Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 62]

Potloodcommentaar bij Multatuli
Boeken uit nalatenschap N.A. Douwes Dekker naar Multatuli Huis

Misschien alleen van middellijk belang voor de studie van Multatuli, in ieder geval een markante aanwinst voor de sector Multatuli-parafernalia: circa 25 boeken uit de nalatenschap van mevrouw Ula Douwes Dekker-Grobben zijn in augustus 2011 overgedragen aan het Multatuli Genootschap. Mevrouw Ula Douwes Dekker-Grobben, die in Huizen woonde, was de weduwe van Niels Alexander Douwes Dekker (1911-1993), fotograaf, kunstenaar, filmmaker en essayist, achterkleinzoon van Jan Douwes Dekker (1816-1864) en dus achterachterneef van Multatuli. Hij is bekend van Tanah Air Kita, een klassiek geworden fotoboek over Indonesië (1951; de vierde herziene druk kwam uit rond 1960). Zo'n achtduizend door hem gemaakte foto's in voormalig Nederlands-Indië (onder andere van Balinese rituelen) en Indonesië zijn opgenomen in de Division of Rare and Manuscript Collections van Cornell University Library in Ithaca (ny, usa).

Na het overlijden van mevrouw Douwes Dekker eind 2010 nam haar dochter Linda Meijer, executeur-testamentair, Indonesiëonderzoeker Els Bogaerts in de arm. Samen met haar collega, F. Springerbiograaf Liesbeth Dolk, heeft zij de boeken aan een eerste inspectie onderworpen. Zij besloten contact te leggen met het Multatuli Huis, waarna de overdracht via Liesbeth Dolk kon plaatsvinden.

Om de genealogische lijn (Pée 1937, hoewel verouderd, biedt meer informatie over de verschillende ‘takken’ Douwes Dekker) te vervolgen: de meeste boeken waren eigendom van Auguste Henri Edouard Douwes Dekker (1850-1924), oudste zoon van Jan, en - volgens de aantekening in de meeste exemplaren - ‘overgegaan in het bezit van’ zijn jongste zoon Guido (1883-1959). Wat het merendeel van de boeken bijzonder maakt is het potloodcommentaar van gdd - met deze paraaf sluit hij elke opmerking af - bij veel boekpassages die duidelijk zijn status van multatulist en

[p. 63]

verzamelaar van Multatuliana - aldus de karakterisering in de Multatuli Encyclopedie - onderstrepen. gdd was Bataviaas redacteur van het Semarangse blad De Locomotief, haalde enkele onderwijzersdiploma's en werd ambtenaar op het hoofdkantoor van de Nederlands-Indische Spoorwegen te Bandoeng.

Auguste Douwes Dekker, oudste zoon van Jan Douwes Dekker

Zijn bekendere broer Ernest (1879-1950) speelde in de periode van de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd een niet onbelangrijke rol; hij was minister zonder portefeuille in een van de eerste kabinetten onder president Soekarno, die hem een nationale held noemde. Samen met hun oudste broer Jules (1878-1940) stortten zij zich in hun jonge jaren onvervaard in de Boerenoorlog in Zuid-Afrika. Ze gaven daarmee, naar de woorden van J.H.W. Veenstra, al vroeg blijk van een duidelijk multatuliaanse neiging tot ridderlijkheid. Frans Glissenaar zet dat in zijn biografie van Ernest wat scherper aan: ‘Door alle dd's loopt een streep!’ zoals het in de familie heette.¹

Voor het museum is de aanwinst in merendeel bestemd voor de doublettenkast: dat geldt voor Multatuli door A.J. (1891), de Dageraad-uitgave uit 1892 met herinneringen aan Multatuli, voor de drie delen uit de Mimi-editie van Multatuli's brieven (1893), de twee exemplaren van de Garmond-Multatuli, het exemplaar van de Stoa-uitgave van Minnebrieven (1967) en de Privé-Domein Multatuli Liefdesbrieven van Paul van 't Veer (1979, met ingeplakt visitekaartje en opdracht van de auteur voor N.A. DD, die op de titelpagina heeft aangetekend dat Van 't Veer de week erna plotseling overleed).

