Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 19]

Een kleine boef leert een grote boef kennen
De invloed van de roversroman in Woutertje Pieterse
Frits Booy

Inleiding

Een van de langste teksten in de bundel Ideeën (1862-1877) van Multatuli is de roman over Woutertje Pieterse, later een paar maal zelfstandig uitgegeven. Deze roman speelt omstreeks 1830 en lijkt gebaseerd op jeugdherinneringen van Eduard Douwes Dekker. Het gaat over een dromerig jongetje van circa tien jaar uit een nuchter, kleinburgerlijk milieu, dat daarin niet past. Zo wil hij heel graag de sensationele roversroman Glorioso lezen. Glorioso de Groote Duivel is een bestaande roman, in 1805-1807 uitgegeven in drie banden.¹ Het is een vertaling van de Duitse roman Glorioso der grosze Teufel van C.A. Vulpius uit 1800.² Deze Nederlandse vertaling kan Douwes Dekker als jongetje dus gelezen hebben. In 1838 is er een nieuwe, verkorte en gekuiste editie van deze Nederlandse versie in één band verschenen.³

Wat staat er nu bij Multatuli over dit voor Woutertje zo begerenswaardige boek?⁴ Om Glorioso te kunnen lezen moet Woutertje dit boek tegen een geldbedrag lenen bij een obscure boekwinkel-annex-leesbibliotheek in de Amsterdamse Hartenstraat. Daartoe verkoopt hij zijn Nieuw-Testament voor veertien stuivers.⁵ Ik citeer:

... maar toch 'n papiertje dat de veertien stuivers inhield, waarvoor-i [= Woutertje Pieterse] z'n Nieuw-Testament met gezangen had verkwanseld aan den stalleman op d'ouwebrug,⁶

Dan gaat Woutertje naar de leesbibliotheek:

1 Glorioso de Groote Duivel. Eene Roversgeschiedenis uit de Agttiende Eeuw. Door den Schryver [= C.A. Vulpius] van Rinaldini. 3 dln. Amsteldam, G. Roos, 1805-1807. G.J. van Bork noemt in Schrijvers en dichters (dbnl biografieënproject I, 2004) J.J.A. Goeverneur als bewerker en vertaler van ‘tal van volksboeken, waarvan Glorioso van Rinaldo dankzij Multatuli's Woutertje Pieterse bekend is gebeleven’. De term volksboek is echter nogal verwarrend en de auteur van Glorioso is zeker niet Rinaldo! (zie noot 18)

2 C.A. Vulpius, Glorioso der grosze Teufel. Eine Geschichte des achtzehnten Jahrhunderts, von dem Verfasser des Rinaldini, 1-3 Theil. Rudolstadt, Langbein und Klüger, 1800.

3 Glorioso, eene Rooversgeschiedenis uit de Agttiende Eeuw. Door den Schrijver van Rinaldini. Nieuwe uitgave met Plaaten. Te Amsterdam, by H. Moolenyzer, 1838.

4 Voor de tekst van Woutertje Pieterse maak ik gebruik van Multatuli, Volledige Werken [vw]. Deel 11. Amsterdam: G.A. van Oorschot 1973.

5 Glorioso kopen was voor Woutertje duurder geweest, het boek moet toen zeker meer dan een gulden hebben gekost.

6 vw ii: 527. Marita Mathijsen schrijft hierover in haar artikel ‘Den echten kindertoon’. In: Literatuur zonder leeftijd, 22 (2008), p. 100-111: ‘Woutertje verpatst de huisbijbel om een roversroman uit de winkelbibliotheek te kunnen lezen, Glorioso.’ Dit klopt niet. Het gaat namelijk niet om de huisbijbel, maar om een Nieuw-Testament met gezangen van Woutertje zelf, die hij verkoopt om geld te krijgen voor het lenen van de roman Glorioso.

[p. 20]

De boekeman scheen zich ‘gedekt’ te achten door de neergelegde veertien stuivers. Althans hy nam uit de kast 'n deeltje dat vet en belezen, op omslag en bladzyden tekens droeg van veel onzindelyk genot.⁷

7 vw ii: 528-529.

