Over Multatuli. Jaargang 34. Delen 68-69

[p. 43]

Multatuli dan ook
Jacob Dekker

I

Multatuli zegt van zijn eigen boek Max Havelaar, of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy: ‘... de styl is slecht... de schrijver is onbedreven... geen talent...’ (p. 236). En hij voegt daaraan toe: ‘Goed, goed, alles goed!’ Het ging hem er niet om mooi te schrijven, maar om de aandacht te vestigen op de Javaan die wordt mishandeld. Het heeft hem zeer geërgerd dat wij multatulianen, zijn bewonderaars, hem juist in dit opzicht niet op zijn woord hebben willen geloven. Wij vinden zijn boek immers prachtig. Het is ons op zijn diepe minachting komen te staan. We zijn onverbeterlijk, want zelfs na zijn dood blijven we hem bewonderen. Zijn stijl, zijn bedrevenheid als schrijver, zijn talent, we raken er niet over uitgepraat. Maar heeft Multatuli geen gelijk als hij zegt dat de schrijver onbedreven is, geen stijl heeft en geen talent? Ik wil hem in dit artikel de eer bewijzen door deze vraag te onderzoeken aan de hand van de uitdrukking dan ook. Het is misschien niet iedereen opgevallen, omdat de uitdrukking dan ook in onze taal zoveel wordt gebruikt, zowel in spreek- als in schrijftaal, en in allerlei varianten en betekenissen, maar Multatuli, en de andere vertellers in zijn boek, onder wie Multatuli zelf de hoogste instantie is, maakt er tamelijk veel gebruik van. Ik heb de editie van 1881 ter hand genomen en het aantal keren dat de uitdrukking voorkomt geteld, een verdeling gemaakt per hoofdstuk, en per verteller, namelijk: Droogstoppel, Stern en Multatuli, waarbij ik de aantekeningen en de noten heb betrokken. Dan ook wordt in de Nederlandse taal op verschillende manieren gebruikt, en het is opmerkelijk dat Multatuli het in de Max Havelaar slechts op één manier doet, namelijk in de volgende betekenis. Met dan ook zegt Multatuli: om deze reden kunnen we veilig aannemen dat het volgende het geval is. Dit is veel omhaal van woorden, maar de conclusie die wordt ingeleid met dan ook blijkt zo duidelijk uit de context dat het zonder verlies van betekenis kan worden weggelaten. Het staat

[p. 44]

er om de argeloze lezer er ten overvloede op te wijzen dat uit het voorafgaande niet anders dan het volgende kan voortvloeien. In deze betekenis vervult het de verwerpelijke rol van stopwoordje. De Max Havelaar is inderhaast en tussen de bedrijven door neergekalkt, zegt Multatuli, maar de boodschap is: ‘houd den dief.’ In de latere edities van het boek heeft hij het gebruik van dan ook niet wensen te verminderen, integendeel, in de voetnoten en in zijn nawoord gebruikt hij de uitdrukking nog steeds, in een tijd dat de dief er allang met de buit vandoor was. Het behoort tot zijn stijl. Hij zet zijn redenering kracht bij door harder te roepen, wat we hem gezien zijn boodschap niet kwalijk nemen. Hij is zelfs bescheiden als het om de kwaliteit van zijn werk gaat. Maar ik herhaal: dan ook kan zonder verlies van betekenis worden weggelaten, en kan met verbetering van de stijl door een andere zinswending worden vervangen. Ik geef hiervan enkele voorbeelden:

1^e hoofdstuk, p. 3, r. 1-4: ‘Het is myn gewoonte niet, romans te schryven, of zulke dingen, en het heeft lang geduurd, voor ik ertoe overging een paar riem papier extra te bestellen...’

Er staat: ‘... het heeft dan ook lang geduurd...’

7^e hoofdstuk, p. 73, r. 474-6: ‘Zy had er waarlijk geen schuld aan, dat spaarzaamheid noodig was geworden, doch ze had zich zoo vereenzelvigd met haar Max, dat ze die aansporing geenszins opvatte als een verwyt, wat het niet was.’

Er staat: ‘... wat het dan ook niet was.’

7^e hoofdstuk, p. 75, r. 542-5: ‘Hy scheen met de uitgeweken leden der stadhouderlyke familie een vroolyk leven geleid te hebben, wat door velen werd opgegeven als oorzaak van den ondergang zyner fortuin.’

Er staat: ‘... wat dan ook door velen werd opgegeven als oorzaak...’

