met een zekerheid: “Hij was gefascineerd door het gebruiken van taal om te vertellen over vrouwen over mannen over liefde over passie over seks over het leven over de dood over de ziel over de vreugde en pijn van het vlees”: een pak van Sjaalman dat nog ruim een pagina doorgaat’).Ga naar eind29 De bladspiegel van de door Groot besproken boeken is mij onbekend, maar de herhaling van het voorzetsel voorafgaand aan de onderdelen van de opsomming stemt overeen met Max Havelaar.  Remediaties van het pak van Sjaalman hebben vaak betrekking op het pak zoals het zich voordoet aan de romanpersonages - als een pak papier (afbeelding rechtenvrij via pixabay.org).
| |
[pagina 96]
| |
Anderen remediëren ‘pak van Sjaalman’ als een verzameling papier waaruit een boek gedistilleerd kan worden, zoals Elsbeth Etty doet als ze schrijft over Marion Bloems roman Vervlochten grenzen (‘Multatuli's “pak van Sjaalman” wordt bij Bloem gevormd door “Opa's fictie”, een stapel papieren waarin Sennes grootvader zijn tragische levensgeschiedenis, onder andere als Japanse krijgsgevangene, heeft opgetekend’)Ga naar eind30 of Bert Wagendorp over het bronmateriaal voor Atte Jongstra's roman De avonturen van Henry ii Fix (‘drie kisten met mappen en papieren; een pak van Sjaalman anno 2007’).Ga naar eind31 Jongstra is overigens goed vertegenwoordigd in het corpus: zes artikelen met remediaties handelen over hem of zijn werk. Opvallend in de twee soorten hergebruik zoals hierboven aangehaald is het verschil tussen de twee werelden waarnaar de remediaties lijken te verwijzen: in het geval van Blokker en Groot wordt het pak van Sjaalman geremedieerd zoals het zich voordoet aan de lezer van de roman - als lijstvormige inventaris van de in het pak behandelde onderwerpen - en bij Wagendorp en Etty zoals het zich voordoet aan de romanpersonages - als het daadwerkelijke pak papier dat de bron is van het Havelaar-verhaal. | |
Sjaalmanesk: het pak als tekstgenreHet begrip ‘pak van Sjaalman’ duikt in de 21ste eeuw met name op in boekbesprekingen. Getuige de categorisatie in de bijlage zijn 45 van de 76 zoekresultaten boekbesprekingen. In die boekbesprekingen wordt bijvoorbeeld aan het pak van Sjaalman gerefereerd in de context van essays (de gedeelde noemer met connotaties in de roman zit dan in de wijdlopigheid van behandelde onderwerpen) en een enkele keer in de context van broddelwerk (‘door het pak-van-Sjaalman-achtige karakter wekt de bundel de indruk van haastwerk’Ga naar eind32 - een oordeel dat rijmt met dat van Droogstoppel voor zover het de verzen in het pak betreft, maar in lijkt te druisen tegen Droogstoppels oordeel over de ordelijkheid van het pak). Meerdere keren wordt het pak geremedieerd in de context van hybride tekstgenres, zoals concreet gebeurt in Clara Strijdbosch' bespreking van Khalid Boudou's roman De President: ‘De President is een Pak van Sjaalman: alle mogelijke genres en sprekers dwarrelen door elkaar.’Ga naar eind33 De pas overleden Pieter Steinz, die met Elsbeth Etty de eerste plek deelt wat betreft aantal remediaties (zes), gebruikt het begrip ‘pak van Sjaalman’ onder andere om de onconventionele vorm van Mark Danielewski's roman Het kaartenhuisGa naar eind34 en Alessandro Baricco's roman City mee aan te duiden.Ga naar eind35 | |
[pagina 97]
| |