Glorioso en het Rooverslied

Hoe komt Woutertje er nu toe om de roversroman Glorioso te gaan lezen? Het volgende citaat geeft het antwoord op deze vraag: ‘Want-i [=Woutertje] wist van den schoolmakker die 'm had aangestoken met de romanziekte,...’⁸ Een paar bladzijden verder staat een andere reden, waaruit blijkt dat Woutertje toe is aan pittiger kost dan uiterst brave kinderboekjes als de gedichtjes van Van Alphen en verhaaltjes als De brave Hendrik (12^e druk in 1833):

Sedert enigen tyd namelyk voelde hy [= Woutertje] zich geschokt in z'n eerbied voor brave Hendrikken [sic], en hy walgde van de papieren perziken der naarstigheid [=vlijt].⁹

Welke invloed heeft Glorioso op Woutertje gehad? In deze roman maken we kennis met de Italiaanse roverhoofdman Glorioso, die lange tijd anoniem in zijn land kan opereren. Hij perst met een of meer criminele kornuiten eerzame burgers geld af en is genadeloos voor de gendarmen. Hij weet, soms vermomd als politieman, altijd aan de gendarmen te ontsnappen. Ook maakt hij onder schuilnamen eerbare ongehuwde vrouwen het hof. In de strijd tegen de Fransen onder Napoleon maakt het Italiaanse leger gebruik van Glorioso en zijn bendeleden, wier criminele gedrag op deze wijze gesanctioneerd wordt. Zo worden boeven tot helden. Aan het slot van de roman trouwt Glorioso met de mooie Miranda.

Dat Woutertje totaal beïnvloed is door het lezen van Glorioso blijkt duidelijk, als schoolmeester Pennewip gedichten van zijn leerlingen nakijkt. Deze gedichten moesten geschreven zijn op het thema ‘de deugd’. Meester Pennewip keurt ze na schooltijd en aan zijn pruik kan men zien, wat hij van de gedichten vindt. De brave onderwijzer schrikt zich een hoedje, als hij het Rooverslied van Woutertje onder ogen krijgt:

- Hé... wat is dát? En de deugd... waar is de deugd?
Meester vertrouwde z'n ogen niet. Hy keerde 't blad om en bekeek de achterzyde, of misschien de deugd zich daar verscholen had...
Helaas... helaas... er was geen spoor van de deugd te zien op Wouters blaadje!¹⁰

Meester Pennewip spoedt zich naar de familie Pieterse en leest daar tot ieders ontzetting het Rooverslied van Woutertje voor. In dat lied vinden we vele ingrediënten uit de roversroman terug:

8 vw ii: 528.

9 vw ii: 530. De ‘papieren perziken’ slaan op een braaf kindergedicht over een perzik van Hieronymus van Alphen, in: Proeve van kleine gedigten voor kinderen. Utrecht, 1778.

10 vw ii: 564.

[p. 21]

Titelpagina Glorioso (deel 1)

‘En den vyand den schedel gekloofd...’, ‘Met een houw en een stoot/De dragonders verjaagd, en den markgraaf gedood/Om den buit!/En die buit/Is myn bruid...’,‘En myn reisweg getekend met bloed en met vuur/Om de wraak,/ Want de wraak/Is de taak/Van den koning van 't woud...’,‘Nu de mannen gehangen, de vrouwen gehoond,/Voor plezier!’
- Voor plezier... herhaalde meester op 'n graftoon, voor plezier... Hy... doet... die... dingen... voor... zyn... ple... zier! 't Hele gezelschap lag in zwijm.¹¹

En Woutertje krijgt een stevig pak slaag van zijn moeder. Uit het bovenstaande blijkt duidelijk het grote verschil tussen Woutertjes fantasiewereld en zijn kleinburgerlijke milieu. Arme kleine boef: de avonturen van een grote boef komen hem duur te staan...

Woutertje heeft dus zijn inspiratie gevonden in de door hem verslonden roversman Glorioso. De vraag is of dat ook voor Douwes Dekker geldt. Heeft ook hij Glorioso in zijn jeugd gelezen en hoe heeft hij die roman later in Woutertje Pieterse verwerkt?

11 vw ii: 598-601.

[p. 22]

Glorioso volgens Multatuli

Als Eduard Douwes Dekker in zijn jeugd omstreeks 1830 Glorioso heeft gelezen, dan kan dat niet de tweede druk uit 1838 geweest zijn. Wat staat er nu over het uiterlijk van het boekje in Woutertje Pietersé? Ik citeer: ‘Met weerzin sloot hy [= Woutertje] 't dierbaar boekje,...’¹² en ‘Toen Wouter z'n boek had teruggebracht in de Hartenstraat,...’¹³ De woorden boekje en boek in deze fragmenten wijzen erop dat Multatuli de Nederlandse tweede druk (uit 1838) van Glorioso op het oog had, want die is in één band uitgegeven. Dan heeft hij die niet als jongetje kunnen lezen en Woutertje ook niet.¹⁴

Hoe goed kende Multatuli Glorioso eigenlijk? Niet zo goed, zoals blijkt uit het volgende fragment:

Maar, behalve dat ik [= Multatuli] Glorioso's geschiedenis niet recht ken [...]. Laat het u [=de lezer] genoeg zyn, te weten dat het ‘heel mooi’ was.¹⁵

