Over Multatuli. Jaargang 35. Delen 70-71

[p. 25]

Vanuit twist en tweespraak
De ontstaansgeschiedenis van de Multatulihuldiging in 1910¹
Germa Greving

‘Vijftig jaar geleden in de maand Mei verscheen er een boek, dat een rilling deed gaan over geheel Nederland’, zo herhaalde De Vrije Socialist het cliché over Max Havelaar of de koffieveiligen der Nederlandsche Handelmaatschappij.² Dit jubileum in 1910 bood de gelegenheid om Max Havelaar en Multatuli te herdenken De commissie die werd opgezet om de huldebetuiging mogelijk te maken, beoogde een zo groor mogelijk aantal Nederlanders te verenigen. De veelzijdige benadering van Multatuli, als schrijver, vrijdenker, koloniaal hervormer en revolutionair, die voor een breed maatschappelijk draagvlak moest zorgen, leidde echter tot verdeeldheid in het huldigingscomité.

Dit artikel schetst de aanloop naar deze huldebetuiging en het evenement zelf. Tot nu toe is de geschiedenis van de Multatuli-hulde en -verering niet onbesproken gebleven.³ Ook de correspondentie tussen verschillende organisatoren van dit evenement in 1910 is al eens gepubliceerd.⁴ Dit artikel beschouwt de huldebetuiging van Multatuli echter vanuit een breder hisrorisch kader van nationale herdenkingen. Bovendien wordt de huldebetuiging, in het kader van de ‘performative turn’ in ‘memory studies’, als culturele uitdrukkingsvorm van de herinnering, als ‘performance’ geanalyseerd. Hierdoor zal niet alleen besproken worden wat er door wie wanneer gebeurde, maar vooral ook wat de analyse van culturele uitingsvormen als een herdenking ons kan vertellen over de verhouding tussen herdenkers en het verleden.⁵

Net zoals elke herdenking, een georganiseerd moment waarop meerdere personen zich iets of iemand in gedachten willen brengen of de herinnering willen vieren, moet de huldebetuiging van Multatuli gezien worden als een ‘stolling in de tijd’; een moment waarop het bewaren en de reflectie centraal staan.⁶ Juist het reflecterende karakter van de herdenking biedt ons de mogelijkheid om inzicht te

1 Dit artikel is gebaseerd op mijn research masterscriptie: Nader tot het Verleden. Over de relatie tussen herdenkers en herdacht verleden tijdens de Multatulihuldiging in 1910 en de herdenkingvan honderd jaar Nederlandse onafhankelijkheid in 1913 (Groningen 2013). Deze scriptie is, evenals dit artikel, grotendeels gebaseerd op het materiaal uit de archieven van het Multatuli Huis in Amsterdam.

2 ‘Multatuli’, De Vrije Socialist (7 mei 1910).

3 Het beste vootbeeld vormt het werk van Atte Jongstra, De Multatulianen. 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde (Amstetdam 1985).

4 Zie: G. Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, 1910, deel I. Brieven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, B. Damme en anderen’, Over Multatuli (1985) nr. 14, 42-60; G. Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, 1910, deel II. Brieven van Ferdinand Domela Nieuwenhuis, B. Damme en anderen’, Over Multatuli (1985) nr. 15, 29-44.

5 Zie: K. Tilmans, F. van Vree, J. Winter, Performing the past. Memory, history, and identity in modern Europe (Amsterdam 2010).

6 A. Assmann, Erinnerungsräume. Formen und Wandlungen des kulturellen Gedächtnisses (München 1999), 29.

[p. 26]

krijgen in de manier waarop de herinnering aan het verleden van waarde kon zijn voor het herdenkende heden. Daarom zal dit artikel in eerste instantie antwoord geven op de vraag met wat voor soort herdenking we hier te maken hebben. Wat voor banden bestonden er tussen herdenkers en het door hen herdachte verleden? En hoe kwamen deze banden tijdens dit georganiseerde moment van reflectie, deze ‘stolling in de tijd’, tot uitdrukking?

Een nadere analyse van de tijd waarin deze huldebetuiging plaatsvond, in het fin de siècle, ofwel het eind van de ‘lange negentiende eeuw’, leidt naar een tweede punt van aandacht. Door de verzuiling werd de eenheid van de Nederlandse samenleving steeds minder vanzelfsprekend. En toch was het diezelfde gesegregeerde samenleving die de huldebetuiging initieerde. In tegenstelling tot een ‘top down’ organisatie, die zijn oorsprong vindt in een autoriteit, zoals de overheid, was de organisatie van deze huldiging ‘bottom-up’, spontaan ontstaan vanuit de samenleving - zij het vooral vanuit de gegoede burgerij. De focus in dit artikel op de aanloop en organisatie van de huldebetuiging laat zien hoe er geprobeerd werd om mensen met verschillende sociale, politieke en religieuze achtergronden bijeen te brengen.

‘Men wil een ovatie brengen en men zoekt een jubilaris’

In een eeuw van nationaal denken en natievorming begon de canonisering en het uitdragen van de eigen nationale identiteit in Europa een steeds belangrijkere rol te spelen.⁷ Zodoende werden de nationale helden van elk land op een voetstuk geplaatst. Vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw werden voor schrijvers, dichters en schilders standbeelden en monumenten opgericht in de steden, werden huldigingen georganiseerd tijdens hun leven en promoveerden ze tot onderwerp van herdenkingen en eeuwfeesten na hun dood. De gelauwerde werd voorgesteld als de incarnatie van een nationaal wezen en verpersoonlijkte als ‘figure of memory’ het nationaal collectief geheugen.⁸

De festiviteiten die de gelauwerde omringden, brachten de inwoners van elk land samen en stimuleerden het nationale eenheidsgevoel, de ‘imagined community’.⁹ Op die manier vierde Duitsland Johann Wolfgang von Goethe (1849), Friedrich Schiller (1853, 1859) en Georg Friedrich Händel (1857), huldigde Schotland Robert Burns (1859) en Engeland William Shakespeare (1864), vereerde Italië Dante (1865) en Petrarca (1875), vierde Spanje Miguel de Cervantes (1916), lauwerde Frankrijk Rousseau en Voltaire (1878) en Rusland Alexander Pushkin (1880).¹⁰ Voorbeelden van de standbeelden- en monumentenregen van de negentiende eeuw zijn er te over, voortbouwend op het in 1840-1844 opgerichte, overweldigen-

7 Het onderscheid tussen nationaal denken, nationalisme en natievorming is gemaakt door Joep Leerssen. Nationaal denken verwijst naar de pre-negentiende-eeuwse manier om de menselijke gemeenschap te zien als van elkaar onderscheidende naties met een eigen recht van bestaan en culturele individualiteit. In de negentiende eeuw gaat dit nationaal denken volgens Leerssen over in nationalisme en natievorming, een bewust politiek proces leidend tot ‘a subjective community established by a shared culture and historical memories’; een gemeenschap die door de gedeelde cultuur en geschiedenis het gevoel heeft bij elkaar te horen en onderscheidend te zijn van anderen. J. Leerssen, National thought in Europe. A cultural history (Amsterdam 2006), 14-17.

8 Volgens Jan Assmann wordt het collectief geheugen geconcretiseerd door de verbinding aan specifieke ‘herinneringspersonen’. Zie: J. Assmann, Das kulturelle Gedächtnis: Schrift, Erinnerung und politische Identität in frühen Hochkulturen (München 1997), 37-38.

9 B. Anderson, Imagined communities: reflections on the origins and spread of nationalism (Londen 1983). Ann Rigney heeft hieraan toegevoegd dat de gemeenschappen niet alleen imaginair, maar ook ‘embodied’ waren. De huldigingen brachten mensen in lijfelijke vorm bij elkaar en creëerden op die manier eveneens gemeenschapszin. Zie: A. Rigney, The afterlives of Walter Scott. Memory on the move (Oxford 2012), 73.

