Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 4]

De Multatuli van het Jiddisch
Een prosopografische bespreking
Mieke Daniëls-Waterman

Nadat Polen tijdens de Eerste Wereldoorlog door de Duitsers was veroverd, en het Joodse sociale en culturele gemeenschapsleven onder het nieuwe regime weer begon op te bloeien na de volledige onderdrukking tijdens de Tsarenperiode, werd ook in Ciechanow een afdeling van de bibliotheek ‘Hazamir’ opgericht.¹

Ik hielp mijn vader met het inrichten van de bibliotheek en de leeszaal, en in plaats van geld vroeg ik of ik lid mocht worden van de bibliotheek. Het bestuur legde mij een examen af over de boeken die ik al had gelezen en over de reden waarom ik op mijn jonge leeftijd lid wilde worden. Uiteindelijk werd toestemming verleend. Maar ik kreeg alleen een lezerskaart en zou niet worden toegelaten tot de andere activiteiten. In de avonduren na werk, werden er twee maal per week leesgroepen georganiseerd. Een persoon las het boek van de sessie voor, en daarna werden er discussies over gehouden. Het gelezene werd vooral vanuit een etisch-moreel standpunt geëvalueerd. We werden geïnspireerd door auteurs van authentieke Jiddische werken, zoals Olgin, Peretz, Bashevis Singer,² Sholem Aleichem, Mendele Mocher Seforim en vele anderen, alsook door Jiddische vertalingen van de wereldliteratuur. Zo las ik voor het eerst Multatuli.³

Jammer genoeg is het uit deze memoires van Yehoshua Grosbard (1962) niet duidelijk welk werk van Multatuli toentertijd door deze lezersgroep werd gelezen en besproken. Omstreeks het begin van de twintigste eeuw komen we werken van Multatuli tegen die in het Jiddisch zijn vertaald. In de Nationale Bibliotheek op de Givat Ram-campus van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem heb ik de vijf onderstaande uitgaven gevonden. Mijn zoektocht op het internet en navragen bij onderzoekers van de Jiddische taal hebben geen andere vertalingen opgeleverd, maar mogelijkerwijze bestaan er meer.⁴

1 ‘Hazamir’ is Hebreeuws voor nachtegaal. Tegen het eind van de negentiende eeuw werden in allerlei plaatsen in Polen en Oost-Europa Joodse bibliotheken met de naam Hazamir opgericht. Deze bibliotheken waren tegelijkertijd instrumenten voor educatieve en culturele doeleinden en hadden veel succes, vooral onder de jongere generatie. Er ontstonden niet alleen literaire sociëteiten waar lezingen werden gehouden, maar ook theater- en muziekverenigingen compleet met koren en toneelgezelschappen. Zie Eisenberg 1967.

2 De auteur Bashevis Singer ontving in 1978 de Nobelprijs voor literatuur.

3 Mijn vertaling van: ‘The Jewish Workers Party in Ciechanow’ by Yehoshua Grosbard (Vyelkabrodeh). In: Memorial Book for the community of Ciechanow, (Ciechanów, Poland) translation of Yisker-bukh fun der Tshekanover yiddisher kehile. Tel Aviv 1962, p. 158-175.

4 De hoofdarchivaris beweert dat de Nationale Bibliotheek de grootste verzameling Judaica in de wereld bezit. Van elke uitgave op dit gebied zijn et twee kopieën aanwezig. Ook alle publicaties in het Jiddisch vallen hieronder.

[p. 5]

1907	Die minhogiem - דיא מנהגים - ‘De Zeden’ (gewoonten-gebruiken)
1908	Gekliebene meyseh'lech - געקליבענע מעשהילעך - ‘Verzamelde verhaaltjes/sprookjes’ (bloemlezing)
1911	Liebes-brief - ליעבעס-ברי - Minnebrieven
1925	Saaid oen Adinde - סאאיד און אדינדע - - Saïdjah en Adinda
1937	Sajid oen Adinda oen A Peroe'aner maisse'le - אדינדא און א פערואנער מייעלע סאיד און - Saïdjah en Adinda en een Peruaans verhaaltje.^5

Het feit dat Max Havelaar, Multatuli's bekendste werk, niet naar het Jiddisch is vertaald, verdient zeer zeker een speciale vermelding.