Nu gaat de oplettende lezer nog meer twijfelen, Multatuli's ironie kennende, niet alleen vanwege diens ‘citaat’ uit Glorioso dat gaat over Amalia bij het sterfbed van haar moeder, maar zeker ook vanwege het volgende:

Ook was er meer zedelykheid in [in Glorioso], dan in al die flauwe navolgingen. Al de leden der bende waren behoorlyk getrouwd, en droegen handschoenen. In de grot stond 'n altaar met kaarsen, en de hoofdstukken waarin meisjes geschaakt werden, eindigden met eerbare puntjes of geheimzinnige gedachtenstrepen... die Wouter vergeefs tegen 't licht hield om er meer van te weten.¹⁶

Hier schiet de lezer in de lach! Hij neemt Multatuli met zijn Glorioso niet langer serieus. En wat die puntjes of gedachtestrepen betreft, dat valt wel mee, al worden heftige liefdespassages niet of zeer verhuld in de echte Glorioso weergegeven. Arme Woutertje (en Eduardje!), dat zal een teleurstelling zijn geweest... Bladzijden verder beschrijft Multatuli het einde van zijn versie van Glorioso:

... en hy [= Woutertje] herhaalde dit tot het rampzalig ogenblik waarop-i moest afscheid nemen van z'n held [=Glorioso], die op 't laatste blaadje als berouwhebbend generaal-majoor sterft, in de armen van de deugdzame Elvira.¹⁷

Bovengenoemde passages komen in de bestaande roman Glorioso nergens voor. Dat vermoedde de lezer al en dat is ook niet verwonderlijk, gezien de ironische strekking ervan. Aan het eind van de echte Glorioso is er sprake van een huwelijk tussen Glorioso en Miranda. Een happy end dus! Multatuli zal dit einde weinig

12 vw ii: 531.

13 vw ii: 545.

14 In dat geval vervalt Glorioso als voorbeeld van een boek dat kinderen in de negentiende eeuw graag lazen, vermeld in het artikel van Mathijsen, genoemd in noot 6.

15 vw ii: 531.

16 vw ii: 531.

17 vw ii: 545.

[p. 23]

spectaculair hebben gevonden, vandaar dat hij zijn held laat sterven in de armen van diens geliefde. Uit het voorgaande blijkt duidelijk dat Multatuli de echte Glorioso slecht (dat schrijft hij nota bene zelf!) of misschien helemaal niet heeft gelezen. Gaat het eigenlijk wel om die roman?

In het dagboek van Mimi Hamminck Schepel, de tweede vrouw van Douwes Dekker, staat vermeld dat hij als jongen de roversroman Rinaldo Rinaldini, de roverhoofdman, ook van Vulpius, heeft gelezen.¹⁸ Dit verhaal speelt zich af in Italië tijdens de Middeleeuwen en gaat over een bestaande Italiaanse ‘Robin Hood’. Deze roman was indertijd populairder dan Glorioso.¹⁹ De vraag ligt voor de hand, waarom Multatuli Woutertje Glorioso en niet Rinaldo Rinaldini laat lenen en lezen. Misschien is dit het antwoord:

... hy [= Woutertje Pieterse] wilde Glorioso lezen.
Glorioso! Lezer, er zyn vele navolgingen, er is maar één Glorioso.
Al de Rinaldini's en Fra Diavolo's²⁰ van later tyden, mogen niet op één dag genoemd worden met den onvergelykelyken held [=Glorioso], die gravinnen schaakte by dozynen, pausen en kardinalen uitplunderde als feilbare mensen, en Wouter Pieterse schuldig maakte aan testamentsverduistering.²¹

Ook deze verwijzing naar de bestaande Glorioso is ironisch en klopt niet, want daarin worden geen gravinnen geschaakt (en zeker niet bij dozijnen!) en pausen en kardinalen geplunderd. Het is merkwaardig dat Multatuli verwijst naar de roversroman Rinaldo Rinaldini, want uit de passage ‘Al de Rinaldini's en Fra Diavolo's van later tyden’ blijkt dat hij doelt op navolgingen van Rinaldo Rinaldini, terwijl deze roman veel bekender dan Glorioso was en eerder verscheen.²² Misschien heeft het geheugen Multatuli parten gespeeld en heeft hij deze twee romans later abusievelijk verwisseld. Maar ook in Rinaldo Rinaldini komen de zogenaamde citaten uit en verwijzingen naar Glorioso waarover Multatuli het in Woutertje Pieterse heeft, niet voor. En suggestieve puntjes en gedachtestrepen vinden we ook niet in Rinaldo Rinaldini.²³ Dus om deze roman gaat het ook niet.

