Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 67]

In memoriam
Hans van den Bergh (1932-2011)

Hans van den Bergh had veel gemeen met Garmt Stuiveling. Beiden hadden een sociaaldemocratische achtergrond, waren grote sprekers en dronken geen alcohol. En voor zowel Stuiveling als Van den Bergh stond, ondanks beider veelzijdigheid, een aanzienlijk deel van het leven in het teken van Multatuli. Niemand verbaasde zich er dan ook over dat Van den Bergh zijn oudere geestverwant tot tweemaal toe opvolgde: eerst als voorzitter van het Multatuli Genootschap en vervolgens, na Stuivelings overlijden, als bezorger van Multatuli's Volledige Werken.

Van den Bergh was een voorzitter zoals veel leden het graag zagen: iemand die de vergaderingen leidde met welsprekendheid en humor, en die conflicten probeerde uit de weg te gaan - al slaagde hij daar niet altijd in. Befaamd waren de moeilijke vragen waarmee kritische genootschapsleden het bestuur tijdens de ledenvergaderingen bestookten, vragen die in de regel betrekking hadden op de voortgang van K. ter Laan's Multatuli Encyclopedie. Dit merkwaardige, maar tegenwoordig voor alle Multatuli-vorsers onmisbare handboek zou er nooit zijn gekomen als Van den Bergh niet in 1983, kort na zijn aantreden als voorzitter, de steile trap naar de kelder van het Multatuli Museum was afgedaald. In dit souterrain trof hij een houten kastje aan met ongeveer 10.000 fiches, waarop Ter Laan, folklorist, dialectoloog, burgemeester en nog veel meer, wetenswaardigheden over Multatuli had genoteerd. Van den Bergh zag direct dat hier een prachtig boek van kon worden gemaakt - en dat kwam er ook, na inspanningen van velen, ondanks scepsis van enkelen.

In de jaren dat Van den Bergh voorzitter was van het Multatuli Genootschap is er veel gebeurd, zoals de viering van Multatuli's honderdste sterfdag in 1987, met als hoogtepunt de lezing van Jan Wolkers in de Nieuwe Kerk. Dat jaar verscheen eveneens de bloemlezing Multatuli!, samengesteld door onder anderen Hans van

[p. 68]

den Bergh. In 1987 werd ook het Multatuli-beeld van Hans Bayens op de Torensluis onthuld. Van den Bergh was een van de drijvende krachten achter de totstandkoming van het beeld.

Uiteindelijk gaat het er natuurlijk niet om dat Multatuli wordt herdacht en bewonderd als standbeeld, maar dat men hem leest. Daarin ligt Van den Berghs grootste betekenis. Nadat hij in 1985 Stuivelings plaats had ingenomen als bezorger van Multatuli's Volledige Werken, werkte hij onvermoeibaar voort om de laatste delen - uiteindelijk zouden het er nog acht worden - binnen een niet te lange periode te laten verschijnen. Daarin slaagde hij: tien jaar later verschenen de slotdelen xxiv en xxv, waarmee de belangrijkste Nederlandse schrijver ook de volledigst uitgegeven auteur was. Waar zijn voorganger nog wel eens de neiging had een (zijns inziens) minder relevant document terzijde te schuiven, zorgde Van den Bergh ervoor dat elke snipper van Multatuli en elke mededeling over hem een plaats kreeg in de Volledige Werken.

Na zijn afscheid als voorzitter en de voltooiing van de Volledige Werken bleef Van den Bergh, waar hij kon, de geschriften van Multatuli onder de aandacht brengen. Hij begeleidde als hoogleraar Cultuurgeschiedenis promovendi en werkte mee aan uitgaven over Multatuli. Zo was het mede dankzij hem dat in 2009 Multatuli. Een zelfportret kon verschijnen: een selectie van autobiografische teksten van Multatuli, waarvoor Van den Bergh treffende passages koos en verbindende teksten schreef. Toch zullen velen zich Van den Bergh vooral herinneren als spreker. Onvermoeibaar trok hij door het land om zijn licht te laten schijnen over het werk en leven van Multatuli.

De kracht van Van den Bergh lag, afgezien van zijn redekundige kwaliteiten, in de vele beschouwingen die hijzelf schreef: zijn inleidingen en jaaroverzichten in de Volledige werken, maar ook de artikelen over Multatuli die hij elders publiceerde. Enkele daarvan zijn later opgenomen in zijn bundel De last van leugens. In een van die stukken, ‘Multatuli: schrijver tussen waarheid en schoonheid,’ heeft hij opgeschreven wat volgens hem de kern was van Multatuli's werk:

Als het typisch romantische ‘genie’ dat Multatuli in diepste wezen was, geloofde hij inderdaad dat de ware literatuur - ‘poëzy’ - het vermogen bezat mensen op te heffen tot een beter, edeler bestaan, hun de weg zou kunnen wijzen naar ideële sferen, waar tenslotte het onderscheid tussen het ware, het goede en het schone zou zijn opgeheven.

Waarbij Van den Bergh teruggreep naar enkele van zijn favoriete versregels uit Vorstenschool:

[p. 69]

 

Daar is een kracht uit hoge kracht gesproten

 

die 't zinkend hart des mensen schoort,

 

die 't opvoert naar een hoger oord,

 

die 't vastklemt als de stam zyn loten

 

als moederarmen 't schreiend wicht

 

aan de eerste bron van liefde en licht

 

die 't opheft, als het dreigt te zinken

 

in 't slyk waarin het zich bewoog.

 

(...)

 

Die kracht, 't is alles poëzie...

Van den Bergh kende het lange gedicht waar deze woorden uitkomen compleet uit zijn hoofd en bracht het, gevraagd of ongevraagd, graag ten gehore. De regels waren typerend voor Multatuli. En voor Hans van den Bergh niet minder.

Dik van der Meulen