Dit artikel is geen verhandeling over de linguïstische en esthetisch-literaire aspecten van de vertalingen. Ik bespreek hier de Jiddische uitgaven op grond van vooral de gegevens die op de titelpagina's, op de kaften en op de omslagen staan. Deze gegevens zijn op zichzelf al meer dan een rijke bron van informatie. Zij openbaren de motivatie en de beweegreden voor de belangstelling voor het werk van Multatuli en verschaffen inzicht in de toen heersende tijdsgeest, het culturele klimaat en de maatschappelijke context waarin deze vertalingen zijn verschenen. De namen van de uitgeverijen, drukkerijen, tijdschriften, bibliotheken en genootschappen laten er geen twijfel over bestaan uit welke hoek de opvattingen over de samenleving waaien en uit welke hoek de politieke visies en sympathieën komen.⁶ We treffen veelvuldig het woord ‘arbeider’ aan. We komen onder andere namen tegen als: Arbeiders Vriend, Vrije Arbeider Wereld Pers, Stem van de Vrije Arbeider, ook Oproep tot Ontwaken en Anarchistisch Literatuur Genootschap. De uitgaven die mij hebben gediend tot onderzoek over ‘De Multatuli van het Jiddisch’ zijn niet alleen informatief wat betreft de nationaal-politieke en de sociale situatie in de landen waar de vertalingen zijn verschenen. Er kan ook veel uit worden opgemaakt over de Jiddischsprekende samenleving in het algemeen, over de desbetreffende Jiddischsprekende gemeenschappen en over de omstandigheden binnen die gemeenschappen zelf.

Wegens de onlusten voor en rondom de twintigste eeuwwisseling en niet te vergeten de beruchte pogroms in Kishinev in 1903 en 1905, emigreerden vele Joodse vluchtelingen uit Centraal- en Oost-Europa naar vooral Engeland en Amerika, waar grote Jiddischsprekende conglomeraties ontstonden. Er waren onder deze bevolkingsgroepen moedertaalsprekers die alleen het Jiddisch machtig waren maar ook bi- en multilingualen. In Londen en New York was er duidelijk een behoefte

5 De transcriptie van het Jiddisch is in deze bijdrage zoveel mogelijk overgezet naar de Nederlandse uitspraakconventies. Eventuele officiële getranscribeerde titels en namen zijn door mij meestal als zodanig overgenomen. De spelling hiervan is echter niet altijd consequent.

6 Max Havelaar is in het Ivriet (modern Hebreeuws) vertaald door Ran Hacohen en is uitgegeven in 1997/1998. Ook van Saïdjah en Adinda bestaat er een vertaling in het Ivriet, door Yechiëli, uitgegeven in 1935 in de Sifri-ja Ketana-reeks bij Ginsburg in Tel Aviv.

[p. 6]

aan literatuur in het Jiddisch, getuige het grote aantal bibliotheken met een Jiddische inventaris en de vele culturele verenigingen die boekenverzamelingen in het Jiddisch beheerden. Daar treffen we dan ook de naar het Jiddisch vertaalde werken van Multatuli aan. In 1925 en in 1937 verschenen ook twee Jiddische vertalingen van Saïdjah en Adinda in grote en belangrijke Europese Jiddischsprekende gemeenten, in respectievelijk Kiev en Warschau.

Titelpagina ‘Gekliebene meyseh'lech’ (1908)

Het is uitermate belangrijk dat we ons rekenschap geven van het feit dat we hier te maken hebben met het volgende vrijwel unieke fenomeen. De Jiddische vertalingen van Multatuli's werken zijn niet gebonden aan één bepaald geografisch gebied, noch aan één bepaald staatkundig domein of aan één bepaalde talige regio. Integendeel, ze dienen een bevolkingsgroep die verspreid is over diverse landen en continenten. Deze van elkaar verschillende geografische en staatkundige gebieden hebben uiteraard hun eigen afzonderlijke kenmerkende cultuurverschijnselen en

[p. 7]