Over controverses en klokkenluidersIn een directe Multatuli-context gebruikt Steinz ook een pak-van-Sjaalmanre-mediatie: ‘een literair pak van Sjaalman dat in de eerste plaats een aanklacht was tegen het Nederlandse bestuur in Indië’.Ga naar eind36 Steinz karakteriseert Max Havelaar als een pak van Sjaalman. Doelt Steinz daarmee op de controversiële inhoud van de roman? Zo ja, heeft datgeen wat Steinz bedoelt met ‘literair pak van Sjaalman’ betrekking op de roman zelf, waarin assistent-resident Havelaar zich criticaster van het systeem toont, of (ook) op de receptie van de roman, waarbij Multatuli als bestrijder van het koloniale beleid wordt gezien? Mocht het criticaster-annex-klokkenluiderselement de door Steinz bedoelde connotatie zijn, dan vertoont de remediatie overeenkomsten met Carel Peeters' omschrijving van Arthur Gotlieb.Ga naar eind37 Peeters bestempelt Gotliebs geschriften, bewerkt tot boek door Joep Dohmen en Jeroen Wester - die over Gotlieb als klokkenluider schreef in het Jaarboek Multatuli 2015 - als Multatuliaans en kopt zijn artikel ‘Het Pak van Gotlieb’. Terug naar Steinz en zijn diversiteit in pak-van-Sjaalmanremediaties: het lijkt erop dat het begrip zelfs binnen het discours van één publicist meerdere betekenissen kan krijgen, afhankelijk van de context waarin het geplaatst wordt. Ook Dirk-Jan Arensman, vijf keer vertegenwoordigd in het corpus, lijkt niet eenduidig in zijn inpassing van het begrip ‘pak van Sjaalman’ in nieuwe contexten. Arensman gebruikt het in zijn bespreking van Mark Danielewski's Het kaartenhuis om ‘een teruggevonden “wetenschappelijk” manuscript’ mee aan te duiden.Ga naar eind38 In een bespreking van Garth Risk Hallbergs Stad in brand gebruikt Arensman de term voor ‘intermezzo's, waarin je quasi-authentieke fragmenten krijgt voorgeschoteld’Ga naar eind39 en in de bespreking van Richard Flanagans Het boek van Gould voor een geannoteerd boek.Ga naar eind40 Omdat Steinz ook verwijst naar het pak in artikelen van vóór 2000 kan het, ter uitbreiding van dit oriënterende onderzoek, de moeite lonen om naar hergebruik van pak van Sjaalman uit de twintigste eeuw te kijken en na te gaan in hoeverre die overeenkomen met de hier gecategoriseerde remediaties. | |
Het niet-papieren pak: remediaties buiten literaire contextHet komt zelden voor dat ‘pak van Sjaalman’ buiten een literaire context wordt geremedieerd, laat staan dat de remediatie betrekking heeft op iets wat niet uit (bedrukt) papier bestaat. Het begrip wordt acht keer hergebruikt in een context zonder directe literaire pretentie: in een kunstrecensie, in een theaterrecensie, | |
[pagina 98]
| |
in twee televisierecensies, in een essay over de Nederlandse samenleving, in een reportage over een conferentie op Rhodos, in een encyclopedische rubriek en als ‘rijke bron’ in een opiniestuk over religieuze omroepen.Ga naar eind41 De sterkste dissonant in het corpus komt van de hand van Menno Hurenkamp. In zijn afscheidsessay als columnist voor De Groene Amsterdammer schrijft Hurenkamp over wat hij signaleert in de Nederlandse samenleving: nostalgie en ressentiment. De haat keert zich volgens hem tegen verschillende groepen, van de bestuurlijke elite tot de Marokkaanse jeugd: ‘Een pak van Sjaalman aan individuen en groepen ondergaat eigenrichting gestuurd door sergeanten die niet afwegen, maar oordelen, die niet uitpraten, maar blootstellen, die niet vragen, maar bevelen.’Ga naar eind42 Het pak van Sjaalman lijkt in dit geval gebruikt te worden als diverse groep mensen, je zou zelfs kunnen zeggen: als de multiculturele samenleving. Niet-literair is ook de context waarin Pieter Waterdrinker het begrip gebruikt. Waterdrinker legt als gast op een conferentie te Rhodos zijn oor te luisteren bij de overwegend Russische gasten: ‘De onderwerpen die in panels, tijdens rondetafelgesprekken en de slagorde van lunches en diners onder de wuivende palmen aan de orde komen, zijn als het pak van Sjaalman.’Ga naar eind43 Er volgt een opsomming van gehoorde gespreksonderwerpen, die loopt van hervormingen in het Arabische schoolsysteem tot orthodoxie in China. Hoewel niet in een literaire context geplaatst komt de strekking van deze remediatie overeen met een van de kenmerken van het pak zoals het wordt afgeschilderd in hoofdstuk vier van Max Havelaar, namelijk de grote ‘verscheidenheid der behandelde onderwerpen.’Ga naar eind44 | |
