Jaarboek Multatuli 2016

[p. 75]

Over gnomen en zombies
Klaartje Groot

Bespreking van Martijn Adelmund, Max Havelaar met zombies (Amsterdam: Luitingh-Sijthoff 2016)

Wat is dit voor een bezoedeling van onze geliefde literaire klassieker? En wat doet Rantzow, de dokter uit De stille kracht van Couperus daar? Dit fragment komt uit Max Havelaar met zombies door Martijn Adelmund:

‘Hij stapte af op wat een dikke suikerplanter moest zijn geweest. Tine herkende hem aan zijn witte pet, waaronder zijn lege blik hen aankeek. Rantzow wist er raad mee. Zijn houw met een klewang sloeg een kwab ter grootte van een abrikoos van de schedel van de vetzak, waardoor de pet wegschoot en er een straal zwarte smurrie de nachtlucht in spoot. De dokter hanteerde de kapmessen nauwkeurig, alsof het zijn scalpels waren. De planter viel, en Rantzow bleef hakken met vlijmscherpe molenwieken, tot er van de dode planter niets meer overbleef dan een hoopje slachtafval.’

Adelmund bewerkte of, zo u wilt, verminkte, de Havelaar vele malen drastischer dan Jacob van Lennep dat deed. Hij voegde toe, schrapte en veranderde. Hij ontleende vooral elementen aan het internationaal gewaardeerde genre van de fantasy: fantasieverhalen waarin magie en bovennatuurlijke verschijnselen een rol spelen, met personages die in werkelijkheid niet voorkomen. Zo is de dikke planter die Tine te grazen wil nemen een zombie: een schijndode of wandelende dode. Het subgenre van de zombiefictie werd bij het grote publiek bekend met de film van George A. Romero, Night of the living dead (1968). In 2009 kwam Seth Grahame-Smith op het idee van een samensmelting tussen dit lowbrow-genre en een highbrow klassieker, Jane Austens Pride and Prejudice. En nu volgt Adelmund met de Havelaar. Om de nieuwe elementen een plek te geven, voorzag Adelmund onze klassieker van een extra rode draad. Er heerst op Java een slaper-epidemie. De zombies hebben de slaperziekte, waarmee ze iedereen - arm of rijk; blank, zwart, Indo of Chinees - besmetten door ze op gruwelijke wijze te vermoorden en op hun beurt tot zombies of wandelende doden te maken.

[p. 76]

Wat is hier de bedoeling van? Het is niet slechts spielerei. Adelmund wil een breder publiek bereiken voor Multatuli's boodschap. Sterker nog, hij maakt die actueel en voegt er nog wat aan toe: het is een aanklacht tegen de huidige publieke opinie, die nog steeds moeite heeft de koloniale geschiedenis de juiste plek te geven in ons maatschappelijk bewustzijn: ‘We oordelen bijvoorbeeld heel snel over vluchtelingen op zoek naar welvaart, terwijl onze westerse welvaart deels op roof en uitbuiting is gebouwd,’ zo legt de auteur uit in een uitvoerig nawoord. Overigens leent zombiefictie zich hier uitstekend voor omdat die doorgaans politiek geëngageerd is. Verder pleit Adelmund in het nawoord voor meer bewerkingen. Bewerkers zouden moeten uitgaan van een basis havelaarverhaal waarvan vrijere vertellingen afgeleid mogen worden. Daar mag van alles aan toegevoegd worden, mits het basisverhaal behouden blijft.

Waarom moet dat in Adelmunds geval met die bloederige taferelen waarbij de ingewanden in het rond vliegen? Allereerst wilde Adelmund shockeren. Dat doet hij in de traditie van de exploitatiefilms van genoemde Romero of van Quentin Tarantino, die gericht zijn op effect bij een groot publiek en vaak gebruik maken van geweld, seks of monsters. Daar zit wat in: voor een schokeffect is met het verstrijken van de tijd zwaarder geschut nodig. De blote piemel in Wolkers' Turks fruit uit 1969 is nu immers ook niet meer zo schokkend? Al met al lijkt het een nobele poging ervoor te zorgen dat de Max Havelaar nieuwe generaties blijft boeien.

Martijn Adelmund, Max Havelaar met zombies (Amsterdam: Luitingh-Sijthoff 2016)

Er zijn echter wel wat bezwaren. Adelmund heeft behalve de gruwelijke fantasy-elementen ook personages en scènes uit De stille kracht van Couperus toegevoegd. Hij wilde zo meer sociale interactie brengen in het Havelaarverhaal. Van het gehucht in Lebak waarin Max en Tine wonen, maakt hij een levendig dorp met theekransjes, roddel en achterklap. Maar dat is historisch onjuist. En is het niet verwarrend als de toevoegingen uit een ander literair basisverhaal komen? Zeker voor lezers

[p. 77]

die geen van beide klassiekers kennen, zal een combinatie van twee geen exclusief beeld opleveren van één klassieker. Dan beter een aparte zombieversie van De stille kracht.