-patronen met heterogene uitingen, opvattingen en gedragingen. Maar ondanks de geografische afstanden en de verscheidenheid aan omringende cultuur- en taalmilieus dragen de Jiddische vertalingen van Multatuli toch een homogeen karakter. Allereerst betreft het eenzelfde taalstructuur en wel het geschreven standaard Jiddisch dat gebaseerd is op de Jiddische dialecten van Oost-Europa.⁷ De overgrote meerderheid sprak toentertijd het Oost-Europese Jiddisch dat ook heden ten dage nog wordt gebruikt in bijvoorbeeld Israël, maar ook elders in de wereld. Het Noordwest-Jiddisch zoals dat voorkwam in delen van Nederland (Daniëls-Waterman 2008)⁸ en in de Elzas en Zwitserland is bijna geheel uitgestorven (Birnbaum 1979; Katz 1983; 1987). In wezen is dit Oost-Jiddisch een Germaanse taal, die sterk gekleurd is door de talen in de Slavische taalgebieden en door het Hebreeuws en in zekere mate ook het Aramees.⁹ Het wordt geschreven in het Hebreeuwse schrift, van rechts naar links. Verder hebben de vertalers, uitgevers en drukkers een gezamenlijke etnische afkomst. Ze ontspruiten uit eenzelfde cultuur en sfeer, en hebben bovendien het Jiddisch als moedertaal gemeen, binnen andere talige en zelfs multitalige contexten.¹⁰ Het Jiddisch was en is nu eenmaal een omgangstaal, een lingua franca, een gemeenschappelijk communicatiemiddel dat Joodse bevolkingsgroeperingen waar dan ook ter wereld met elkaar verbindt en bovendien een verbondenheid schept. Lang voor de nu opkomende begrippen en termen als transnationaliteit, grensoverschrijding, interculturaliteit en globalisering was de Jiddische literatuur, zowel authentieke als vertaalde werken, al meer dan een eeuw geleden een typisch voorbeeld en een typische uiting hiervan.

Ook recensies van Multatuli's werken binnen de Jiddischsprekende gemeenschap in bijvoorbeeld Londen zullen niet kunnen worden losgekoppeld van die in bijvoorbeeld New York, Polen of Rusland. De materie wordt benaderd vanuit een gezamenlijke achtergrond en afkomst en vanuit een overeenstemmend normenen waardensysteem, ongeacht eventuele individuele literaire opvattingen. Bovendien, zoals we zullen zien, bestaan er wereldwijd qua politieke en sociaal-maatschappelijke visies grote overeenkomsten tussen de profielen van de vertalers, uitgeverijen, drukkerijen en de tijdschriften waar deze Jiddische vertalingen zijn verschenen, alsook van de bibliotheken waar ze zijn gecatalogiseerd.

7 Een soort prosopografisch onderzoek dus.

8 Er bestaan orthografische verschillen in de gebieden van de voormalige Sovjet-Unie en Polen en overzeese gebieden, zie o.a. Hutterer 1975, Jacobs 2005, Katz 1983, 1987, U. Weinreich 1971, Zucker 1994-2003.

9 Zie pagina 34, noot 21.

10 Over het ontstaan van het Jiddisch, de geschiedenis en de ontwikkeling, zie onder andere: D. Fishman 2005, J. Fishman 1975; 1984, Herzog-Weinreich-Baviskar 1992, Katz 1983; 1985; 1987; 2004, M. Weinreich 2008, alsook de tweede editie van de Encyclopaedia Judaica (2007).

De vertalingen

Zoals boven vermeld heb ik vijf Jiddische vertalingen gevonden. Hieronder een beschrijving, chronologisch gerangschikt op data van uitgave.

i. De 15 pagina's tellende publicatie ‘Die minhogiem’ (1907), ‘De zeden’¹¹ bevat vier teksten:

1.	‘Die minhogiem’ ofwel ‘De zeden’.^12 Deze tekst, de naamgever van de hele bundel, komt uit Ideën 1, en omvat Ideën nummers: 192-193-194-195-197-

11 In Oost-Europa was Mamaloschen (de ‘moedertaal’, dat wil zeggen: het Jiddisch) de dagelijkse seculiere omgangstaal van de Joodse bevolking in tegenstelling tot het Hebreeuws, de ‘heilige’ taal van de gebeden en de liturgie.

12 In het Engels vertaald als ‘The Customs’ op de internetpagina van de Yiddish Anarchist Bibliography in de Kate Sharpley Library.