10 Zie voor voorbeelden van huldigingen bijvoorbeeld: C. Applegate, Bach in Berlin: nation and culture in Mendelssohns revival of the St. Matthew Passion (New York 2005); M. Dobson, The making of the national poet: Shakespeare, adaptation and authorship, 1660-1769 (Oxford 1992); J.M. Goulemot, E. Walter, ‘Les centenaires de Voltaire et de Rousseau: les deux lampions des lumières’, in: P. Nora, Les lieux de mémoire, dl. 1 La république (Parijs 1997) 214-222; M.C. Levitt, Russian literary politics and the Pushkin celebration of 1880 (New York 1989); Rigney, The afterlives.

[p. 27]

de monument aan de Princes Street Gardens in Edinburgh: de gotische torens ter ere van Sir Walter Scott (1771-1832).

Hoewel de vieringen in omvang en organisatie verschilden en de productie van de materiële herinneringscultuur de ene herdenking van de andere onderscheidde, zijn er ook punten van overeenkomst te vinden in de viering van de verschillende nationale helden.¹¹ In veel gevallen werd er gezocht naar een neutrale basis waarop het ‘gezicht van de natie’ onder gelijken gehuldigd kon worden. Het was van belang dat de gehele natie zich met de held kon identificeren en dat er zodoende een breed draagvlak voor de huldiging was. De eeuwfeesten die veelal een eeuw na de geboorte of dood van de persoon in kwestie georganiseerd werden, moesten daarnaast de tand des tijds kunnen doorstaan; identificatie moest ook in de toekomst mogelijk blijven.

In het Nederland van de negentiende eeuw lieten de helden van de Gouden Eeuw de literaire grootmachten van de negentiende eeuw ver achter zich. Toen in 1880 in Frankrijk de 78-jarige Victor Hugo (1802-1885) groots gehuldigd werd en een jaar later in Brussel deze eer ook aan Hendrik Conscience (1812-1883) te beurt viel bij de verschijning van diens honderdste boekdeel, rezen er in Nederland vragen over hoe hierbij aangesloten kon worden. Met verbazing werd in De Nederlandse Spectator bericht over de ontstane onrust in Nederland: ‘(...) gewoonlijk toch heeft men een jubilaris en men zoekt een gepaste vorm van hulde. Hier is het omgekeerde het geval; men wil een ovatie brengen en men zoekt een jubilaris.’¹² Er ontstond speculatie over een eventuele Multatuli-huldiging tijdens de Internationale Koloniale Tentoonstelling die in 1883 in Amsterdam gehouden zou worden.¹³ Maar uiteindelijk werd op de zeventigste verjaardag van de schrijfster Anna Louisa Geertruida Bosboom-Toussaint (1812-1886) een grootschalig huldeblijk georganiseerd. In Den Haag werd zij namens de koninklijke familie toegesproken door L.R. Beijnen en ontving zij een album amicorum waar meer dan duizend letterkundigen, schilders, tekenaars, etsers, toondichters en verenigingen een bijdrage aan hadden geleverd.¹⁴

Voor de huldiging van de revolutionair Multatuli, de ondermijner van het Nederlandse staatsgezag, bleek niet voldoende draagvlak te zijn. Er werd namelijk getwijfeld aan zijn oprechtheid en eerlijkheid: ‘Indien de nationale hulde aan Multatuli zonder protest doorging zou de legende, dat hij een ongelukkige martelaar is, maar het Nederlandsche volk en zijn regeering slecht en medoogenloos zijn, meer en meer ingang vinden.’¹⁵ Multatuli moest het slechts stellen met een erelidmaatschap bij de vrijdenkersvereniging De Dageraad, en een huldeblijk-inzameling van vrienden en vereerders om zijn ontslag, die ‘opoffering’, te vergoeden.¹⁶ Het zou tot Multatuli's dood in 1887 duren voordat iets van een eensgezinde nationale huldeblijk zichtbaar werd: vrijdenkers en de gevestigde burgerij, Multatulianen¹⁷

11 Van 7 tot 9 december 2011 vond in Utrecht een workshop plaats van het Study Platform on Interlocking Nationalisms (S.P.I.N.) in samenwerking met de onderzoeksgroep Cultures and Identities van de Universiteit Utrecht ‘Commemorating writers in Europe 1800-1914’. Eén van de doelstellingen was om een vergelijking te maken tussen verschillende herdenkingen in Europa om belangrijke verschillen en overeenkomsten te ontdekken.

12 De Nederlandsche Spectator (8 oktober 1881). Zie ook: Jongstra, De Multatulianen, 74.

13 Z.t., De Amsterdammer (5 februari 1882).

14 P.C. Molhuysen, P.J. Blok (eds.), Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek. Deel 1 (Leiden 1911), 433.

15 ‘De Multatuli-beweging’, Nieuwe Amsterdamsche Courant; Algemeen Handelsblad (2 april 1882).

16 ‘Circulaire’, Nieuwe Amsterdamsche Courant; Algemeen Handelsblad (21 maart 1882); Jongstra, De Multatulianen, 76-82.

17 De betekenis van de term ‘Multatuliaan’ is complex. In 1910 werd het nog beschouwd als een onmogelijke staat van zijn: ‘Hoe kan men iemand volgen, wiens leer was dat men niemand volgen moet?’ Tegenwoordig wordt de term veelal toegepast op Multatuli-vereerders: de trouwe bezoekers van Multatuli-lezingen, de man die knielt op de stoep van Multatuli's geboortehuis aan de Korsjespoortsteeg, de moeizame denker met aarzelloze geest en anarchistische sympathieën. Zie: Jongstra, De Multatulianen, 9-10.

[p. 28]

en letterkundigen herdachten Multatuli ieder op eigen wijze; een voorbode voor de huldebetuiging van 1910.¹⁸

18 Al moet hierbij worden opgemerkt dat er tijdens het Taal- en Letterkundig Congres in Amsterdam van 15-17 september 1887 geen woord gerept werd over het sterven van Eduard Douwes Dekker, noch van Cd. Busken Huet, terwijl de herdenking van de doden een traditioneel onderdeel vormde van het congres. Zie: ‘Multatuli (op den Havelaar-dag)’, Handelsblad (7 mei 1910).

Huldigen op onzijdig terrein

In 1909 werd er geanticipeerd op het naderende jubileum van Max Havelaar. De Rotterdamse vrijdenker, Multatuli-kenner en -vereerder Bernard Damme riep met het artikel ‘Aan u het nageslacht’ in het tijdschrift De Dageraad op tot een blijvende hulde aan Multatuli.¹⁹ Na het ontstaan van verschillende lokale initiatieven in Rotterdam, Schiedam, Gorinchem, Den Haag, Winterswijk en Haarlem nam de vereniging De Dageraad²⁰ het initiatief om een voorlopig comité te vormen en een vergadering te plannen om alle verenigingen en personen die met het plan sympathiseerden bijeen te brengen.²¹ Op 23 januari werd de eerste vergadering in de Kunstzaal van het hotel Krasnapolsky in Amsterdam geopend met de woorden van de schrijver en letterkundige Jan ten Brink: ‘Als eerlang de tijd zijn verzachtenden invloed zal hebben doen gelden, zal ook van vergoding en verguizing zooveel verdwijnen, dat het ware beeld van den mensch en van den schrijver kan worden geschilderd.’²² In 1910 leken de hevige stormen die in 1882 nog woedden, getrotseerd te zijn; de tijd om Multatuli in zijn ware aard te huldigen was aangebroken.