8^e hoofdstuk, p. 78-9, r. 31-4: ‘Het is waar dat hyzelf, die by zulke gelegenheid sprak als een apostel, als een ziener, later niet juist wist hoe hy gesproken had, en zyn welsprekendheid had meer de eigenschap van te verbazen en te treffen, dan door bondigheid van redenering te overtuigen.’

Er staat: ‘... zyn welsprekendheid had dan ook meer de eigenschap van te verbazen...’

Bondigheid van redenering overtuigt? Het is maar een vraag.

13^e hoofdstuk, p. 137, r. 375-6: ‘Deze ravyn was altyd een doorn geweest in de oogen van mevrouw Slotering, wat zeer begrypelyk is.’

Er staat: ‘Deze ravyn was dan ook altyd een doorn geweest in de oogen van mevrouw Slotering,...’

Bij Multatuli gaat één doom in twee ogen, maar dit terzijde.

16^e hoofdstuk, p. 173, r. 15-7: ‘Het is te betwyfelen of Havelaars toespraak een blyvenden indruk op de Hoofden gemaakt had. By velen was dit zeker niet het geval, waarop hyzelf niet gerekend had.’

[p. 45]

Er staat: ‘... waarop hyzelf dan ook niet gerekend had.’

Het is hier niet duidelijk wat er wordt bedoeld. Waarop heeft Havelaar dan niet gerekend? Een blijvende indruk van zijn toespraak. Het dan ook is hier wel heel erg misplaatst.

Opvallend is trouwens dat Multatuli het hulpwerkwoord in de regel plaatst achter het voltooid deelwoord, maar dit eveneens terzijde.

Voordat mijn verhaal eentonig wordt, en men gaat denken dat Multatuli niet beter weet, de volgende wending uit hoofdstuk 15, r. 471: ‘Het was om deze reden dat hij vreesde...’. Multatuli toont hier dat hij stijl heeft, als hij maar wil, want normaal gesproken zou hij hier hebben gezegd: ‘Hij vreesde dan ook...’

Uit de weinige voorbeelden moge blijken dat dan ook zonder verlies van betekenis kan worden weggelaten en dat het weglaten de betekenis van de zin versterkt. Korter, loopt beter, minder pedant, ernstiger.

II

Telling van het aantal gevallen van dan ook per hoofdstuk levert de volgende staat op:

H 1	2	Droogstoppel
H 2	1	Droogstoppel
H 3	0	Droogstoppel
H 4	3	Droogstoppel
H 5	9	Stern
H 6	5	Stern
H 7	9	Stern
H 8	2	Stern
H 9	0	Droogstoppel
H 10	2	Droogstoppel
H 11	1	Stern
H 12	4	Stern
H 13	5	Stern
H 14	7	Stern
H 15	5	Stern
H 16	3	Stern
H 17	0	Stern, geschiedenis van Saïdjah en Adinda
H 18	3	Stern en Droogstoppel, alle drie de gevallen door Droogstoppel
H 19	2	Stern
H 20	0	Stern, Droogstoppel, Multatuli

Aantekeningen bij de editie van 1875, herzien, gewyzigd en aangevuld in 1881:

[p. 46]

1^e deel	4
noten	14
Hetgeen ons brengt op een totaal van 81. Verdeling:
Droogstoppel	11
Stern	52
Multatuli	18

Opmerking: Stern is het meest aan het woord, en heeft dus de meeste gelegenheid om het stopwoordje van de schrijver te gebruiken. Stern moet het meest redeneren en naar conclusies toewerken, waarbij Multatuli de slechte gewoonte heeft die te versterken met dan ook.

III

Als Multatuli zelf zo ruiterlijk toegeeft dat zijn boek slecht geschreven is, geen stijl heeft, en dat hij voor het schrijven van romans niet het geringste talent heeft, dan zouden wij hem op zijn woord moeten geloven, of wij zijn geen multatulianen. Hij maakt het ons niet gemakkelijk. Er zijn in ons taalgebied echter vele schrijvers die voor tamelijk goed doorgaan die zich veelvuldig van de uitdrukking dan ook bedienen. Het dan ook schijnt onvermijdelijk, en het valt ons niet op, tenzij men dit artikeltje heeft gelezen, want dan wordt het plezier in veel proza opeens voor de lezer bedorven. Een matig gebruik van de uitdrukking kan worden getolereerd, dat is mijn mening, maar zodra het op een stopwoordje gaat lijken moeten wij een boek terstond terzijde leggen. Voor de Havelaar maak ik natuurlijk een uitzondering.

Gebruikte editie:

Multatuli, Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Historisch-kritische editie, verzorgd door Annemarie Kets-Vree. Van Gorcum, Assen/Maastricht 1992.