[p. 8]

	198-199-200-200 (201 heeft een voetnoot met een uitvoerige uitleg over de minotaurus), 202 (zonder de toevoegingen van Multatuli zelf zoals gebruikelijk bij originele versies en 203). Om verklaarbare reden is Idee 196 over Mattheus xix uit het Nieuwe Testament overgeslagen en niet opgenomen in deze vertaling. De tekst wordt ingeleid met een spreuk van Nietzsche: ‘Die öffentliche Meinung wird gebildet durch die persönliche Dummheit’ (‘De publieke opinie wordt gevormd door de persoonlijke domheid’^13). “די עפענטליכע מיינונג ווערט געבילדעט פון די פערזענליכע דומהייט”
2.	‘A meyseh'le foen der oytoritet’ ofwel ‘Een sprookje/verhaaltje van/over de autoriteit/het gezag’^14. Het betreft de ‘Tweede geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven, beginnende met de vertaling van de bekende spreuk van Voltaire: ‘Si Dieu n'existait pas, il faudrait l'inventer’.
3.	De derde tekst komt ook uit Minnebrieven, namelijk: ‘De vierde geschiedenis van gezag’ en heet hier ‘Der fater oen das kind’, - ‘De vader en het kind’.
4.	De laatste en vierde tekst in deze publicatie is ‘De derde geschiedenis van gezag’ uit de Minnebrieven, getiteld ‘Der gloyben’ - ‘Het geloven’ (‘Het geloof’) met een subtitel tussen haakjes ‘A meyseh'e’, - ‘Een verhaal’.

Het is opmerkelijk dat er geen enkele vertaler wordt vermeld. Op de titelpagina en op de laatste pagina staat er echter een weelde aan andere informatie. Deze bundel is uitgegeven in New York bij de Jiddische ‘Vek-Ruf’ Uitgeverij (‘Wake-Call’) en kostte indertijd volgens het titelblad drie dollarcent. De drukkerij Lipschits in de Lafayettestraat 49-51 heeft het boekje gedrukt. Men kon het bestellen bij E. Gosfield, 442-444 East 120th Street. Op de achterpagina staat een aantal aanraders onder een onderstreepte gebiedende wijs ‘Leest!’ Men wordt daar dus vriendelijk verzocht de volgende drie Jiddische tijdschriften te lezen: Arbayter Fraynd, daar vertaald als Workers Friend en ook de Fraye Arbayter Shtimme. Beide weekbladen noemen zichzelf respectievelijk anarchistische en anarchistisch-communistische tijdschriften en verschenen in New York en Londen, met vermelding van prijzen en volledige (bestel)adressen. De derde aanrader, het Londense tijdschrift met de naam Germinal, was ook een anarchistisch orgaan. Rudolf Rocker was in 1900 de oprichter, en later de redacteur ervan (Fishman 1975). De katholieke in Mainz geboren Rudolf Rocker (1873-1958), de vermaarde anarchist-syndicalist, schrijver en activist, met een zeer interessante, niet alledaagse en indrukwekkende levensloop, komen we tegen als schrijver van een zeer uitgebreid voorwoord in het Jiddisch, in de bundel Liebes-Brief van 1911 (zie hieronder paragraaf 111). Een curiositeit: deze bundel staat op de Spunk Library site (een ‘on-li-

13 Mijn vertaling.

14 Mijn vertaling.

[p. 9]

ne anarchist library and archive’) vermeld als ‘The Leaders’ dat een regelrechte en letterlijke vertaling is van het Jiddische en het Hebreeuwse woord ‘Manhigim’, en dus op een grove leesfout berust.

ii. ‘Gekliebene meyseh'lech’ (1908) - ‘Verzamelde verhaaltjes/sprookjes’ of ‘Bloemlezing’ (mijn vertaling) bevat twintig teksten. Ook hier wordt geen vertaler genoemd. Het zes pagina's tellende voorwoord is samengesteld door de bekende literaire criticus en essayist Baruch Rivkin (zie over hem hieronder). Deze anthologie van 64 pagina's is uitgegeven door A. Golub in Londen bij de Fraye Arbayter Welt - Vrije Arbeider Wereld drukkerij.