Conclusies: meer een literair onderonsje dan een cultureel symboolDe meeste remediaties van ‘pak van Sjaalman’, zoals te vinden in gedrukte media in de 21ste eeuw, ontlopen qua betekenis niet de kenmerken die het pak toegedicht krijgt in Max Havelaar (zie voor kenmerken de afbeelding met connotaties). Het begrip ‘pak van Sjaalman’ wordt vaak in vergelijkende zin gebruikt om (grote hoeveelheden) bronnenmateriaal, een lijst dan wel opsomming van (uiteenlopende) onderwerpen of een tekst met een grote diversiteit aan vormen en thema's aan te duiden. Het begrip ‘pak van Sjaalman’ wordt vrijwel altijd in één adem genoemd met Multatuli en/of Max Havelaar en staat niet op eigen benen. Wie het pak past, trekke hem aan, ongeacht de gelegenheid. De herinnering aan het pak van Sjaalman ontloopt dus maar enkele keren de oorspronkelijke context, zoals bij Hurenkamp of Waterdrinker, die het pak van Sjaalman hergebruiken om op ‘diversiteit’ te zinspelen. Het begrip is zo bezien niet een eigen leven gaan leiden buiten de context van | |
[pagina 99]
| |
de roman, met krap tachtig remediaties in zestien jaar in ieder geval niet op grote schaal. Als de beperkte verspreiding van de remediaties - in de meeste gevallen komt het pak van Sjaalman niet voor buiten boekenkaternen van dagbladen - wordt opgeteld bij die beperkte schaal is het, teruggrijpend op de beginvraag van deze bijdrage (welke functie vervult het pak van Sjaalman (als cultureel symbool) in gedrukte media in de 21ste eeuw?) waarheidsgetrouwer om te spreken van een literair symbool dan van een cultureel symbool.  Atte Jongstra schreef in Kristalman over het pak van Sjaalman en in besprekingen van zijn romans komt de term vaak voor (Foto Pepijn de Groot).
Volgens cultural membry-theoreticus Astrid Erll zit de kracht van symbolen in hun vermogen tot transformeren: ‘Instead of becoming inert by repetition, powerful travelling schemata are characterized by their ongoing transformation, by the way in which they are put to ever new uses, the way in which they enable ever new discourses and stories’.Ga naar eind45 Die kracht lijkt het ‘pak van Sjaalman’ niet te hebben. Het is, nu Max Havelaar wederom in de schijnwerpers staat, mede dankzij Weijts' | |
[pagina 100]
| |
charge en Vanvugts Roofstaat, echter niet onvoorstelbaar dat de roman en zijn iconen zo'n transformatieproces door zullen maken. Het kulturele Nachleben van het werk van Multatuli leent zich voor verdere cultural membry-studies: zo kan het lonen om te zien hoe een begrip als roofstaat zich (onder invloed van Multatuli) heeft ontwikkeld door close reading toe te passen op bijvoorbeeld Kamerstukken. ‘Roofstaat’ is een beduidend meer politiek beladen term dan ‘pak van Sjaalman’. Maar beeld je eens in wat er met de cultureel-symbolische waarde van het pak kan gebeuren mocht Atte Jongstra of Dirk-Jan Arensman ooit de scepter zwaaien in cultuurland... Misschien bepalen die Multatulianen wel dat het pak van Sjaalman iets is ‘wat iedere Nederlander moet weten’. Tot die tijd is ‘het pak van Sjaalman’ geen cultureel symbool maar een onderonsje voor literatuurliefhebbers. |
|