Over Multatuli. Jaargang 35. Delen 70-71

[p. 42]

Henri A. Ett: een ware Multatuliaan
P. Spigt

Henri A. Ett. Collectie Multatuli Huis

Op de achtergrond van veel werken van cultuur, in het bijzonder van literatuur, bewegen zich mensen in het schemerduister, die niettemin van het grootste belang zijn voor het tot stand komen ervan. Ik denk even aan de uitgave van het verzamelde werk van de dichter Jan Slauerhoff. Wie een deel daarvan in handen neemt ontdekt wel ergens de vermelding van de naam van de tekstbezorger Kees Lekker-kerker. Een eervol en uiterst verantwoordelijk werkje, lijkt het. Het betekende echter dat hij de teksten van de dichter voor druk moest gereed maken en wie ooit een bladzijde van het handschrift van Slauerhoff heeft gezien die weet dat het pets-klaar maken van die soep van hiëroglyfen een gigantische, geestontwrichtende klus moet zijn geweest. Bij de voorbereiding van de uitgave van de Volledige Werken van Multatuli was Henri A. Ett (1908-1982) in de redactie de man die het volstrekt onontbeerlijke achtergrondwerk verrichtte door vakkundig en heel slim nieuw materiaal van en over Multatuli op te sporen en biografisch onderzoek te doen naar onbekende personen die in de teksten werden aangetroffen. In de kleine lettertjes achterin elk deel werd bij de vermelding van de redacteuren ook zijn naam genoemd, uiteraard zonder enige aanduiding van zijn onvergelijkelijke aandeel in het werk. Daar moet ik hier iets meer over vertellen.

Henri A. Ett had een uiterst geringe schoolopleiding gehad. Al op jeugdige leeftijd werd hij beroepsmilitair; als ik mij niet vergis diende hij in de dertiger jaren bij de hospitaaltroepen, tenslotte als sergeant. Maar hij was een groot lezer en al heel vroeg werd hij een ware Multatuliaan. Kort voor de oorlog trad hij toe tot het bestuur van de Vereniging Het Multatuli Museum, maar hij trok zich in het begin van de oorlog schielijk terug toen bleek dat de voorzitter een man van de nieuwe

[p. 43]

orde was. Na de oorlog kreeg zijn carrière meer vorm. Hij deed met succes enkele cultuurhistorische onderzoeken en werd conservator van het Multatuli Museum. Als zodanig kreeg hij zitting in de redactie voor de uitgave van het Volledige Werk, onder leiding van Garmt Stuiveling. Daar heb ik hem collegiaal en vriendschappelijk leren kennen. Zijn speciale taak was het - zoals ik al aanduidde - op zoek te gaan naar onbekende documenten, brieven en manuscripten en het achterhalen van persoonlijke gegevens over lieden die in de teksten genoemd werden en beslist toelichting behoefden. Het is niet te geloven wat hij daarin wist te bereiken. Zeker in de eerste jaren van onze werkzaamheden bracht hij bij iedere redactievergadering tot onze lawaaiige verbazing steeds hele pakken nieuw, uiterst belangrijk materiaal op tafel, achterhaald op de meest wonderlijke wijze, afkomstig uit de ondenkbaarste bronnen, van Texel tot Maastricht. Maar ook het onderzoek naar onbekende personen - van wie we meestal alleen een geslachtsnaam hadden - volvoerde hij ingenieus, zeldzaam wegwijs en onbegrijpelijk snel. Henri Ett had zich door zelfstudie en onstuitbare wilskracht ontwikkeld tot, durf ik zeggen: onze grootste speurder op literair en historisch terrein.

