Jaarboek Multatuli 2015

[p. 28]

Arthur Gotlieb
Jeroen Wester

Ik ga u wat vertellen over Arthur Gotlieb en zijn ervaringen op de werkvloer. En ook over wat hij van klokkenluiders vond. Dat voelt ook een beetje vreemd, want ik heb Arthur nooit ontmoet en ook nimmer in levende lijve ontmoet. Wij, mijn collega Joep Dohmen en ik, hebben Arthur Gotlieb alleen postuum leren kennen.

Wat Arthur Gotlieb overkwam is aangrijpend. Het is een tragische geschiedenis. Zijn lot werd algemener bekend toen wij na zijn zelfmoord in NRC Handelsblad aandacht besteedden aan zijn ervaringen bij zijn werkgever - De Nederlandse Zorgautoriteit (NZa) -, toen de minister een onderzoekscommissie instelde om de affaire te onderzoeken en toen wij het verhaal dat hij schreef vorig jaar bewerkten en in boekvorm publiceerden voor een groter publiek.

Arthur Gotlieb werkte jarenlang met veel plezier bij een toezichthouder die de besteding van 90 miljard euro in de zorg bewaakt. Maar de cultuur op zijn werk veranderde, Arthur Gotlieb werd een ongewenste medewerker. Hij werd steeds meer genegeerd, niet gewaardeerd, tegengewerkt, buitengesloten, vernederd. Hij kreeg een negatieve werkbeoordeling, volledig onterecht. En wat kan je dan doen als werknemer. Arthur koos een van zijn sterkste wapens. De pen. Hij besloot alle misstanden op zijn werk vast te leggen en maakte formeel bezwaar tegen zijn negatieve beoordeling.

Als journalisten van NRC Handelsblad kwamen wij begin vorig jaar in het bezit van dat bezwaarschrift, een bezwaarschrift tegen zijn negatieve beoordeling door zijn werkgever. Dat was geen A₄'tje. Het waren er ook niet twee. Het was een document van 600 pagina's.

We wisten niet wat we zagen. Het leek wel een dissertatie. Want bijna de helft van de pagina's bestond uit een notenapparaat. Zijn hele betoog was minutieus onderbouwd en verwees naar nog eens 3,4 gigabyte aan onderliggende documenten, foto's, geluidsfragmenten, e-mails et cetera. Vlak nadat hij dat bezwaarschrift op 10 januari 2014 bij zijn werkgever had ingeleverd pleegde hij zelfmoord. En enkele weken later lag zijn klokkenluiderswerk bij ons op het bureau.

Wie was Arthur Gotlieb? Dat vroegen wij ons als journalisten natuurlijk direct af.

[p. 29]

Arthur Gotlieb was een begaafde jongen. Man, moeten we eigenlijk zeggen. Een gymnasiast. Hij studeerde bedrijfseconomie in Groningen, maakte indruk op de universiteit maar koos toch voor een vak buiten de wetenschap. Eerst als financieel specialist in het bedrijfsleven en vanaf 2000 bij een toezichthouder in de zorgsector.

Gotlieb was slim, secuur, grondig, systematisch werkend. Een loyale ambtenaar met zeer uiteenlopende talenten. Hij beschikte niet alleen over uitstekende analytische vaardigheden, hij was ook creatief, een getalenteerd fotograaf en tekenaar en hij verraste zijn collega's bij een gezamenlijk uitje met zijn pianospel. Van huis uit meegekregen als zoon van een professioneel pianist. Arthur Gotlieb bezat een scherp observatievermogen. En zijn collega's vonden hem geestig. Hij zat als medewerker van de NZa technische werkgroepjes voor. Kortom, deze man was niet gek. Arthur Gotlieb hield van zijn baan. Het heeft maatschappelijke relevantie, zei hij zelf. Zijn werk was alles voor hem. Misschien was hij zelfs workaholic.

Daarom viel het hem zwaar toen hij minder gewaardeerd werd. Dat gebeurde door lichtzinnige managers die zijn grondige aanpak maar gedoe vonden. Gotlieb moest scoren, zeiden ze letterlijk tegen hem. Gotlieb moest zich beter profileren, vonden zijn leidinggevenden. Dat moest op een manier die tegen zijn gevoel voor rechtvaardigheid indruiste. Dit was toch niet ons werk? Dacht hij. Die incidentgedreven powerplay? Gotlieb onderhield trouw een enorm databestand met allerlei technische tarieven in de zorg. Dat was onderdeel van zijn werk. Maar de cultuur bij de NZa veranderde. Zijn bazen wilden snel en zichtbaar resultaat. Gewoon blaffen en dan zien we daarna wel weer verder, zo vond hij.

De invloed van spindoctors nam toe. Nieuws van de toezichthouder werd vooraf geframed of gelekt of afgestemd met het ministerie. De toezichthouder was bezig met zijn eigen beeld. Een toezichthouder moet handhaven zonder aanziens des persoons. Maar bij de NZa gaan ze zich meer richten op de incidenten die de media halen. Dan hecht de NZa eraan ‘zichzelf neer te zetten als een strenge toezichthouder’ Zo wordt het ook letterlijk verwoord in interne media-adviezen. Het beeld wordt belangrijker, ten koste van de inhoud. Wie niet meedoet, kan beter vertrekken. En zo ziet Arthur veel van zijn collega's gaan. Ze worden gemangeld, vernederd, weggepest.