Maar wat was die ware aard van de mens en schrijver Multatuli? De toekomstige voorzitter van de ‘Commissie ter Huldiging van Multatuli's Nagedachtenis’, de Amsterdamse oud-wethouder van onderwijs, Gids-redacteur en letterkundige J.N. van Hall prees zich gelukkig dat de hulde verbonden kon worden aan het jubileum van Max Havelaar. Misschien herinnerde hij zich nog de felle kritiek op de persoon en revolutionair Multatuli van enkele decennia terug, waar tevens werd aangehaald dat wanneer ‘de schrijver van het geniale boek Max Havelaar, de dichter van Vorstenschool en van de wonderschoone Wouter geschiedenis’ gehuldigd zou worden, ‘men bijna overal instemming gevonden [zou] hebben.’²³ Met Max Havelaar maakte Multatuli niet alleen naam, het was ook het werk, aldus Van Hall, ‘waarom het grootst aantal Nederlanders zich kan vereenigen tot het gemeenschappelijk eeren van zijn nagedachtenis’.²⁴ ‘Oome Van Hall’, zoals zijn bijnaam luidde, de verpersoonlijking van het regentendom in de literatuur, paste deze onverstoorbare en gemoedelijke benadering. Het extreme en het uitzonderlijke werden door hem altijd met dezelfde neutrale ontvankelijkheid behandeld; zo ook Multatuli.²⁵ De schrijver Multatuli moest dus boven alles gehuldigd worden op neutrale, of in Van Halls woorden ‘onzijdige’ grond, om alle controverse uit de weg te gaan.²⁶

Maar de woorden van Van Hall markeerden slechts het begin van een vergadering met evenveel meningen als aanwezigen. Sprekers volgden die pleitten om in de geest van Multatuli te ageren tegen de nasleep van de Atjeh-oorlog (M. de

19 B. Damme, ‘Aan u het nageslacht’, De Dageraad (ie jaargang, n. 43; 24 juli 1909).

20 Het tijdschrift De Dageraad werd in 1855 door een aantal geloofstwijfelaars opgericht. De oprichting van vereniging De Dageraad volgde een jaar later. Waar het tijdschrift een a-politieke koers volgde en vraagstukken over de wetenschap en het geloof behandelde, ontkwam de vereniging er niet aan om zich op maatschappelijk en dus politiek vlak in discussies over emancipatie, wijsbegeerte en theologie te mengen. In essentie waren dit dus twee verschillende organen die wel elk naar een ‘ondogmatisch denken’ streefden. Zie: J.G.A. ten Bokkel, Gidsen en genieën. De Dageraad en het vrije denken in Nederland 1855-1898 (Rotterdam 2003).

21 ‘Multatuli-hulde’, De Vrije Gedachte (3^e jaargang; 1909-1910), 196-197.

22 ‘Multatuli-hulde’, De Vrije Gedachte (3^e jaargang, 1909-1910) 233-237, aldaar 233.

23 ‘De Multatuli-beweging’, Nieuwe Amsterdamsche Courant; Algemeen Handelsblad (2 april 1882).

24 ‘Multatuli-hulde’, De Vrije Gedachte (3^e jaargang, 1909-1910), 235.

25 R. Aerts, De letterheren. Liberale cultuur in de negentiende eeuw: het tijdschrift De Gids (Amsterdam 1997) 505-509.

26 Uir de correspondentie voorafgaand aan de vergadering is gebleken dat voor sommigen een breed gedragen hulde een voorwaarde was voor hun steun aan of toetreding tot de Commissie. Zie bijvoorbeeld: Brief van Paul Fredericq (Gent, 20 januari 1910), Multatulihuis (MH), Archief Multatuli Museum (MM) 1910 I 1-100, nr. 59; Brief van M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel (20 februari 1910), MH, MM 1910 I, 1-100.

[p. 29]

Boer), sprekers die in eerste instantie de vrijdenker gehuldigd wilden zien of dat nu verdeeldheid zaaide of niet (de vrijdenker en anarchist F. Domela Nieuwenhuis), of sprekers die Multatuli in veel breder opzicht wilden beschouwen als voorloper van de algemene volksontwikkeling (de sdap-er F.M. Wibaut). Jurist en liberaal kamerlid C.Th. van Deventer greep zijn spreektijd zelfs aan om te betogen dat Multatuli helemaal niet kon worden gezien als een belangrijk koloniaal hervormer en dat het daarom verstandig was de huldiging niet aan concrete koloniale zaken te verbinden.²⁷ Dat, terwijl verscheidene aanwezigen, zoals Van Hall, Wibaut en H. Muller, aangaven dat Indië een niet te negeren onderdeel was van Multatuli's werk en leven.

Uiteindelijk vatte de heer A.E. Mendell samen dat Multatuli bezien moest worden vanuit drieërlei gezichtspunt: Indië, de letterkunde en de vrije gedachte.²⁸ Op die manier kon de nagedachtenis zo breed gehouden worden, dat een ieder zijn of haar eigen waarden in Multatuli verpersoonlijkt zag. Met de vorming van de Commissie - buiten De Dageraad om, omdat die Multatuli slechts als vrijdenker wilde eren - en een gedachtewisseling over de vorm van de huldiging werd de vergadering gesloten; de eerste stap om te huldigen op onzijdig terrein was gezet.²⁹ Tegelijkertijd vormde het slot van de eerste vergadering het startschot van de publieke discussie. In de verschillende kranten, dag- en weekbladen werd zij door verschillende kampen gevoerd; eenieder snoeide Multatuli naar eigen believen. Wat voor de één een vruchtdragende tak was, werd door de ander tot de composthoop veroordeeld. Bij de één was de lof groter dan bij de ander, maar kritiek ontbrak bij niemand.³⁰

27 Dit werd hem zeker niet door alle aanwezigen in dank afgenomen. Zie de reactie van Domela Nieuwenhuis in De Dageraad: F. Domela Nieuwenhuis, ‘De Multatuli-hulde’, De Dageraad (12 februari 1910).

28 ‘Multatuli-hulde’, De Vrije Gedachte (3^e jaargang, 1909-1910) 235-237; ‘Een blijvende Multatuli-hulde’, Het Nieuws van den Dag (24 januari 1910); ‘Blijvende hulde aan Multatuli’, De Courant (24 januari 1910).

29 Het comité bestaat op dat moment uit: J.N. van Hall (vootzitter), F.M. Wibaut (ondervoorzitter), S. Kalff (secretaris, redacteur Algemeen Handelsblad), J.G. Götze (2e secretaris), C.Th. van Deventer (penningmeester), Mej. M. Berdenis van Berlikom, B. Damme, F. Domela Nieuwenhuis, F. van der Goes, W. Hävers, P.J.A. Meersmans, H.P.N. Muller. Later komen daar nog bij: F. Bastiaanse, C.R. Bakhuizen van den Brink, W.G.C. Bijvanck, C. Buysse, C.J. Hasselman, H.J. Kieviet de Jonge, J.G. Robbers Jr., C. van Vollehoven, A. de Wit, P. Frédéricq, L. Franck, J. Pee, S. Streuvels, H. Teirlinck, J. Vercoullie, A. Willms, A. Willems.