In de inhoudsopgave zijn er twintig ‘meyseh'lech’ vermeld. Echter, niets maakt duidelijk over welke teksten van Multatuli het gaat. In het uitgebreide vijf pagina's tellende voorwoord van Rivkin wordt niet uitgelegd uit welke werken deze bijeengebrachte stukken zijn gehaald. De twintig teksten hebben in de Jiddische vertaling elk een eigen titel. Deze titels geven de kwintessens en de kern van de boodschap en de moraal van de tekstgedeelten weer, of de les die er uit geleerd kan worden. Het was een hels karwei en ik had er een heel tijdrovende klus aan om er achter te komen welke originele tekst van Multatuli onder welke titel schuilging. Het is nu eenmaal onmogelijk het gigantisch uitgebreide oeuvre van Multatuli helemaal uit het hoofd te kennen. Ook is er geen orde in de opeenvolging van de teksten. De teksten staan namelijk niet in chronologische volgorde. Beginnende bij het ‘Eerste Sprookje’ uit de Minnebrieven onder de titel ‘Der theater manadzher’ (‘De directeur van het theater’), via excerpten en fragmenten uit Ideën weer terug naar Minnebrieven en tot slot een pagina met negen uitverkoren ‘Gekliebene Gedanken’ (‘verzamelde gedachten’) uit Ideën 1 en Ideën 11. Zelfs als er al een paar teksten uit één en hetzelfde werk zijn gehaald, zoals uit de Minnebrieven, dan staan ook deze niet in de volgorde van die van bijvoorbeeld de Verzamelde Werken. Soms begint een tekst zomaar in het midden en niet bij het begin, zoals het geval is met nummer 14 ‘A gesprech mit Japaner’ (‘Een gesprek met Japanners’) dat opent met: ‘Ik ben bij de Japanners geweest en heb met hen ontbijt gegeten (ontbeten)’ en dus eigenlijk de originele tekst tot regel 45 overslaat.

Hieronder de teksten zoals vermeld in de inhoudsopgave:¹⁵

1)	‘Forwort’ - voorwoord.
2)	‘Der theater manadzsher’ - ‘De directeur van het theater’, is het ‘Eerste sprookje’ uit Minnebrieven.
3)	‘Haych (Hoych) leben' (1-11)’. Tekstgedeelte 1 is Idee 261 uit Ideën 1, en tekstgedeelte 11 is Idee 483 uit Ideën 11.^16

15 Mijn vertaling.

16 Soms zijn de titels in de inhoudsopgave niet identiek aan de titels boven de stukjes tekst zelf. Er zijn orthografische verschillen, toevoegingen van het bepaalde lidwoord, verandering in gebruik van voorzetsel met weglating van het bepaalde lidwoord en lexicale toevoegingen. Deze verschillen heb ik tussen haakjes weergegeven.

[p. 10]

4)	‘A meyseh'le foen der oytoritet’ - ‘Een verhaal van het gezag’ is de ‘Tweede geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
5)	‘Nach a meyseh'le foen der (iber) oytoritet’ - ‘Naar een verhaal van de (over) gezag’ is de ‘Negende geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
6)	‘Wissen is a zind’ - ‘Kennis is een zonde’ is de ‘Achtste geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
7)	‘Der fater oen das kind’ - ‘De vader en het kind’ is de ‘Vierde geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
8)	‘(Die) Hasjgoche’ - ‘De voorzienigheid’ is Idee 345 uit Ideën 1.^17
9)	‘Der gloyben’ - ‘Het geloven’ is de ‘Derde geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
10)	‘Krates der zweiter’ - ‘Krates de tweede’ is de ‘Zevende geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
11)	‘Oenmoralisch’ - ‘Immoreel’ is Idee 447 uit Ideën 1.
12)	‘(Die mitswe foen) kiboed av wo-eem’ - ‘(Het gebod van) eerbetoon aan vader en moeder’^18 is de ‘Zesde geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
13)	‘(Die) minhogiem’ - ‘(De) zeden’. Hier hebben we een identieke tekst als in de hierboven beschreven bundel ‘Die minhogiem’ en is dus een verzameling van ideeën uit Ideën 1. De inleidende spreuk van Nietzsche ontbreekt hier echter.
14)	‘A gesprech mit Japaner’ - ‘Een gesprek met Japanners’. De vertelling begint in deze anthologie met regel 45 uit de originele tekst: ‘Ik ben bij de Japanners geweest en heb met hen ontbijt gegeten (ontbeten)’ en eindigt met regel 810.^19
15)	‘Der brikel’ - ‘Het brugje’ betreft Idee 340 en Idee 341 uit Ideën 1.
16)	‘Chresos’ betreft het ‘Tweede sprookje’ uit Minnebrieven.
17)	‘(Die) tsivilizatsion’ - ‘(De) beschaving’.^20
18)	‘Drei’ - ‘Drie’ is de ‘Vijfde geschiedenis van gezag’ uit Minnebrieven.
19)	‘Nit in (der) frogem’ - ‘Niet in (de) aanmerking is Idee 86.^21
20)	‘Shnee-beren in Italien’ - ‘IJsberen in Italië’ is Idee 508 uit Ideën 11.
21)	‘Gekliebene gedanken’ - ‘Verzamelde gedachten’ is een verzameling van ideeën uit Ideën 1 en 11.