1 Glissenaar 1999, p. 11.

[p. 64]

Maar de boekenverzameling bevat wel een paar opmerkelijkheden: een verzamelband met vier brochures over Multatuli (reacties op Een ziektegeschiedenis van Th. Swart Abrahamsz uit 1888, waaronder Aesculaap als caricatuurschilder van Auguste Douwes Dekker zelf) en een exemplaar van het socialistisch maandblad De Nieuwe Kern uit 1937 waarin redacteur J. de Kadt het zich op dat moment voltrekkende Multatuli-jaar bespreekt. Dit exemplaar is volgens de notatie van gdd hem ‘uit Holland toegezonden door Ed. Du Perron 1937’. In de marge van het artikel bieden niet alleen de potloodglossen van gdd markante nota bene's bij De Kadt, maar ook de eerste lezer, Du Perron, heeft aantekeningen-sporen achtergelaten. Du Perron leerde de broers edd en gdd kennen tijdens een verblijf in Tjitjoeroeg (Java) in 1937 waar hij research deed voor De Man van Lebak, dat in datzelfde jaar zou verschijnen. Het contact leverde een spannende episode op die ook de Multatuligeschiedschrijving heeft gehaald. gdd was door zijn vader in het bezit gekomen van het gebrekkig gekopieerd en niet compleet afschrift van de nooit verzonden brief van Multatuli aan gouverneur-generaal Duymaer van Twist van 9 april 1856² die Du Perron per se wilde openbaren, omdat, zoals Kees Snoek benadrukt, in deze brief voor Du Perron de geboorte plaatsvond van de schrijver Multatuli (Snoek 2005). Omdat hij vreesde voor zijn baan was gdd huiverig voor publicatie. Er waren negentien foliovellen van Du Perron voor nodig om gdd over te halen, met daarin de zinnen ‘Ik moet mij dus nogmaals bekend maken. Waarde heer Douwes Dekker, ik ben hyper-individualist (...)’ - gdd had zich beroepen op zijn individualist-zijn als reden van zijn aarzeling. Op die vellen schreef Du Perron een van zijn mooiste brieven - ‘bijna een brochure!’.³

Verreweg de meeste opmerkingen zijn aan gdd ontlokt door de brochure (in tweevoud aanwezig, met verschillend gekleurde omslagen; ‘niet in den handel’ en daarom ontsnapt aan de aandacht van De Mare) Multatuli overleden 19 Februari 1887. Hoe het lezend publiek, de critiek, zijn chefs, zijn vijanden, zijn vrienden en zijn familieleden over hem dachten. 100 extracten uit in druk verschenen beoordeelingen van zijn persoon en zijn werk tusschen 1860 en 1937. In chronologische volgorde gerangschikt en toegelicht door hantoe. Druk en uitgave A.C. Nix & Co. Bandoeng 1937. Enkele van deze extracten worden in de brochure in extenso weergegeven. Ik noem er hier twee: de literarische kritiek ‘Camera Obscura en Max Havelaar’ van Busken Huet en ‘Het verloren Genie’ van H.J.A.M. Schaepman. Over de schrijver deelt gdd op de omslag van één van beide exemplaren het volgende mee: ‘Dit is het ps. van den Luit.-Kol. Tit. B.D.L.H. Spook te Bandoeng. (Spook is in het Soend. “Hantoe.”) gdd’. Op de titelpagina: ‘Ik heb gemeend dit pamfletje van kantteekeningen te moeten voorzien. Zie aldaar. Dit is een eigenaardig boekske, met ook wel wat goeds. gdd’.

