Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 60]

Een aanvullinkje op Ter Laan (2)^*
Dick Welsink

In de Multatuli Encyclopedie staat op p. 192, eerste kolom, een lemma gewijd aan S.E. Harthoorn. Geboorte- en sterfjaar worden niet vermeld en ook verder worden er niet veel bijzonderheden over zijn leven gegeven. Samuel Eliza Harthoorn werd op 18 januari 1831 in Breda geboren als negende kind in een gezin van elf, van wie er drie al voor hun tweede verjaardag overleden. Zijn vader oefende verschillende beroepen uit, achtereenvolgens was hij onder meer pruikenmaker, schoolmeester, en voorlezer en voorzanger van de Kleine Kerk te Breda.

De jonge Harthoorn werd door zijn ouders voorbestemd voor de boekhandel, maar hij voelde zich meer aangetrokken tot de Evangelische zending. Na een proefjaar werd hij op 17-jarige leeftijd opgenomen in het Zendelingshuis van het Nederlandsch Zendelinggenootschap in Rotterdam. Hij trouwde daar op 28 juni 1854 met Celia Johanna Blankhart (geb. 1835). In juli 1854, hij was toen dus 23 jaar, werd hij door het genootschap aangesteld als zendeling op Java waar hij in november arriveerde. Zijn eerste standplaats was Modjo Warno, later ging hij naar Malang. Omdat hij zich niet kon verenigen met het gevoerde beleid en daardoor in conflict kwam met zijn meerderen, keerde hij eind 1862 op eigen gelegenheid met zijn vrouw en vijf kinderen terug naar Nederland om zijn zaak bij het bestuur van het nzg te bepleiten, maar op 30 april 1863 werd hij ontslagen. In december van dat jaar publiceerde hij zijn verweerschrift De evangelische zending en Oost-Java, voorzien van een inleiding door Allard Pierson. Na het overlijden van zijn tweeën-halfjarige jongste dochtertje in april 1866 keerde hij met zijn gezin terug naar Ne-

* Een eerder aanvullinkje op Ter Laan van mijn hand verscheen in Over Multatuli, jg. 20 (1997), nr. 38, p. 60.

[p. 61]

derlands-Indië en deed op Madoera zendingswerk volgens zijn eigen methode. Op 9 februari 1868 had er een incident plaats dat zijn leven een beslissende wending gaf. Op die noodlottige zondag werden zijn drie dochtertjes, respectievelijk elf, negen en zes jaar oud, die niet ver van het ouderlijk huis om zes uur 's avonds een wandelingetje aan het maken waren, door een Madoerees aangevallen en met een kris gestoken. De oudste rende naar huis om hulp te zoeken bij haar vader en werd nogmaals gestoken. Harthoorn kwam naar buiten en viel de amokmaker aan, geholpen door zijn vrouw die op het kabaal was afgekomen. Zij raakte bij de worsteling dermate zwaar gewond dat zij nog diezelfde avond overleed. Of Harthoorns kinderen om religieuze of politieke redenen werden geattaqueerd, is nooit duidelijk geworden. De Regent van Pamekasan zou bij de zaak betrokken zijn geweest, hij werd althans ter dood veroordeeld. Gedesillusioneerd gaf Harthoorn zijn zendingsarbeid op. Hij verhuisde naar Batavia waar hij in 1870 hertrouwde. In 1875 volgde hij Th.A.F. van der Valk op als leraar Indische volkenkunde en geschiedenis aan de afdeling B van het Gymnasium Willem iii te Batavia. Harthoorn overleed op de thuisreis naar Nederland aan boord van het stoomschip Sumatra op 14 december 1883 op de rede van Port Said (Egypte).

Gebruikte literatuur

P.A. Harthoorn, ‘Een zendeling op Java’. In: idem, Genealogie van de geslachten Harthoorn (1995), p. 340-354; A.Th. Boone, Bekering en beschaving (1997), p. 120-183.