Vier teksten, namelijk met de nummers 4, 7, 9 en 13 uit deze anthologie, zijn identiek met de vier teksten uit de eerste besproken bundel hierboven ‘Die minhogiem’. Men zou dus kunnen beweren dat ze daaruit zijn overgenomen. Maar het is ook mogelijk dat de bundel ‘Die minhogiem’ is ontleend aan weer een andere vertaling, want vermelding van de bron en vertaler ontbreekt. Dezelfde veronderstelling zou kunnen worden gemaakt betreffende de vertaling van de anthologie

17 Deel 1 gaat over een vlinder die heel hoog in de lucht vliegt, met als laatste woorden in dit tekstgedeelte: ‘door een ezel’. Deel 11 gaat over een vlinder die heel hoog in de lucht zweeft, met als laatste woorden in dit tekstgedeelte: ‘op de berg groeien bloemen’.

18 Deze tekst betreft mogelijk het laatste gedeelte van de tekst in Heloïze en voor zover ik kan beoordelen is het waarschijnlijk geen letterlijke vertaling ook vergeleken met de tekst op de site van de dbnl.

19 ‘Kiboed av wo-eem’ betreft uiteraard het vijfde gebod van de Tien Geboden: ‘Eerr uw vader en uw moeder’.

20 Voor zover ik kan beoordelen is dit geen woord voor woord-vertaling, maar mogelijk een vrijere weergave of een bewerking?

21 Deze tekst begint met: “Voor de kleine hut van een Afrikaanse neger staat een grote, sterke man, die is bewapend met een lang geweer, een scherp zwaard en.... revolvers en klopt aan. “Wie bent u en wat wilt u van mij”, vraagt de neger hem, terwijl hij zijn hoofd door een klein gat in de muur naar buiten steekt. “Mijn naam is “Christelijke beschaving”, begrijp je mij, jij zwarte schoft. Stel mij niet zulke gekke vragen. Ik ben gekomen om je te beschaven......”’ De tekst eindigt met de zin: ‘De arme wilde is vlug de woestijn ingevlucht’. Ik ben er niet in geslaagd deze specifieke tekst terug te vinden in de werken van Multatuli en weet dus niet waaruit de uitgever/vertaler dit stuk heeft overgenomen/vertaald.

[p. 11]

‘Gekliebene meyseh'lech’. Ook hier staat nergens een bron en vertaler vermeld. Mogelijkerwijze zou ‘Gekliebene meyseh'lech’ gebaseerd kunnen zijn op één of twee bloemlezingen van Wilhelm Spohr, op die van 1899 of van 1903.²² Dit zou kunnen worden geconcludeerd op basis van enkele teksten die we ook in de beide Spohr-uitgaven vinden, namelijk: ‘Haych (Hoych) leben 1 en 11’ en ‘IJsberen in Italië’. Verder bezigt Spohr de titel ‘Japanse gesprekken’. Maar dan blijft toch nog het probleem rondom de incorporatie van de tekst ‘(Die) tsivilizatsion’ (‘De beschaving’) in ‘Gekliebene meyseh'lech’, want deze tekst komt niet voor in de Spohrvertalingen. Carl Derossi, ‘een andere Multatuli-in-het-Duits vertaler’ zou ook in aanmerking kunnen komen als eventuele bron voor de Jiddische vertalingen. ‘Zijn gedrevenheid Multatuli te propageren - zij het kortstondiger - lijkt op die van Spohr: tussen 1885 en 1891 is hij zeer bedrijvig in de verspreiding van Multatuli's ideeën’ (Jongstra 1985: 236).²³ Het is aannemelijk om te veronderstellen dat de Duitse vertalingen Multatuli hebben geïntroduceerd in het algehele Europese taalgebied. Ik heb echter geen aanwijzingen gevonden waaruit blijkt welke werken de basis zijn geweest voor de Jiddische vertalingen.