30 Waar de vrijdenkers en Dageradianen als vanzelfsprekend hun voorman hulde brachten, onthielden de gelovigen zich van de huldebetuiging. Zie: A.H. Gerhard, ‘Multatuli’; F. Domela Nieuwenhuis, ‘Multatuli als wijsgeer en denker’; K. ter Laan, ‘Waartegen streed Multaruli?’; A.E.M., ‘Multatuli en Björnson’, De Vrije Gedachte (7 mei 1910); ‘Multatuli’, De 3 Provinciën (3 maart 1910). In de pers werd Multatuli door verschillende kampen wisselend als litetator, koloniaal hervormer en emancipator beschouwd. Zie bijvoorbeeld: ‘Multatuli-herdenking’, Nieuwe Rotterdamsche Courant (7 mei 1910); ‘Uit de hoofdstad’, De Haarlemsche Courant (30 april 1910); De Kock, ‘Huldiging van Multatuli's nagedachtenis’, De Nieuwe Courant (13, april 1910); C.Th. van Deventer, ‘Huldiging van Multatuli's nagedachtenis’, De Nieuwe Courant (16 april 1910); J.G. Themans, ‘Bij de Havelaar-herdenking’, De Tribune (15 januari 1910).

‘Het gaat alles alweer den slakkengang’

Alle goede bedoelingen ten spijt, mondde de bekendmaking van de veelzijdige en onzijdige hulde uit in een reeks van disputen, discussies, boze brieven en zelfs tot een splitsing in het huldigingscomité.³¹ Een dag na de tweede vergadering van de huldigingscommissie op 13 februari, waar ook het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlands-Indië, het Indisch Genootschap, de vereniging Oost en West en de vereniging Moederland en Koloniën, de Vereeniging voor Letterkundigen en de Nederlandschen Journalistenkring waren uitgenodigd, verscheen een brief van Domela Nieuwenhuis die daarin zijn uittreding aankondigde. Tijdens de tweede vergadering had zich een verandering van koers voorgedaan. De drieledige hulde was beperkt tot een eenzijdige van Multatuli als koloniaal hervormer: een reden voor Domela Nieuwenhuis om rigoureus protest aan te tekenen.³²

Bernard Damme, die op de desbetreffende dag in Alkmaar was om een lezing te geven over Multatuli, werd door Domela Nieuwenhuis van de beslissing op de

31 Risi, ‘Multatuli-vereering’, Telegraaf (30 november 1909); B.L., ‘Burgerlijke Multatulihulde’, De Tribune (26 januari 1910); Dr. Juris, ‘Multatuli-hulde’, Bataviaasch Nieuwsblad (1 maart 1910); ‘Multatuli-herdenking’, De Tijd (6 mei 1910).

32 Correspondentiekaart van F. Domela Nieuwenhuis aan het Multatuli comité (14 februari 1910), MH, MM 1910 I1-100, nr. 85.

[p. 30]

hoogte gesteld, waarop ook Damme afzag van een verdere samenwerking met het comité.³³ In een oproep ‘Aan alle Multatuli-vrienden’ beklaagde Damme zich over het afzien van de veelzijdige hulde: ‘Zoo houdt men het volk, de breede massa er buiten.’ En met opzwepende woorden spoorde hij vervolgens datzelfde volk aan om door liefde gedreven een huldebetuiging uit haar ‘boezem te laten verrijzen’ voor degene die zich opofferde voor het welzijn van het volk en het stimuleerde tot ‘zelfdenken’.³⁴

De twee dissidenten besloten vervolgens om hun eigen plan te trekken: zij zouden Multatuli een passende hulde brengen door zijn werken onder de aandacht van de massa te brengen.³⁵ Met een reeks brochures en dunne boekjes moest Multatuli's woord opnieuw gepopulariseerd worden, zodat hij als voorganger van de vrije gedachte een plaats kon verwerven in het collectief geheugen.³⁶ Natuurlijk kon de tweedeling zo soepel niet verlopen. Het snelle vertrek van Damme en Domela Nieuwenhuis leidde tot het vrijwillig ontslag van de beurshandelaar en medeoprichter van De Nieuwe Gids F. van der Goes en de Amsterdamse wethouder Wibaut, en tegen maart 1910 dreigden ook de Dageradianen J.G. Götze en P.J.A. Meersmans met hun vertrek. Dat was voor het centrale huldigingscomité genoeg reden om het tij te keren en de eenzijdige weer voor een veelzijdige hulde in te ruilen. Damme en Domela Nieuwenhuis hielden ondertussen voet bij stuk; als zij niet persoonlijk werden uitgenodigd om weer zitting te nemen in het comité, zouden ze hun eigen huldiging gewoon doorzetten.³⁷

Ondanks de grote stroom van brieven en correspondentiekaarten die begin maart op gang kwam, verliep de besluitvorming bij de organisatoren traag door wederzijdse afhankelijkheid. Wilden Domela Nieuwenhuis en Damme geld inzamelen voor de druk van de geplande brochures, dan zouden ze eerst moeten beslissen of ze terug wilden keren naar het comité. Alvorens ze die beslissing konden nemen, moesten ze zich kunnen verenigen met de inhoud van de nieuwe circulaire, die echter pas gepubliceerd kon worden als beide heren hun terugkeer hadden bevestigd.³⁸ Damme worstelde duidelijk met de hele situatie: ‘Ik vind 't 'n akelige geschiedenis op 't oogenblik. Ik die na een zaak eerst overdacht te hebben voor snel besluiten en handelen ben nu te moeten aandringen op wachten wachten wat anderen believen te doen en dat weer door anderen.’³⁹ Domela Nieuwenhuis ging ondertussen fervent door met het schrijven en de publicatie van de brochures, hij leek de hoop allang te hebben opgegeven nog enig blijk van erkenning van het comité te ontvangen dat ze waren teruggekomen op hun besluit: ‘Van circulaire nog niets gezien, van kommissie niets gehoord. Het gaat alles alweer den slakkengang.’⁴⁰

Wanneer dan eind maart eindelijk de circulaire verschijnt, ziet het ernaar uit dat de veelzijdigheid van de hulde op velerlei wijze wordt benadrukt. Zo is er een

33 Brief van B. Damme aan het Huldigingscomité (Rotterdam, 16 februari 1910), MH, MM 1910 I 1-100, nr. 93.

34 B. Damme, ‘Aan alle Multatuli-vrienden’, b.o.d.o. MH, Documentatie 9 1907-1910-5 (met grote waarschijnlijkheid afgedrukr in De Dageraad, zie: Brief van B. Damme aan P.J.A. Meersmans (Rotterdam, 22 februari 1910), MH, MM 1910 I, 101-200, nr. 101).

35 B. Damme, F. Domela Nieuwenhuis, ‘Oproeping’, De Dageraad (2 april 1910). Zie voor een overzicht van de correspondentie: Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, deel I’, 42-60.

36 Achtereenvolgens werden er tussen april 1910 en februari 1913 vijf kleine boekjes gepubliceerd onder auspiciën van het ‘Fonds ter verspreiding der denkbeelden van Multatuli’ voor een bedrag van zes cent per boekje: Multatuli, over de sociale kwestie; Multatuli, geschiedenissen van gezag. Drie sprookjes uit de Minnebrieven; Multatuli, over den godsdienst, Multatuli, over zeden, deugd en moraal; Multatuli, over vrije studie.

37 B. Damme, ‘Waarde Red.!’, De Dageraad (20 maart 1910).

38 Zie: Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, deel I’, 55-57.

39 Brief van B. Damme aan F. Domela Nieuwenhuis (1 maart 1910), in: Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, deel I’, 57; zie ook: Brief van B. Damme aan M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel (Rotterdam, 3 maart 1910) MH, MM 1910 I, 101-200, nr. 130.

40 Brief van F. Domela Nieuwenhuis aan B. Damme (Hilversum, 22 maart 1910), in: Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, deel II’, 33.