2 Multatuli 1956, p. 603-617.

3 Du Perron 1980, p. 461-476. De geciteerde passages op resp. p. 472 en p. 474.

[p. 65]

De drie broers Douwes Dekker, ca. 1899-1900. V.l.n.r.: Ernest, Jules en Guido (uit Glissenaar 1999, p. 25)

Eén van die ‘kantteekeningen’ naar aanleiding van de begeleidende tekst bij een portret van Raden Adipatti Karta Natta Negara, en wel (uit Van Sandicks Leed en Lief uit Bantam)⁴ ‘Deze regent werd in 1856 door Multatuli beschuldigd van knevelarij, op welke beschuldiging de Regering, gelukkig voor de Ned. Letterkunde, eerst later is ingegaan en die toen als juist moest worden erkend’:

Dit is het vaak naar voren tredend cynisme van een egoïstisch nageslacht. Zijn tijdgenooten, die zich zoo uitlieten, vervloekte Multatuli erom. Vergeten werd en wordt de hoofdzaak, vergeten de grootheid van zijn figuur, vergeten al de bittere ellende welke het gevolg was voor hem en de zijnen van zijn onrechtvaardige behandeling. ‘Gelukkig voor de Nederl. Letterkunde’ werd hij schrijver; waarbij men schijnt te meenen dat hij het te vooren niet was. Publiek schrijver ging hij - ongewild - worden. ‘Schrijver’ en krachtige, geniale figuur was hij al lang! gdd

En de volgende karakteristiek van de schrijfster van Uit Multatuli's leven (1902), neergezet op de titelpagina met bovenaan de initialen ‘ahe’ is te mooi om - vanwege de hoge flaptekstpotentie - niet te citeren:

Een vieze rammelslag, die zoowat alle kluts kwijt was! Die blijkbaar alleen een Daniëls vinden kon als uitgever van haar vieze hysterische uiteraard door niemand (zelfs Mult. niet!) openlijk te bestrijden sterk overdreven ‘memoires’,

4 Over het opnemen van dit tot dan toe onbekende portret in De Man van Lebak heeft Du Perron met gdd gecorrespondeerd, zie Du Perron 1981, p. 385.

[p. 66]

naast de andere pornografische lectuur van dien uitgever, zie de aankondigingen op den omslag achterin!⁵ gdd

De verzamelde commentaren vanuit de losse gdd-pols zullen ons Multatulibeeld niet drastisch bijstellen, ze geven wel meer inzicht in het leven van een ander markant ‘hereditair belast’ lid van de Douwes Dekkerdynastie. Het Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde (kitlv) in Leiden bezit dank zij de goede zorgen van zijn zoon Niels Alexander een groot deel van gdd's nagelaten papieren. Daarnaast bevat het Multatuli Genootschapsarchief tot nog toe ongepubliceerd materiaal - gdd correspondeerde onder andere met Julius Pée en met Toos Everts, Mimi's levensgezellin uit haar Haagse jaren - dat nodig eens uitgezocht en beschreven moet worden voordat de grote verkruimeling (gdd schreef meestal op luchtpostvelletjes) toeslaat.

GL

Dank aan Liesbeth Dolk voor de mondeling verstrekte mededelingen en aan Willem van Duijn en Klaartje Groot voor het bibliografisch speurwerk. De inventarislijst met aantekeningen zal worden geplaatst op de website van het Multatuli Huis.

5 Gedoeld wordt op titels zoals Een boek voor jonge Vrouwen en Meisjes, Wenken voor het geslachtsleven van den mensch en Wetenschap op sexueel gebied.

Literatuur

Glissenaar 1999 - Frans Glissenaar, D.D.: Het leven van E.F.E. Douwes Dekker. Hilversum: Verloren.

De Mare 1948 - A.J. de Mare, Lijst der geschriften van en over Eduard Douwes Dekker. Leiden: Brill.

Multatuli Encyclopedie. Den Haag: Sdu 1995.

Multatuli 1956, Verzameld Werk. Deel ix. Amsterdam: Van Oorschot.

Pée 1937 - Julius Pée, Multatuli en de zijnen. Amsterdam: Wereldbibliotheek.

Du Perron 1980 - E. du Perron, Brieven vi. Amsterdam: Van Oorschot.

Du Perron 1981 - E. du Perron, Brieven vii. Amsterdam: Van Oorschot.

Snoek 2005 - Kees Snoek, E. du Perron. Het leven van een smalle mens. Amsterdam: Nijgh & Van Ditmar (de pp. 831-832 gaan over de ongepubliceerde brief van Multatuli).

Veenstra 1979 - J.H.W. Veenstra, Multatuli als lotgenoot van Du Perron. Utrecht: Reflex.