18 C.A. Vulpius, Rinaldo Rinaldini, der Räuberhauptmann. Rudolstadt, Langbein und Klüger, 1797-1800. Zie Dik van der Meulen, ‘Wouter en de werkelijkheid’. In: Over Multatuli, jg. 23, nr. 47, p. 16-26. Hieruit blijkt wél dat de jeugd in Douwes Dekkers tijd dit soort romans las.

19 Ik neem aan dat Douwes Dekker de Nederlandse vertaling las: [C.A. Vulpius,] Rinaldo Rinaldini, Overste der Roovers, Eene geschiedenis onzer eeuw. Uit het Hgd. vert. Amsterdam, G. Roos, 1801-1804, 6 delen, of de tweede druk uit 1802-1807. Dit romantische verhaal is verwerkt in een opera, namelijk door G.F. Händel in 1711, en het is verfilmd. Rinaldo Rinaldini was tijdens de negentiende eeuw te leen bij enkele leesbibliotheken in ons land; zie Ignaz Matthey, ‘De eerste bibliotheekvoorzieningen voor de Nederlandse jeugd (1823-1900)’. In: De Boekenwereld, jg. 10, nr. 1, p. 13-22.

20 Fra Diavolo [= Broeder Duivel] was de bijnaam van Michele Pezza, een Napolitaanse bandiet en guerrillaleider tegen de Fransen in Italië, die van 1800 tot 1806 opereerde. Hij werd in 1806 in Napels terechtgesteld. Zijn avonturen zijn verwerkt in een opera (1830) van de Franse componist Daniel Auber en in enkele films, onder andere met het komische duo Laurel en Hardy (1933) erin. Fra Diavolo speelt geen rol in dit verband, omdat diens avonturen bij mijn weten in Multatuli's tijd nooit in boekvorm zijn verschenen.

21 vw ii: 527-528.

22 Zie noten 1 en 19.

23 Alleen het zoenen wordt beschreven, het echte vrijen wordt zeer verhuld weergegeven: ‘[...] het zoetst gevoel verwisselde in het zaligste onbewust zijn; het tederste bewust zijn verloor zich eindelijk in de bekoorlijkste gevoelloosheid.’ In: Rinaldo Rinaldini, Tweede deel. De tweede druk. Amsterdam, G. Roos, 1805, p. 174.

Conclusie

Multatuli las Glorioso misschien en Rinaldo Rinaldini zeker, maar uit beide roversromans heeft hij niets letterlijk overgenomen in Woutertje Pieterse. Hij heeft zijn eigen fantasie laten werken naar aanleiding van wat hij zelf aan triviale romans al dan niet als kind gelezen had. Het Roverslied van Woutertje valt wel uit Rinaldo Rinaldini en/of Glorioso te destilleren. Met dit lied komt deze met één been in de puberteit te staan. Multatuli steekt in Woutertje Pieterse de draak met sensationele roversromans door middel van zijn versie van Glorioso. Het gaat hem dus niet om

[p. 24]

een bepaalde titel maar om de soort roman. De man die deze soort propageerde, was de auteur van Rinaldo Rinaldini en Glorioso: C.A. Vulpius.

C.A. Vulpius

Christian August Vulpius (1762-1827) was het oudste kind van de Saksische groothertogelijke ambtenaar Johann Friedrich Vulpius en Margarethe Riehl in Weimar. Hun dochter Christiane was getrouwd met de beroemde wetenschapper en literator J.W. von Goethe, Hofgeheimrat, minister en intieme vriend van groothertog Karl August van Saksen Weimar Eisenach. Na zijn gymnasiumopleiding studeerde Vulpius rechten en filosofie aan de universiteit van Jena. Dankzij zijn zwager Goethe kwam Vulpius als secretaris in dienst bij de Leipziger boekhandelaar Gröschen. Daarna was hij in Weimar werkzaam als librettist en medewerker van Goethe. In 1797 kreeg Vulpius een vaste aanstelling aan de bibliotheek van Weimar - vermoedelijk weer dankzij Goethe - en in 1806 werd hij het hoofd van deze bibliotheek. In 1816 werd Vulpius een van de raadsheren van de groothertog.

Vulpius schreef ongeveer zestig romantische werken: opera's, drama's, romans en vertellingen. Zijn roem berust bijna uitsluitend op zijn roversroman Rinaldo Rinaldini. Vooral met dit werk volgde hij trouw de melodramatische smaak van het grote publiek. Deze roman was een voorbeeld voor andere auteurs en beleefde dan ook vele herdrukken en navolgingen. Vulpius zette op deze wijze de traditie van de zeventiende-eeuwse schelmenroman voort en introduceerde met enkele anderen omstreeks 1800 de roversroman, dus louter ontspanningslectuur en... niet bepaald opvoedend!