Jaarboek Multatuli 2016
(2016)– [tijdschrift] Over Multatuli–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 68]
| |
Zombiejager met een missie
| |
Van Engeland naar IndiëDe ‘gezombieficeerde’ klassieker is een concept van Jason Rekulak, uitgever bij het Amerikaanse Quirk Books. Rekulak is de geestesvader van Quirk Classics, een boekenreeks die literaire klassiekers combineert met ‘populaire fanboy personages zoals ninja's, piraten, zombies en apen’.Ga naar eind3 Auteur Seth Grahame-Smith schreef het eerste boek uit de serie: Pride and Prejudice and zombies (2009), dat een bestseller werd. Het succes bleef niet onopgemerkt. Kort na het verschijnen van het boek opperde redacteur Chris Kooi van Meulenhoff Boekerij aan zijn collega Martijn Adelmund (1977) het plan voor een zombieversie van Max Havelaar. Het idee kwam destijds niet van de grond, en werd in de ijskast gezet. Vijf jaar later was Adelmund auteur bij Luitingh-Sijthoff, onder redactie van Maarten Basjes. Bij het bespreken van zijn volgende boek, kwam het idee voor de gezombieficeerde Havelaar weer boven tafel. Basjes was direct enthousiast.Ga naar eind4 Luitingh-Sijthoff staat weliswaar niet bekend om het publiceren van literatuur ‘met een grote L’, maar is wel marktleider in fantasyGa naar eind5 en uitgever van Dan Brown, die al jaren met veel succes bruggen slaat tussen ‘high culture’ en ‘low culture’.Ga naar eind6 | |
[pagina 69]
| |
De herschrijving van Multatuli paste dus wel degelijk in Luitinghs fonds. Volgens Adelmund was het ook voor zijn carrière een logische stap: Mijn eerdere boeken bij Luitingh-Sijthoff vallen onder fantasy, maar hebben een artistiek, literair tintje. Daar past Max Havelaar met zombies goed bij. Met Havelaar kon ik een niche vullen bij Luitingh: een kwalitatief, literair werk, maar met verbeelding.Ga naar eind7 Toen Max Havelaar met zombies in 2016 uitkwam, reageerden boekhandelaar desondanks kritisch. Zo noemde een van hen het ‘de meest bizarre titel die dit najaar verschijnt’ en bestempelde een ander Adelmund zelfs als copycat.Ga naar eind8 Redacteur Maarten Basjes begrijpt de vergelijking, maar benadrukt ook dat deze eigenlijk niet opgaat: Er wordt, logischerwijs, door iedereen steeds aan gerefereerd. Maar het moest voor ons heel duidelijk zijn dat Max Havelaar met zombies niet zomaar ‘voor de lol’ was. Omdat het in Max Havelaar om een veel zwaarder beladen onderwerp gaat dan in Pride and Prejudice, en omdat het onze geschiedenis is, kon dat gewoon niet.Ga naar eind9 | |
De verborgen agendaAnders dan Pride and Prejudice and zombies, heeft Adelmunds Havelaar dus een serieuze boodschap: de confrontatie met het Nederlandse, koloniale verleden. ‘de javaan wordt mishandeld!’ schreef Multatuli in de originele Havelaar.Ga naar eind10 Deze boodschap moest ook bij de herschreven versie voorop staan. Het boek is volgens Adelmund ‘een aanklacht tegen de publieke opinie, die nog steeds moeite heeft de koloniale geschiedenis de juiste plek te geven in ons maatschappelijk bewustzijn en in onze nationale geschiedschrijving’.Ga naar eind11 De urgentie van de herschrijving nam halverwege het redactieproces plotseling toe. Schrijver Christiaan Weijts publiceerde een column in nrc Handelsblad waarin hij ervoor pleitte de originele Havelaar van de leeslijst te verwijderen. Weijts, die Havelaar een ‘afgrijselijke monumentale baksteen’ noemde, beweerde dat jongeren ‘een weerzin tegen lezen ontwikkelen omdat ze boeken krijgen die te moeilijk zijn of niet bij hun beleving aansluiten’.Ga naar eind12 Een herschrijving met zombies lijkt na deze kritiek een schot in de roos. Het toevoegen van een populair element is volgens gedragswetenschapper Sanne Parlevliet namelijk een goede techniek om jongeren voor literatuur te interesseren. ‘Instead of being explicitly didactical... rewriters educated child readers by foxing them into good behaviour’.Ga naar eind13 Met andere woorden, te interesseren voor literatuur en het koloniale verleden, moet je ze eerst zien te lokken. Met de recente aandacht | |
[pagina 70]
| |
voor zombies zou het zombiethema wel eens het ideale aas kunnen zijn.  Deze tas kost €28,50 excl. bezorgkosten. Te bestellen via www.martijnadelmund.nl/nieuws/zombietas.