Een ander bedenkelijk punt is dat sommige personages een flinke verandering hebben ondergaan. De Tine die Adelmund neerzet lijkt in de verste verte niet op de rustige, lijdzame echtgenote van Max. In Adelmunds versie ontpopt zij zich als een ninja-strijdster die niet onderdoet voor Buffy of Catwoman (stripheldinnen). Als het dorp aangevallen wordt door een bende slapers weten de andere dames niet wat ze moeten doen, maar ‘Tine niet. [...]. Ze ging klaarstaan in de houding die zo typerend is voor pençak. Haar bloed ging sneller stromen.[...] Haar saimessen waren als tijgerklauwen zo scherp, en Tine wist hoe ze te gebruiken. Ze doorstak de opgeblazen slapers zo vaak dat ze leegliepen en verstrikt raakten in hun eigen ingewanden; en de uitgemergelde, ingedroogde slapers brak ze al hun botten. Steeds volgde als laatst de genadesteek: het sterke staal door oogkas, slaap, of schedelbasis, waardoor de hersenen werden geraakt en de slaper als een lappenpop ineenzakte’.

Voorts voegt Adelmund niet alleen veel toe, hij laat ook veel weg. Op het eerste gezicht valt daar iets voor te zeggen. Het verhaal krijgt meer vaart. Films van Ingmar Bergman zijn voor velen nu immers ook te traag? En zoals u weet was het ook Multatuli's doel niet de lezer lang bezig te houden met uitweidingen want hij vreesde ‘te zeer hem af te schrikken door wat zwemen zou naar langdradigheid.’ Een uitvoerige beschrijving van het ‘mechanismus van het bestuur in deze landstreken’ achtte hij daarentegen noodzakelijk. Adelmund niet. In plaats van een heel hoofdstuk in het origineel, gebruikt hij hiervoor luttele pagina's. Zo is de vergelijking van de bestuurstructuur met de Middeleeuwse ‘Ryks-, Mark-, Gauw- en Burggraven van het Duitse Ryk’ gesneuveld. Dat is voor Havelaarlief-hebbers een zwaktebod. Er gaat een hoop (historische) couleur locale verloren. En literaire waarde. Want los van het feit dat Multatuli's boodschap met deze bewerking een groter bereik krijgt, gaat het ook om de vraag of de Havelaar als literair monument zo het best behouden blijft. Het is in dat opzicht te hopen dat lezers van de zombiehavelaar nieuwsgierig raken naar het origineel.

Maar hoe je het ook wendt of keert, een levendige receptie is onontbeerlijk voor het voortbestaan van een literaire klassieker in ons collectieve geheugen. Al is het dan alleen via het minimale basisverhaal. Laat de bewerkingen, pastisches en parodieën maar komen! Of een Saïdjah en Adinda, the musical misschien?

Het laatste woord is aan Multatuli. Wat zou hij er zelf van hebben gevonden? Toevoegingen van concurrenten als Couperus had hij waarschijnlijk verafschuwd. Maar het genre fantasy kon hij vast op waarde schatten. Hij schreef zelf immers fantasy avant la lettre met een serieuze ondertoon. In Miljoenenstudiën belandt de ik-persoon in de onderwereld en knoopt een maatschappelijk geëngageerd ge-

[p. 78]

sprek aan met een gnoom; dat was prikkelende fantasie die in het negentiende-eeuwse, christelijke Nederland op ophef kon rekenen. Multatuli was zeker uit op een schokeffect: ‘Als u niet geraakt door afschuw van de vondst van een lijk, dan is er in mijn verhaal nog plaats voor een slachtoffer dat stuiptrekt en gilt.’ De zombieversie geeft zelfs een dubbelschokeffect: de gewenste gruwelervaring bij liefhebbers van fantasy en een eventueel schandaal onder Multatulianen die hun Havelaar verminkt zien. En die strijdlustige, vrijgevochten Tine? Die past eigenlijk best goed in Multatuli's pleit voor een gelijke rol voor de vrouw in de samenleving. En last but not least: Multatuli's boodschap, die voor hem het allerbelangrijkste was, blijft staan in deze zombiehavelaar, die hopelijk weer nieuwe generaties overtuigt en... tot handelen aanzet.