Gedurende zijn gehele bewuste leven heeft hem echter iets dwars gezeten: hij wist niet wie zijn vader was. Zijn moeder, die als verpleegster diende in een Rotterdams ziekenhuis, raakte zwanger en bracht Henri Albert op 4 augustus 1908 ter wereld. Zij heeft haar kind nooit willen vertellen - afgezien van enkele tergende, in het geheel niet afdoende toespelingen - wie zijn natuurlijke vader was. Zij trouwde met de oudere ingenieur Ett, die de jongen echtte. Henri Ett is er, ondanks zijn bekwame speurzin, nooit in geslaagd achter de identiteit van zijn verwekker te komen. Hij had nevelige vermoedens en dat prikkelde hem nog meer. Wie hem beter kende begreep dat die moeder haar zoon een verschrikkelijke last op zijn ziel had meegegeven. Et zijn zoveel pijnigende mogelijkheden. Als een vader voor of kort na iemands geboorte overlijdt dan is dat verdrietig maar niet tragisch. Een vader die leeft maar zich moedwillig niet laat kennen moet daartoe allerlei voor het kind nogal deprimerende motieven hebben. De moeder bevindt zich bovendien dan in wat men als een complot kan ervaren. De dienstneming in het leger op heel jeugdige leeftijd, zijn latere hartstochtelijke drang naar historisch onderzoek, alsook zijn verschansing in uiterste nauwgezetheid van kleding en omgangsvormen - hij was tenslotte iemand - kan men misschien beschouwen als de reacties op de verlatenheid van zijn bestaan. Maar dan heeft hij wel op miraculeuze manier gedemonstreerd dat men boven het gat van een existentieel gemis een essentieel vruchtbaar bestaan kan oprichten. Henri Ett heeft vrij veel geschreven. Uiteraard op het gebied van het literaire en historische verleden en steeds op grond van ijzersterke documenten. Zo schreef hij een boek over Delft, een verhandeling over de feitelijke achtergronden van de romans van Herman de Man: hij reconstru-

[p. 44]

eerde een ‘moord in Dekkersduin’ van een eeuw geleden aan de hand van oude politiedossiers en wist in deze onopgeloste misdaad zelfs te verwijzen naar een vermoedelijke dader. Er is nog veel meer, maar zijn werkwijze bezat een eigenaardigheid. Als hij bij ons thuis was voor een lange avondvisite, dan vertelde hij meeslepend de meest merkwaardige verhalen over zijn speurtochten, vol details, spannend en soms zeldzaam komisch. Maar niet zodra ging hij aan zijn tafel zitten, met de grote vellen ‘modelpapier’ voor zich, de dikke, stompe vulpen in de gevulde hand, dan werd hij angstvallig, dan moesten er balken onder het ijs liggen, alsof duizend kritische ogen op hem gericht waren - dan daalde er als het ware een lijkwade neer over zijn relaas. Nu overdrijf ik een beetje ter wille van het beeld, want in werkelijkheid zijn de teksten van hem goed te lezen. Maar het uitzonderlijk pikante, het sfeer oproepende van zijn mondelinge weergave verdampte door zijn drang zich strikt aan de feiten, de documenten, de zekerheden te houden.

Henri Ett was onzeker. Dat gevoel had hij wel leren beheersen, maar nooit overwonnen. Door zijn werk heeft hij ons veel onaantastbare zekerheden nagelaten.

April 1988

Als er een Multatulianen Encyclopedie zou bestaan, zouden daarin uitgebreide lemma's gewijd zijn aan Piet Spigt (1919-1990) en Henri A. Ett (1908-1982). Spigt en Ett waren allebei autodidact en deelden vanuit die hoedanigheid een grote fascinatie voor Multatuli en zijn bronnen. Ze zaten beiden in het bestuut van het na de oorlog heropgerichte Multatuli Genootschap en werkten onder andere mee aan de Volledige Werken, die vanaf 1950 begonnen te vetschijnen. Spigts bekendste Multatulistudie is Keurig in de kontramine (1975). Ett deed als archiefonderzoeker tal van vondsten, zoals de befaamde brief van Multatuli aan A.C. Kruseman uit 1851, voor het eerst uitgegeven in De vrije bladen in 1948. Ett was ook lange tijd (van 1957 tot 1975) conservator van het Multatuli Museum.
De herinnering van P. Spigt aan Henri A. Ett staat in het boek Notities van een lezer. Op de bonnefooi. Deze bundel met boekbesprekingen en schrijversportretten - door P. Spigt geschreven tussen 1983 en 1990 in De Florijn, het personeelsblad van De Nederlandsche Bank - verscheen begin dit jaar in de Prominent-reeks van uitgeverij tiem (isbn 9789079272297). De biografische schets, die aan de columns voorafgaat, is van de hand van historicus Cok de Zwart, wiens partner als dochter van Spigt na het overlijden van de weduwe in 2012 in het bezit kwam van zijn archief.