Is Max Havelaar met zombies dan vooral bedoeld voor jongeren? ‘Niet per definitie’, aldus Basjes.Ga naar eind14 Hij hoopt dat ook volwassenen die het origineel nooit hebben gelezen, of uit verveling hebben weggelegd, hernieuwde interesse krijgen in het verhaal. ‘Hiermee stimuleer je ook onder volwassenen de bewustwording van ons koloniale verleden,’ vult Adelmund aan. ‘Door de Zwarte Pietendiscussie is de diepgewortelde pijn en schuld van het kolonialisme weer enorm actueel.’Ga naar eind15 De bewerking dient dus meerdere doelen: Nederlanders confronteren met hun koloniale verleden en stimuleren tot het lezen van klassiekers, de Havelaar in het bijzonder. | |
Acht bouwstenenIn haar boek Meesterwerken met ezelsoren (2009) bespreekt Parlevliet acht strategieën voor een literaire bewerking: aanpassingen in het taalgebruik, de structuur, de humor, de vertelsituatie, de lengte, de culturele context, de spanning en ten slotte de levendigheid.Ga naar eind16 Adelmund paste vrijwel al deze strategieën in zijn bewerking toe. Het uitgangspunt was om zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven. In het eerste stadium streepte Adelmund passages in Multatuli's Havelaar aan die hij te langdradig vond en zocht hij naar plaatsen waar hij de zombieverhaallijn soepel in het origineel kon weven. De afbeelding toont de hertaling van Max Havelaar door Gijsbert van Es (Nieuw Amsterdam 2010). Deze uitgave gebruikte Adelmund enkel voor het strepen. Tijdens het verdere schrijfproces baseerde hij zich op de laatste druk die tijdens het | |
[pagina 71]
| |
leven van Multatuli verscheen (1881). Dit had twee redenen. Ten eerste wilde hij voorkomen dat Max Havelaar met zombies een ‘hertaling van een hertaling’ werd, die mogelijk gestuurd was door de interpretatie van Van Es.Ga naar eind18 Ten tweede had de versie van Van Es veel kritiek gekregen, onder anderen van Volkskrantredacteur Arjan Peters.Ga naar eind19 De hertaler zou te grondig zijn geweest in zijn versimpelingen en zijn eigen interpretatie te veel aan te lezer hebben opgelegd. Volgens Peters deed deze ‘gekortwiekte’ versie bovendien afbreuk aan de personages, die hun identiteit mede aan hun taalgebruik ontlenen.Ga naar eind20 Zo maken Droogstoppels vele herhalingen, onderbrekingen en pretentieuze taalgebruik hem een figuur dat op de lachspieren werkt. Van Es versimpelde Droogstoppels wollige taaltje, en tastte daarmee de humor aan. Door dicht bij de originele tekst te blijven, slaagt Adelmund er wel in de humor van het personage te bewaren.  De originele Max Havelaar, geannoteerd door Martijn Adelmund.Ga naar eind17
Vaak bleef Adelmund zelfs zo dicht bij het origineel dat de persklaarmaker moeite had te achterhalen welke stukken van Adelmund waren en welke van Multatuli. Meer dan eens becommentarieerde zij tekst die rechtstreeks uit het origineel kwam.Ga naar eind21 Vaak had het commentaar betrekking op de vele vertelperspec- | |
[pagina 72]
| |
tieven in het verhaal. Adelmund was zich bewust van de verwarring, maar koos toch voor de originele raamvertelling. ‘Je moet weten dat Multatuli over precies ditzelfde punt ruzie had met zijn eigen uitgever, dus hier mocht ik niet zomaar opgeven.’Ga naar eind22 Basjes beaamt: ‘De raamvertelling is wat de Max Havelaar de Max Havelaar maakt. Daar mochten we niet aankomen. We moeten het de leerlingen ook niet te makkelijk maken.’Ga naar eind23 De originele Havelaar is meer pamflet dan roman. Om de tekst meer verhalend te maken, heeft Adelmund hier en daar de volgorde veranderd. Zo kort hij de introductie van Droogstoppel in, zodat Sterns vertelling eerder begint en bewaart hij, voor dramatisch effect, de ontmoeting met de verarmde familie Havelaar tot het laatste hoofdstuk. Achterin het boek is een overzicht te vinden met de precieze aanpassingen, inclusief paginanummers. De lengte van de bewerking verschilt