[p. 31]

alinea gewijd aan de diversiteit van het comité: mannen en vrouwen, uit Noorden Zuid-Nederland, met uiteenlopende ‘denkwijze, richting en werkzaamheid’, en wordt Multatuli op verschillende wijzen omschreven. Hij is de schrijver van eerste rang, de belangenbehartiger van de inlandse bevolking, de moedig voorvechter van het onbevooroordeeld denken.⁴¹ Voor Damme en Domela Nieuwenhuis prevaleerden in de circulaire echter de inlandse specialiteit en de schrijver boven de strijder, de martelaar, de filosoof Multatuli. ‘Van een alzijdige hulde is alzoo geen spoor te vinden.’⁴² En daarmee lijkt de kous af, de twee dissidenten distantiëren zich van de grootschalige hulde en dat is het einde van iedere onzekerheid en twijfel: Multatuli zal gehuldigd worden, maar meer in verscheidenheid dan in eenheid.⁴³

41 Proefdruk huldiging van Multatuli's nagedachtenis. Multatuli-dag en Max Havelaar-fonds (maart 1910), MH, Documentatie 9 1907-1910-5.

42 Brief van B. Damme aan F. Domela Nieuwenhuis (Rotterdam, 24 maart 1910), MH, MM 1910 I 201-300, nr. 201. Zie ook: Brief van F. Domela Nieuwenhuis aan B. Damme (Hilversum, 23 maart 1910), in: G. Nabrink, ‘Rumoer rond de Max-Havelaarherdenking, deel II’, 34-

43 Door ene N. de Jong wordt nog een poging ondernomen om een tweede comité te vormen met alle uitgetredenen uit het hoofdcomité en tezamen Multatuli te eren als verspreider van de vrije gedachte. Wanneer Domela Nieuwenhuis negatief op dit voorstel reageert, verdwijnt het idee. Zie: Brief van N. de Jong aan A.H. Gerhard (Amsterdam, 14 april 1910); Brief van N. de Jong aan F. Domela Nieuwenhuis (Amsterdam, 17 april 1910); Brief van N. de Jong aan A.H. Gerhard (Amsterdam, 24 april 1910) MH, MM 1910 I 301-400, nr. 336, 351, 376.

Tijdelijke tentoonstelling

Programma van de avondvoorstelling in het Paleis voor Volksvlijt met een portret van Multatuli.
Multatuli Huis, Correspondentie 1907-1910-5.

Op 7 mei 1910 stond Amsterdam in het teken van de door de centrale Commissie georganiseerde huldebetuiging van Multatuli's nagedachtenis.⁴⁴ Er stonden voor die dag drie onderdelen op het programma; naast de opening van een Multatuli-tentoonstelling, werden er 's middags en 's avonds voorstellingen opgevoerd in het Paleis voor Volksvlijt. Daardoor beperkte de hulde zich niet langer tot de eigenlijke aanleiding van de viering, het vijftigjarig bestaan van Max Havelaar, maar werd de schrijver in de volle breedte van zijn oeuvre herdacht. Zoals het comité beoogd had, werd Multatuli op drieërlei wijze gehuldigd op onzijdig terrein. ‘Er is geen

44 Uit telegrammen en krantenberichten blijkt dat Multatuli in mei 1910 ook over de landsgrenzen werd gehuldigd in Brussel en zelfs in Pretoria. Zie: J.H. François, ‘Multatuli-dag in 't Vlamenland’, Weekblad voor Indië (8 mei 1910); Telegram uit Pretoria, MH, MM 1910 II 1-100, nr. 44, 45, 46. De huldiging in Brussel, evenals het relatief grote aandeel Vlamingen in de huldigingscommissie, acht tegen achttien, is niet vreemd gezien Multatuli's verbondenheid aan Vlaanderen, zie: P. Vermoortel, Multatuli in Vlaanderen (Leuven 1987); Brief van C.Th. van Deventer aan De Kock ('s-Gravenhage, 2 mei 1910), MH, MM 1910 II 1-100, nr. 24.

[p. 32]

druk officieel gedoe geweest, alles ging eenvoudig als in een kring van menschen, die het waarlijk met elkaar eens zijn’, aldus De Vrije Gedachte.⁴⁵ Van conflicten en onenigheid was geen sprake, al was dat misschien minder een gevolg van de inhoudelijke kwaliteit en meer van het conflict vermijdende karakter van de viering.

Op de dag van de huldebetuiging verzamelde zich om 11.00 uur bij de opening van de Multatuli-tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam een menigte die eigenlijk te groot was voor de kleine zaal links van de trap.⁴⁶ Door de inspanningen van P.J.A. Meersmans, die in Amsterdam al zestien jaar Multatuliana vergaarde, met Damme aan zijn zijde als fel voorvechter van een Multatuli-tentoonstelling, was er op korte termijn een omvangrijke collectie bijeen gebracht.⁴⁷ De veertien categorieën en 409 stukken die de tentoonstelling telde, omvatten handschriften, verschillende uitgaves en vertalingen, uitgegeven en onuitgegeven brieven, geschriften over Multatuli, verscheidenheden en curiosa, en portretten van de schrijver, zijn familie en allerlei personen die in meer of mindere mate een rol hadden gespeeld in zijn leven.⁴⁸ Natuurlijk nam de afdeling Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij de belangrijkste plaats in, met het originele handschrift, de verschillende uitgaven, vertalingen en correspondentie tussen Multatuli en zijn uitgever Jacob van Lennep.

De journalist, criticus en essayist Frans Coenen merkte in de Oprechte Haarlemsche Courant op, dat de hoeveelheid portretten - 32 - van Multatuli wat overdreven, en de betrekking tussen Multatuli en sommige afgebeelde personen erg onduidelijk was, en dat de stapels dagbladknipsels niet altijd even belangrijke informatie bevatten.⁴⁹ Gezien de toenmalige mode om door middel van meubels en curiosa een tentoonstellingsruimte tot mausoleum om te vormen, was het opvallend dat er buiten een standbeeld van Saïdjah bij zijn buffel in de Multatuli-tentoonstelling geen enkel artefact te vinden was.⁵⁰ Deze tentoonstelling wekte zodoende niet zozeer de indruk van Multatuli's aanwezigheid, ze bood veeleer de aandachtige bezoeker een inkijk in het (geestes)leven van Multatuli in woord en beeld. Natuurlijk werd er geprobeerd om Multatuli daarbij niet in diskrediet te brengen, of zoals het Nieuws van de Dag het verwoordde: ‘wat er gesproken wordt en geschreven, geschiedt in den verheven loftrant van een grafrede.’⁵¹

Uit de reacties in verschillende kranten sprak enerzijds instemming met deze ingetogen huldebetuiging. Het Volk schreef: ‘Het is, wil ik maar zeggen, heel gepast, dat wij het Multatuli-feest vieren stilletjes, met het bekijken van kranten, brieven, documenten, van vijftig jaar her. Ieder kan erbij denken wat hij wil; (...).’⁵² Tegelijkertijd werd echter opgemerkt dat de tentoonstelling misschien voor de ‘snuffelende Multatuli-vorscher’ veel genot opleverde, maar de gewone bezoeker ‘met oppervlakkige belangstelling’ niet veel deed. Of men moest al eenzelfde enthousiasme bezitten als de oude man, die, aldus een journalist, met ‘bewonde-

45 ‘De Multatuli-hulde’, De Vrije Gedachte (mei 1910).

46 Walch, ‘De Multatulidag’, Het Vaderland (9 mei 1910).

47 Begin april 1910 stroomden de toezeggingen tot het afstaan of in bruikleen geven van het materiaal binnen, zie bijvoorbeeld: Brief van F. Gerhard aan P.J.A. Meersmans (Emst, 10 april 1910); Brief van J. Pien aan P.J.A. Meersmans (Brugge, 14 april 1910), MH, MM 1910 I 301-400, nr. 308 en 334.

