Jaarboek Multatuli 2015

[p. 86]

Zijn zwaarpeinzend hoofd van letteren omtogen
Over Marcel Janssens (1932-2013)
Guido Leerdam

Op 11 juli 2013 overleed Marcel Janssens, emeritus hoogleraar aan de KU Leuven van 1964 tot 1997. Hij doceerde daar onder meer Algemene literatuurwetenschap en Europese literatuurgeschiedenis. In de jaren 70 en 80 speelde hij een belangrijke rol in de Multatulistudie. Afgezien van een paar korte levensbeschrijvingen op het web (zoals op de site van zijn vroegere werkgever, de KU Leuven) is er - voor zover ik heb kunnen nagaan - in de vakbladen geen aandacht aan zijn overlijden geschonken. Hoog tijd, lijkt me, voor een daadje van eenvoudige rechtvaardigheid.

Janssens studeerde Germaanse filologie in Leuven en was assistent, later opvolger, van de literatuurhistoricus en Van de Woestijnekenner Albert Westerlinck. Hij publiceerde over een groot scala aan onderwerpen in vele bladen: Spiegel der Letteren, Ons Erfdeel en Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Academie voor Nederlandse taal- en letterkunde. Hij was ook recensent voor De Standaard. Jarenlang was hij eerst redactielid en daarna hoofdredacteur van het Nederlands-Vlaams literaire tijdschrift Dietsche Warande & Belfort.

Zijn bekendste boek Max Havelaar. De held van Lebak uit 1970 zat in het spoor van Sötemanns studie De structuur van Max Havelaar uit 1966, in 2012 bestempeld door Internationale Neerlandistiek als nog steeds de beste kritische analyse van de roman. Opmaten tot Janssens' eigen verhaal- en stijlanalyse waren zijn recensie van Sötemanns dissertatie in Spiegel der Letteren en een apart uitgegeven essay, De onmogelijke Ernest Stern: een structuuraspect van Max Havelaar (1966), een reactie op een opstel van K. Iwema.

De structuralistische benadering van Multatuli's oeuvre betekende een kentering in de Multatulistudie, die eerder voornamelijk gericht was op de persoonlijke omstandigheden van de schrijver - het laatste grote debat over Multatuli als mens werd gevoerd rond Multatuli en de zijnen van Julius Pée in 1937. In de literatuurgeschiedenis bleef Janssens' werk niet onopgemerkt: Knuvelder baseerde in deel 3 van zijn Handboek zijn behandeling van Max Havelaar voor een groot deel op Janssens' bevindingen. De niet-biografische kijk op Multatuli heeft ook op een andere manier het nodige voortgebracht: de vele edities van Multatuli's

[p. 87]

werk met diepgravend wetenschappelijk commentaar. In 1992 kwam Annemarie Kets' belangrijke historisch-kritische editie van Max Havelaar uit, gevolgd door een leeseditie in 1998 (vijfde druk in 2015) en ook J.J. Oversteegen stuurde het een en ander aan hoogst informatieve nawoorden de Max Havelaar-wereld in. In zijn proefschrift uit 1990 opende Eep Francken het structuralistisch-stilistisch dossier over de Havelaar nog een keer. Dat deed ook Jaap Hoogteijling in Door de achterdeur naar binnen uit 1996, waarin hij Multatuli's aantekeningen en ophelderingen uit 1875/1881 bij de Havelaarfilologie betrok.