niet veel van het origineel. Hoewel hij verscheidene passages verwijderd en ingekort heeft, heeft Adelmund namelijk ook veel materiaal toegevoegd, zoals beschrijvingen van zombies en vechtscènes. Max Havelaar met zombies biedt de lezer bovendien een volstrekt nieuwe verhaallijn, waarin het dagelijks leven van Havelaars vrouw Tine wordt uitgelicht. Voor deze passages leende Adelmund scènes uit Couperus. Een opmerkelijke keuze, die Basjes als volgt motiveert: Natuurlijk kon Martijn ook iets zelf verzinnen, maar met elementen uit De Stille Kracht [1900, red.] krijg je een veel authentiekere ervaring van het Indonesië uit 1900. Martijn kon zich daar wel in verplaatsen, maar het gevaar schuilt dat je dingen schrijft die niet kloppen. Zo zat er in de eerste versie een passage met een trein, terwijl er in de tijd van Max Havelaar nog geen treinen reden in Rangkasbitung.Ga naar eind24 Adelmund vult aan: Als je de zombies passend wilt krijgen in die cultuur, en niet als bordkartonnen figuurtjes op wilt voeren, moet je uitgaan van de Indische folklore, oftewel de ‘stille kracht’. En het is heel gek om over de stille kracht te schrijven zonder dat boek te gebruiken.Ga naar eind25 Couperus gaf Adelmund ook de mogelijkheid de personages meer innerlijk leven en daadkracht te geven. Zo krijgt Tine de ruimte om te reflecteren op haar politieke ideeën en familiegeschiedenis, en treden zij en Max samen op als doortrapte zombiejagers. Door deze toevoegingen gaat het verhaal gaat niet alleen meer leven, maar krijgen de personages ook meer diepte. Uit het voorgaande blijkt dat Adelmund veel heeft toegevoegd dat de levendigheid van het verhaal ten goede komt. Naast de passages uit De Stille Kracht is de belangrijkste bron van spanning in de bewerking uiteraard de zombies. Door | |
[pagina 73]
| |
hen in het verhaal op te nemen, trekt Adelmund zijn boek uit het genre literatuur en richting horror en fantasy. De nur-code sluit daarbij aan: met 335 is Max Havelaar met zombies een griezelverhaal. Wen-Chin Ouyang, professor literatuur aan de University of London, benadrukt echter dat genre niet constant is. ‘Some argue that... it is pointless to produce typologies, for as soon as one is produced its limits are already transgressed.’Ga naar eind26 Toch kun je aan genreverschuivingen interessante informatie aflezen. ‘Narrative transformations... can tell us a great deal about the culture that produced the story.’Ga naar eind27 Dit sluit aan bij de theorie van Parlevliet; blijkbaar past mensen lokken met een spannend verhaalelement goed in de Nederlandse cultuur. De zombies in het boek staan symbool voor de uitbuiting van Indië. Om deze metafoor kracht bij te zetten, voegden Adelmund en Basjes beeldmateriaal toe. De foto's zijn afkomstig uit het archief van de Koninklijk Instituut van Taal-, Land- en Volkenkunde, en door Marco Lap ‘gezombieficeerd’. Het doel: de lezer shockeren en tot nadenken aanzetten. De zombies zijn niet alleen Javanen, maar ook Nederlanders. Zelfs Havelaar blijkt aan het eind van het boek geïnfecteerd. Dit draagt volgens Adelmund bij aan de boodschap: ‘De ziekte van de zombies kan iedereen raken, regent of landarbeider. Na de dood is iedereen gelijk.’Ga naar eind28 | |
Missie geslaagdIn Max Havelaar met zombies heeft Martijn Adelmund een middenweg gevonden tussen het originele manuscript en een populaire bewerking. De horrorelementen en passages uit De Stille Kracht brengen meer spanning in het verhaal, terwijl klassieke elementen als de raamvertelling bewaard blijven. Zo slaagt hij erin de lezer verder te laten kijken dan de ‘afgrijselijke monumentale baksteen’ die de Max Havelaar voor sommigen wellicht is.Ga naar eind29 Wanneer Arjen Fortuin concludeert dat hij toch liever de zombieloze Havelaar herleest, kan Adelmund opgelucht ademhalen. Laat dat nou net de bedoeling zijn.Ga naar eind30 |
|