48 Catalogus der Multatuli-tentoonstelling, mei 1910, MH.

49 F. Coenen, ‘Multatuli-gedenkdag’, Oprechte Haarlemsche Courant (7 mei 1910).

50 Saïdjah is de hoofdpersoon in een in Max Havelaar verteld verhaal over een Javaanse jongen en meisje die een leven vol onrecht leiden. Hen wordt onder andere meerdere keren een buffel ontnomen. Multatuli, Max Havelaar of de koffieveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappij druk; Groningen 1881) 244-269.

51 ‘Multatuli’, Het Nieuws van den Dag (6 mei 1910).

52 J. de Kouter, ‘Lui, pedant en ziekelijk’, Het Volk (8 mei 1910).

[p. 33]

rend hoofdschudden’ de verschillende stukken bekeek en mompelde: ‘“Wat een correspondentie, verbazend, verbazend! 't Is intressant hoor, intressant”, daarna 't boek weer liet dichtvallen en verder liep’.⁵³

Een overzicht van een gedeelte van de Multatuli-tentoonstelling waarop een grote hoeveelheid portretten zichtbaar is. ‘Multatuli's nagedachtenis’, Het Leven 19 (13 mei 1910).

De tentoonstelling, die in eerste instantie maar voor acht dagen opengesteld werd voor het publiek werd uiteindelijk met nog eens zeven dagen verlengd tot zondag 22 mei.⁵⁴ Tot tevredenheid van velen, want verscheidene bezoekers hadden zich al beklaagd over de vluchtige blikken die ze op de documenten moesten werpen, de weinige aantekeningen die ze konden maken, bij hun vertrek spijt hebbend zo veel materiaal onaangeroerd te moeten laten.⁵⁵ Ondertussen werden de plannen om de tijdelijke tentoonstelling in een museum onder te brengen, een idee dat vanaf de oorsprong van de tentoonstellingsplannen al een rol speelde, verder uitgewerkt. De inzenders werd gevraagd om hun tijdelijk in bruikleen gegeven stukken permanent af te staan en er werden gesprekken gevoerd met Burgemeester en Wethouders van Amsterdam. Maar zoals zal blijken, werd er met de oprichting van het museum meer beoogd dan het enkel tonen van de documenten; het moest in de woorden van Van Hall ‘van meer dan voorbijgaand nut wezen’.⁵⁶

53 T.T., ‘Iets over de Multatuli-herdenking’, Propria Cures XXI 28, p. 297-298.

54 ‘Tentoonstelling van Multatuliana’, Algemeen Handelsblad (20 mei 1910).

55 Zie: Brief van F. Harema (Haarlem, 12 mei 1910), MH, MM 1910 II, 1-100, nr. 68.

56 J.N. van Hall, ‘Voorbericht’, in: Catalogus der Multatuli-tentoonstelling, mei 1910, MH.

Het toneel van het cultureel geheugen

Het middag- en avondprogramma van 7 mei werd gevuld met een drietal toneelstukken van Multatuli's hand. Zo voerde het Rotterdamsch Tooneelgezelschap on-

[p. 34]

der leiding van P.D. van Eijsden twee fragmenten van het blijspel Aleid op. Daarna volgde Kruissprook, voorgedragen door Willem Royaards en 's avonds om 20.00 uur voerde het Rotterdamsch Tooneelgezelschap eveneens Vorstenschool op, een drama in vijf bedrijven.⁵⁷ Meer nog dan de tentoonstelling, boden de voorstellingen de gelegenheid om Multatuli uitbundig te huldigen in alle lagen van de samenleving. Aleid werd gratis aangeboden, de kaartjes voor de overige voorstellingen varieerden van f0,25 tot f2,- en bovendien maakte het medium de werken van Multatuli toegankelijk voor ongeletterden. Het middag- en het avondprogramma waren een succes. De Nieuwe Courant schreef: ‘De met groen getooide schouwburgzaal, het diep liggende orkest, was geheel met planten opgevuld, en het tooneel was met groen omlijst; op alle rangen stampvol en het geestdriftige applaus gaf aan dat gedeelte der Multatuliherdenking een zich meer dan tot nu toe uitende opgewektheid.’⁵⁸

Er gebeurde echter meer dan huldigen en vieren alleen; iets van de herinnering aan Multatuli en het verleden werd zichtbaar. Natuurlijk geen authentiek of oorspronkelijk verleden, want met de heropvoering van toneelstukken werd dat verleden tevens gereconstrueerd. Aan de reacties in de kranten te lezen, werd dat romantisch verleden herkend en ervaren. Naast de gematigd positieve beoordelingen over het decor en de acteerprestaties⁵⁹, bleek dat de invloed van Multatuli's wetk en de vertolking zich op de toeschouwers deed gelden: ‘Men bekeek het voor vijf-en-dertig jaren voor het eerst vertoonde drama [Vorstenschool] niet als curiosum, doch leefde het mede voor de zooveelste maal, zooals het al de jaren, dat het zich op het repertoire heeft gehandhaafd, mede geleefd is, overal waar de Rotterdammers het vertoonden; (...).’⁶⁰ En Het Vaderland concludeerde zelfs: ‘We zijn de romantiek nog lang, lang niet te boven.’⁶¹

Tegelijkertijd bleek echter dat de toeschouwer zich er terdege van bewust was dat de tijd in Vorstenschool een andere was dan de tegenwoordige. Zoals Max Havelaar in 1910 de gemoederen niet meer zo kon beroeren als in 1860, had ook Vorstenschool niet langer dezelfde uitwerking. Toen de voorstelling op 1 maart 1875 in première was gegaan, werd de vorm veroordeeld, de boodschap niet begrepen en de gehele voorstelling zelfs als majesteitsschennis opgevat.⁶² ‘Voor ons,’ zo betoogde een journalist van De Amsterdammer in 1910, ‘is het eigenlijk moeilijk geworden zich goed dat orkaankarakter in te denken. We moeten ons daarvoor trachten te verplaatsen in het echte denk- en gevoelsleven van een 50 jaren het met zijn vroomheidsgedoe, zijn ongeloofelijke benepenheid en doodend fatsoens-formalisme op 't terrein van eer en deugd, zijn koudhartige en vooze filantropie, zijn bespottelijke standen- en standjes-verschil.’⁶³

Zoals de tentoonstelling vormden de drie toneelstukken een tijdelijke bestendiging van de herinnering aan Mulratuli. Daarmee vervulden, in de woorden van

57 ‘Huldiging van Multatuli's nagedachtenis zaterdag 7 mei 1910’, Algemeen Handelsblad (2 mei 1910).

58 ‘De Multatuli-viering’, De Nieuwe Courant (8 mei 1910).

59 Zie: Walch, ‘De Multatulidag’, Het Vaderland (9 mei 1910); ‘Multatuli-hulde’, Het Nieuws van den Dag(9 mei 1910); T.T., ‘Iets over de Multatuli-herdenking’, Propria Cures XXI 28, p. 298.

60 ‘De Multatuli-viering’, De Nieuwe Courant (8 mei 1910).

61 Walch, ‘De Multatulidag’, Het Vaderland (9 mei 1910).

62 ‘Multatuli-hulde’, Het Nieuws van den Dag (9 mei 1910); Walch, ‘De Multatulidag’, Het Vaderland (9 mei 1910).

63 ‘Multatuli’, De Amsterdammer (8 mei 1910).