Wie een staaltje van Janssens' schrijverij wil proeven verwijs ik naar het ‘Vlamingennummer’ van Over Multatuli (1984) - raadpleegbaar in een UB of in het nieuw ingerichte studiecentrum in de kelder van het Multatuli Huis. Janssens laat in slechts een paar bladzijden aan de hand van Droogstoppels vermaningen aan zijn zoon Frits in het negende hoofdstuk zien met welke stijlmiddelen - en leestekens - Multatuli's wereldberoemdste koffiemakelaar zichzelf laat portretteren. Duidelijk wordt dat het de moeite waard blijft om de Havelaar onder de literatuurwetenschappelijke of -historische microscoop te leggen. Nieuwe of bijgestelde analyses blijven komen, zoals we zagen bij het 150-jarig bestaan, zie het Over Multatuli-tweeluik uit 2010 en de bundel studies 150 Jahre Max Havelaar/150 Years Max Havelaar uit 2012 die onder redactie stond van enkele internationale neerlandici. Niet verbazingwekkend. Marita Mathijsen liet in het nawoord tot de Athenaeum - Polak & Van Gennepeditie, ook uit 2012, zien welke unieke combinatie van esthetische en ethische factoren er al generaties lang voor zorgt dat Max Havelaar het toonbeeld is van het begrip ‘survival of the fittest’ in de literatuur.

Ik zou Janssens tekort doen als ik niet ook wees op de essays en stukken die hij aan vele andere schrijvers, Nederlandse (Couperus bijvoorbeeld) en Vlaamse heeft gewijd, zoals een blik op zijn dbnl-bibliografie uitwijst. Moeiteloos maakte hij uitstapjes naar vreemde literaturen of beeldende kunst. In een artikel in Ons Erfdeel in 1984, te vinden in diezelfde dbnl, roemt Hugo Bousset, Janssens' opvolger als hoofdredacteur van DWB, zijn ‘geestig-flitsend taalgebruik, zijn verfrissend-alledaags vocabularium, zijn gedepouilleerde stijl, zijn soepelkneedbaar Nederlands, zijn helder discours’. Jeroen Brouwers had overigens een paar jaar daarvóór de vloer aangeveegd met het pleidooi van Janssens (voor de polemische gelegenheid aangeduid als ‘famosissimus doctor’) voor Vlaams-Nederlandse culturele integratie (Brouwers: ‘snot met bobbeltjes’), ten overstaan van onder anderen koningin Beatrix en prins Claus. Hierin werd Janssens' vocabularium heel anders gewaardeerd, namelijk ‘vol clichés en algemeenheden’ en taalblunders. Nu is Brouwers' vooringenomenheid jegens - zijn term - monomane wetenschapsbedrijvers en hun schrijfstijl sinds Kladboek 1 genoegzaam bekend, net als

[p. 88]

zijn vernietigend oordeel over het fenomeen van de Vlaams-Nederlandse tussentaal, waarvan vele Vlaamse schrijvers, waaronder Janssens, zich bedienen. Inmiddels is de tussentaal onderwerp van meer genuanceerde taalkundige aandacht geworden, onder anderen bij Johan De Caluwe van de Universiteit Gent.

Op website van de KU leuven staat de lofrede die Karel Porteman in 1997 afstak ten overstaan van de aanstaande prof. em. die in ronkende stijl werd neergezet met op zijn ‘zwaarpeinzend hoofd van letteren omtogen’ [vrij naar Prosper Van Langendonck over Guido Gezelle] een tiara van drie eredoctoraten, auteur van voorlopig een 25-tal boeken en ongeveer 450 wetenschappelijke en/of kritische bijdragen, promotor van 22 proefschriften, bekleder van belangrijke universitaire en buitenuniversitaire bestuursambten, enz. enz.’ Janssens zal de hoffelijkretorische zwier geapprecieerd hebben. Porteman meldt ook dat, als je vroeg hoe het met hem ging, van Janssens meestal het antwoord kreeg ‘we doen ons best’. Ook Multatuli deed dat met een boek dat een markant voorbeeld is van romantische ironie, ‘wellicht het zuiverste specimen daarvan dat onze literatuur rijk is’ en ‘een georkestreerde, rapsodische confusie’, om twee citaten uit Janssens' Held te geven die het verdienen op deze plaats nog een keer te worden aangehaald.

Ik dank Philip Vermoortel, aanleveraar van één van die 22 proefschriften, voor het leveren van suggesties en commentaar op een eerdere versie van dit stuk.