En ze beginnen ook bij Arthur. Arthur Gotlieb had ergens anders kunnen gaan werken, maar daar is hij in het begin te strijdlustig voor. Onrecht roept juist verzet in hem op. Vijf jaar geleden noteert hij al. ik citeer:

[p. 30]

Eén ding stond voor mij als een paal boven water. Ik loop te lang mee bij de NZa om mij eruit te laten duwen door het boze oog. Deze jongen laat zich niet kisten door het platte machtswoord van de boven hem gestelden. Hoe moeilijk ook, zal ik mij een weg banen tegen de verdrukking in.

Het is precies dát moment dat hij besluit alle tegenwerking te gaan boekstaven, een verdedigingslinie op te werpen en zich meer te verzetten. Maar dat vergt veel van hem. Hij is alleenstaand. Hij heeft weinig vrienden. De meeste sociale contacten heeft hij op zijn werk, zoals zovelen van ons. Vooral met zijn broer kan hij af en toe praten over de problemen op zijn werk:

Het besef dat je eruit gewerkt gaat worden, is uitermate beangstigend. Bij een goede medewerker kan dat namelijk alleen met venijn of bruut geweld. Daarom heb ik twee nachten liggen woelen, transpireren en naar lucht liggen happen. Mijn werk is bijzonder belangrijk voor mij en ik voel mij zeer verbonden met de NZa.
In het weekend merk ik dat de jarenlange opeenstapeling van tegenwerking mij te veel wordt. Ik zit uren op de bank voor mij uit te staren. Gedachten malen rond, lamgeslagen, het voelt als geamputeerd zijn. Wat moet ik doen? Nóg beter werk afleveren kan bijna niet. Ik mag dan taai zijn; onbreekbaar ben ik niet.

Uit wanhoop en onmacht begint hij nog meer vast te leggen. Eerst voor zichzelf om zijn gedachtes te ordenen. Later ook meer in het besef dat zijn organisatie, zijn werkgever, leren kan van alle wantoestanden die hij ziet en meemaakt. Zijn dagboek is wat dat betreft een dagboek van een ongewenste ondernemer.

Klokkenluider

Arthur Gotlieb dacht veel na over het klokkenluidersschap. In het begin weet hij heel zeker dat hij geen klokkenluider wil zijn. Hij schrijft letterlijk:

Want een leven in een camper, à la Ad Bos, is
niet wat ik nastreef.

Zo eindigde de klokkenluider in de bouwfraude. Maar allengs begint hij anders tegen de zaken aan te kijken. Terugblikkend op 2013 schrijft hij dat het een verschrikkelijk jaar was, een ‘annus horribilis’.

[p. 31]

Met een onevenredige hardvochtigheid ben ik in een existentiële crisis gedreven. Dit gebeurde op listige en stelselmatige wijze. Zoiets is alleen mogelijk wanneer het bestuur een vrijbrief afgeeft om mensen te beschadigen.

In zijn ogen is ‘met man en macht’ geprobeerd ‘een gezonde boom te ontwortelen’. Hij stelt uiteindelijk het hele managementteam verantwoordelijk voor de toedracht van de situatie waarin hij verkeert. Arthur noemt het onwaarschijnlijk dat de leden van het team niets weten van de koers die ‘de anderen met mij voor ogen hadden’. Hij schrijft:

Mijn verhaal is te groot en te schadelijk voor de doofpot. Welke actie nodig is, weet ik zelf niet op dit moment. Misschien kan iemand die wat meer op afstand staat dat inschatten.

Dat is misschien wel exemplarisch voor alle klokkenluiders. De worsteling en de twijfel om buiten de groep te treden. Want een klokkenluider is niet lichtzinnig. Die moet een enorme drempel over. Hij worstelt per definitie met een gewetens-conflict. Het draait om een klassiek moreel dilemma van de club verraden in het belang van een nog grotere gemeenschap. Of niet.

Ook die overwegingen vertrouwde Arthur Gotlieb toe aan het papier. Helemaal aan het eind van zijn bezwaarschrift. Hij schrijft:

Ik heb een zware baan met allerlei praktische beslommeringen. Dat laat geen ruimte voor grote deining. Wie gaat ‘zingen’, doet zoveel stof opwaaien, dat hij misschien omvalt als gevolg van de zelf veroorzaakte commotie. Uitgestoten en onbegrepen. Dan zit je thuis met een ernstig conflict.
Mijn verhaal is een kluwen van aperte en minder aperte onregelmatigheden, die zich lastig laat ontrafelen. Dit fragmentarisch op te dienen, lijkt mij geen reële optie. Het heeft de nodige hoofdbrekens gekost om het op een rijtje te zetten. Terugkijkend vallen veel puzzelstukjes op hun plaats.
Het juiste loket om een veelkoppige misstand te melden, bestaat misschien niet. Er zijn instanties waar je terecht kunt, maar zolang er geen rampen gebeuren zie ik daar geen aanleiding toe. Klokkenluiden wordt vaak gezien als ‘ultimum remedium’ maar blijkt geen remedie te zijn.
Je leeft maar één keer en het leven van een klokkenluider gaat in veel gevallen kapot. Terwijl de wereld niet verbetert.

Zijn broer werd de klokkenluider.