[p. 35]

Van Hall die het middagprogramma geopend had met een toespraak, de aanwezigen ‘een plicht van dankbaarheid’.⁶⁴ Mulratuli werd gehuldigd als de man ‘die de gewetens wakker schudde’, die ‘streed en leed voor de inlandsche bevolking van Nederlandsch-Indië’, als de ‘onbevooroordeelden Denker’ en als dichter. Nu aan die tijdelijke herdenkingsplicht voldaan was, werd het tijd voor daden. De herinnering aan Multatuli moest een permanente vorm krijgen om ook voor toekomstige generaties en tijden gegarandeerd te worden. Of in de woorden van Van Hall: ‘Wat wij voor de nagedachtenis van zulk een man doen, màg niet zijn het eerbetoon van één dag.’ Een fonds en twee verenigingen zouden worden opgericht om de herinnering aan Multatuli een duurzaam karakter te geven. ‘Zóó zullen wij het nageslacht de plaats wijzen, waar hij gezaaid heeft’, aldus Van Hall.⁶⁵

Herdenkingsmedaillon, vervaardigd door beeld houwer L. Dupuis.
Letterkundig Overzicht maart-april 1910 nr. XIII.

64 Multatuli-dag 7 mei 1910. Woord ter inleiding, gesproken door den voorzitter van de Multatuli-committee vóór de middag-voorstelling in het Paleis voor Volksvlijt te Amsterdam, MH, MM 1910 II, 1-100, nr. 50.

65 Multatuli-dag 7 mei 1910. Woord ter inleiding.

Monumentale hulde

Tijdens het herdenkingsjaar had de herinnering aan Multatuli al verschillende materiële vormen aangenomen: heruitgaven van zijn verzamelde werken, bundels brieven, en gipsen en bronzen medaillons.⁶⁶ De erfenis van zijn gedachtengoed kreeg echter ook op een andere manier gestalte. In de aanloop naar de huldebetuiging had het Commissie voor de Huldiging al aangekondigd een fonds te willen oprichten:

66 Uitgevers-maatschappy ‘Elseviet’, Amsterdam ‘Multatuli verzamelde werken’, MH, Documentatie 9 1907-1910-5; Multatuliana, MH, Documentatie 9 1907-1910-5; Medaillon van Multatuli, Letterkundig Overzicht (maart-april 1910) XIII.

[p. 36]

‘(...) ten bate van den Inlander van Nederlandsch Indië, met behulp waarvan de stoffelijke en geestelijke verheffing van Insulinde zal kunnen worden bevorderd, bijv. door het verleenen van steun aan Inlanders van goeden aanleg, door het ijveren voor maatregelen, die verbetering op maatschappelijk gebied ten doel hebben, enz.’⁶⁷

Door middel van intekenbiljetten konden belangstellenden hun bijdrage doneren aan dit ‘Max Havelaarfonds’. Toen in november 1910 de balans werd opgemaakt, bleek het fonds een omvang van f4879,25 te hebben, met nog f94,- aan uitstaande posten en een bedrag van f472,50 aan vaste jaarlijkse bijdragen. De Commissie voor de Huldiging van Multatuli's Nagedachtenis besloot op haar vergadering van 16 november een vereniging op te richten om dit fonds een goede bestemming te geven.⁶⁸ Na drie jaar bleek dat het fonds zeven personen steunde: twee Javanen, twee Sumatranen, twee Batakkers en één Ambonees. Met de financiën konden ze hun studie in handelskennis, koloniale landbouw, elektrotechniek, talen of hun opleiding tot onderwijzer bekostigen.⁶⁹

Enkel door zijn naam verwierf het fonds al een monumentale status: de herinnering aan Multatuli, aan zijn gedachtegoed over verzet tegen onrecht, werd door dit fonds herbevestigd en versterkt in het heden. En die herinnering werd op deze manier ook in de toekomst gewaarborgd. Op vergelijkbare wijze streefde de Commissie ernaar om ook van de tijdelijke tentoonstelling een permanent gedenkteken voor de nagedachtenis van Multatuli te maken, door het verzamelen en bijeenhouden van boeken, handschriften, geschriften en allerhande voorwerpen in een museum. De criticus Frans Coenen vreesde voor het ontstaan van een ‘grijs-licht lokaal, waar een suffe stilte heerscht, waar allerlei brieven en gedrukte schrifturen onder glas liggen, alsof het zeldzame koralen of parelschelpen waren, en een krakerig stoffig man in uniform als suppost zijn leven op zijn horloge kijkend, ver-slijmt’.⁷⁰

Het museum moest echter meer zijn dan een verzamelplaats alleen. Van Hall sprak in het voorwoord van de catalogus van de tentoonstelling de wens uit dat het Multatuli-Museum een plaats mocht worden waar ‘de vele Multatuli-vereerders, en zij die eene bijzondere studie wenschen te maken van al wat den schrijver van Max Havelaar en van de Ideën raakt, hunne kennis voortdurend kunnen uitbreiden’.⁷¹ Bovendien zou deze rijke bibliotheek voor een eventuele toekomstige levensbeschrijver van Eduard Douwes Dekker, ‘naar wien velen nog altijd met groot verlangen uitzien’, van onschatbare waarde zijn.

De doelstelling van het toekomstige museum voldeed daarmee eveneens aan een wens die veel bezoekers van de tentoonstelling hadden uitgesproken. Door in het museum niet zozeer de bronnen achter glas tentoon te stellen als wel raad-

67 Proefdruk huldiging van Multatuli's nagedachtenis. Multatuli-dag en Max Havelaar-fonds (maart 1910), MH, Documentatie 9 1907-1910-5.

68 Brief van de Commissie voor de Huldiging van Multatuli's Nagedachtenis aan allen die bijdroegen voor het Max Havelaarfonds (Amsterdam, november 1910), MH, MM 1910 III 241-342, nr. 243.

69 Algemeen Handelsblad (23 oktober 1913), in: Jongstra, De Multatulianen, 147.

70 F. Coenen, ‘De Multatuli-herdenking’, De Amsterdammer (22 mei 1910).

71 Catalogus der Multatuli-tentoonstelling, mei 1910, MH.

[p. 37]

pleegbaar te maken voor de bezoeker, konden Multatuli's geschriften door iedereen worden ingezien. Zoals Frans Coenen tijdens de tentoonstelling al had opgemerkt: ‘Het gaat hier immers niet om de letters of het papier, ook niet - wil ik hopen - om het leege feit, dat die brieven van M. [Multatuli] of van v. L. [Van Lennep] of Rochussen zelf afkomstig zijn, maar om de gedachten, om het sterk geestesleven daarin neergelegd.’⁷² Eind september gaven de Burgemeester en Wethouders van Amsterdam beschikking over een ruimte in het Stedelijk Museum om de raadpleging van het geestesleven van Multatuli en zijn tijdgenoten mogelijk te maken.⁷³

Amper twee maanden later werd tijdens de vergadering van de Commissie, naast het voorstel om het Max Havelaarfonds in het leven te roepen, ook het idee geopperd de vereniging ‘Het Multatuli-Museum’ op te richten.⁷⁴ Nadat de statuten op 1 december koninklijke goedkeuring hadden verworven, werd de vereniging op 8 december in het leven geroepen, met ruim f900,- in kas.⁷⁵ Het museum zou elke woensdag geopend zijn van 11.00-15.00 uur, een tijdstip voor een selectief gezelschap. Want, zoals Het Volk terecht opmerkte, arbeiders waren ondanks hun belangsrelling voor het werk en de persoon Multatuli niet in staat om op een woensdagmiddag naar een museum te gaan.⁷⁶ De voorzitter en secretaris van de Commissie voor de Huldiging, Van Hall en Götze, vervulden dezelfde functie in het tijdelijk bestuur van de nieuwe vereniging; de functie van bibliothecaris werd als vanzelfsprekend door Meersmans bekleed.⁷⁷ Naast vele stukken die door inzenders permanent waren afgestaan, en de persoonlijke collectie van Meersmans, was bijvoorbeeld ook de pas aangekochte en uitgebreide verzameling van A.S. Kok opgenomen in de collectie, toen in de middag van 8 december overgegaan werd tot de opening van het museum.⁷⁸

‘Dat wij door deze overdracht in staat gesteld worden meer dan tot nu toe, het Mult.-Mus. een waardig gedenkteeken te doen zijn, voor de nagedachtenis van Multatuli. Overigens het Mult.-Museum is reeds, “an sich”, een gedenkteeken’, zo sprak Van Hall bij de opening.⁷⁹ Het museum zou een monument ter ere van Multatuli zijn. ‘Maar,’ zo vervolgde Van Hall, ‘van het Mult.-Museum, als monument gezien, kan getuigd worden dat het een levend monument is.’⁸⁰ Die ‘levendheid’ werd bewerkstelligd door de aanwezigheid van de bibliotheek waardoor de bezoeker gestimuleerd werd een actieve houding aan te nemen in het museum. Zodoende kon de lezer Multatuli leren kennen, en door zijn geschriften te lezen tegelijkertijd hem de eer toe te kennen die ‘het nageslacht verplicht is hem te brengen.’

72 F. Coenen, ‘Multatuli-gedenkdag’, Oprechte Haarlemsche Courant (7 mei 1910).

73 ‘Multatuli-vetzameling’, Nieuws van den Dag (19 september 1910); ‘Multatuli-Museum’, De Dageraad (23 september 1910).

74 Brief van de Commissie voor de Huldiging van Multatuli's Nagedachtenis (Amsterdam, november 1910), MH, Documentatie 10 1910-5-1919.

75 ‘Het Multatuli-Museum’, Nieuws van den Dag (1 december 1910).

76 ‘Multatuli-museum’, Oprechte Haarlemsche Courant (9 december 1910); ‘Het Multatulimuseum’, Het Volk (11 december 1910).

77 ‘Het Multatuli-Museum’, Nieuws van den Dag (8 december 1910).

78 Brief van A.S. kok aan P.J.A. Meersmans ('s-Gravenhage, 28 november 1910), MH, MM, 1910 III 241-342, nr. 258.

79 Toespraak van Van Hall bij de opening van het Multatuli-Museum, MH, MM 1910 III 241-342, nr. 342.

80 Toespraak van Van Hall.

Stolling in de tijd

Het jaar 1910 vormde het sluitstuk van de lange negentiende eeuw, een eeuw waarin vele helden van de natie een ereplaats kregen binnen de nationale gemeenschap.

[p. 38]

In dit jaar werden er voor het eerst pogingen ondernomen om Multatuli op nationaal niveau te herdenken. In dit artikel is deze ‘stolling in de tijd’, dit moment van reflectie ter hand genomen om te analyseren met wat voor herdenking we hier van doen hebben, wat voor banden er tussen heden en verleden bestonden en hoe die banden tot uitdrukking kwamen.

Tijdens de eerste vergadering in Krasnapolsky greep voorzitter Van Hall de onzijdige grond van Max Havelaar gretig aan om een zo groot mogelijk aantal Nederlanders te verenigen om de schrijver hulde te brengen. Het huldigingscomité raakte in de zoektocht naar de ware aard van Multatuli echter verdeeld. De begeerde eenheid hield in het verzuilde Nederland geen stand. Het comité kon niet steunen op een gezamenlijk collectief geheugen ten aanzien van de persoon Multatuli. Eenieder beoogde hem op een andere manier te herdenken, beschouwde hem vanuit een ander betekeniskader. Damme en Domela Nieuwenhuis zetten een reeks brochures op om hun Multatuli, de voorganger van de vrije gedachte, opnieuw onder de aandacht van de massa te brengen. De rest van het comité werkte het oorspronkelijke plan uit dat leidde tot een kalme, toegankelijke en bovenal conflict vermijdende herdenkingsdag op 7 mei 1910.

Tijdens deze herdenkingsdag werd het gepresenteerde romantische verleden met Multatuli als ‘figure of memory’ - boegbeeld van het romantische verleden -door de bezoekers herkend en ervaren, wellicht nog meer bij de voorstellingen dan bij de tentoonstelling. Tegelijkertijd bestond er het besef dat het voorgestelde verleden verschilde van het herdenkende heden, het herdachte verleden behoorde voor de huidebetogers duidelijk tot een voorbije tijd. Er is hier zeker een verschil waar te nemen met de manier waarop Damme en Domela Nieuwenhuis mer Multatuli's nagedachtenis omgingen. Zij probeerden niet zozeer Multatuli's culturele als wel maatschappelijke waarde opnieuw onder de aandacht te brengen. Ook in de late negentiende eeuw speelden thema's rond de emancipatie van arbeider, vrouw en inlander, de strijd van de vrije gedachte tegen de dogmatiek en het bewustwordingsproces van uitbuiting en verval nog een rol. Her voorbije verleden stond nog heel dicht bij deze herdenkers, was misschien nog wel ‘onvoorbij’.⁸¹

Tegelijkertijd werd er tijdens de voorbereiding van de huldebetuiging al een noodzaak gevoeld om de herinnering aan Multatuli te bestendigen in een museum. Dat betekende dat die herinnering geconserveerd en het voortbestaan dus ook gegarandeerd werd voor de toekomst. De ééndaagse huldebetuiging moest uitgroeien tot een duurzame herinnering, die verankerd werd in het Nederlands collectief geheugen. Leidde dit echter ook rot een levende omgang met het verleden, zoals Van Hall betoogde dat het museum kon zijn?

De oprichting van het museum, de bestendiging van de herinnering aan Multatuli bracht het verleden op afstand. Dat zorgde voor meer duidelijkheid en minder

81 Journalist Frans Coenen heeft dit beeld bevestigd in een artikel tijdens de huldebetuiging, waarin hij schrijft; ‘Het is thans vijftig jaar geleden, dat de Max Havelaar verscheen en men heeft zijn schrijver huldigend willen gedenken. Of het zelfs nu nog niet te vroeg is voor zulke huldigingen van een auteur, die zoo anders was dan anderen gewonen schrijvers? Mij dunkt Multatuli en al wat met hem samenhangr - dat was schier het gansche leven - zijn nog niet genoeg verleden geworden.’ Zie: F. Coenen, ‘Multatuli-gedenkdag’, Oprechte Haarlemsche Courant (7 mei 1910).

[p. 39]

controverse. Of zoals Het Nieuws van de Dag het verwoordde: ‘(...) het is alsof zijn figuur helderder en duidelijker en grooter voor ons oprijst, zooals men de groote lijnen van een kathedraal beter ziet naarmate men zich meer er van verwijdert en de hinderlijke omringende huisjes en aanbouwsels in 't niet verzinken.’⁸² En juist het vervliegen van controverse door die gecreëerde afstand, of door wat je ‘historisch besef’ zou kunnen noemen, kon de bezoeker meer inzicht in de schrijver bieden, en hem zo dichterbij Multatuli brengen. De bestendiging van zijn herinnering bood zodoende zeker de mogelijkheid tot een levende omgang met het verleden.

Toekomstige huldebetuigingen zouden niet gevrijwaard blijven van twisten en misverstanden; de aanzet tot een eensgezinde, nationale omgang met het verleden van Multatuli in 1910 werd in de decennia erna in de kiem gesmoord.⁸³ Wat echter een veelzijdig, eensgezind en nationaal karakter heeft behouden, was en is en zal hopelijk de meest duurzame bestendiging van Multatuli's herinnering blijven: het Multatuli Museum aan de Korsjespoortsteeg 20 in Amsterdam. Een plaats waar de banden met Multatuli levend worden gehouden voor eenieder die in zijn herinnering wil delen.

82 ‘Multatuli’, Het Nieuws van den Dag (6 mei 1910). Vergelijk ook: G.V, ‘Multatuli’, De Nederlandsche Werkman. Geïllustreerd volksblad (28 mei 1910).

83 Jongstra, De Multatulianen, 153-177.