Over de uitgever A. Golub is bekend dat hij onder aandere ook ‘Der anarchismus’ van de vermaarde Errico Malatesta heeft uitgegeven bij zijn Jiddische drukkerij in 1908, hetzelfde jaar van uitgave van de ‘Gekliebene meyseh'lech’, alsook ander anarchistisch materiaal.²⁴ Baruch Rivkin de schrijver van het uitgebreide voorwoord is het pseudoniem van Baruch Avraham Weinryb (1883-1945), geboren in een dorpje in Letland. Via Europa is hij naderhand in 1911 naar de Verenigde Staten geëmigreerd, waar hij bijdragen leverde aan het anarchistische Jiddische blad de ‘Fraye Arbayter Shtime’. Rivkin was zeer productief en publiceerde veel essays en recensies. Hij heeft talrijke vertalingen naar het Jiddisch op zijn naam staan. De bibliografie van tientallen pagina's, samengesteld door Ephim H. Jeshurin in 1953, geeft een uitstekend overzicht van zijn werk. In hetzelfde jaar is ook een lijvige biografie over hem verschenen.

In het voorwoord geeft Baruch Rivkin korte inhoudelijke besprekingen van enkele van de twintig teksten met nadruk op de ziekelijke verhoudingen en wantoestanden binnen de samenleving die Multatuli beschrijft en de oneerlijke verdeling tussen ‘...de machtigen en de zwakken, de voldanen en hongerlijdenden, de heersers en onderdanen’. Hij stelt het literaire gehalte op hoge waarde: ‘Multatuli heeft er zijn hele ziel in gelegd’, ‘...hij heeft zijn gedachten met een bijzondere gratie en bekoorlijkheid op een poëtische manier uitgebeeld’. Over de tekst ‘(Die) tsivilizatsion’ schrijft Rivkin met name: ‘Als slotwoord van de “Meyseh'lech” kan “de christelijke beschaving” dienen. Deze verschijnt als een van kop tot voet bewapende rover-koopman, die de “blijde boodschap” aan de wilde brengt’, zodat die kan ‘sterven als een beschaafd mens’.

22 Voor zover ik kan beoordelen betreft het meer een bewerking/vrijere vertaling en is dit geen woord voor woord-vertaling.

23 Om de een of andere reden wordt het Noorden hier vertaald met Italië. Dit Idee nummer 508 begint: ‘Geen ding (onderwerp) is zoveel beschreven en desondanks zo weinig bekend als de liefde’ (mijn vertaling).

24 In een emailcorrespondentie maakte W. van Duijn, conservator van het Multatuli Huis, mij hierop attent. Naderhand, in de maand mei 2011, tijdens mijn bezoek aan het Multatuli Huis en onderzoek in de bibliotheek aldaar, heb ik/hebben wij geen oplossing voor dit vraagstuk kunnen vinden.

[p. 12]

iii) ‘Liebes-brief’ (1911) of Minnebrieven, is vertaald door Abraham Frumkin, maar het is niet duidelijk uit welke brontaal. Het voorwoord is van de hand van Rudolf Rocker. Het boek is uitgegeven in Londen door het ‘Anarchistische Literatuur Genootschap’ bij de Arbayter Fraynd Uitgeverij, aldaar gedrukt en telt 194 pagina's. Der Arbayter Fraynd werd beschouwd als een anarchistisch-communistisch orgaan. Rocker zegt in zijn voorrede: ‘In de Minnebrieven spiegelt zich de totale innerlijke strijd af die Multatuli heeft ondergaan en tevens de grootheid van zijn karakter. Het is de tragedie van een eenzame strijder en tegelijkertijd de tragedie van de menselijke genie, maar niet voor altijd zal het een tragedie blijven, want in de laatste brief klinkt het triomfgezang van een grote toekomst: - “eerst de wil, dan de kracht en ten slotte de zege!”’²⁵ Volgens Rocker is de Liebes-brief een boek voor alle tijden, een tijdloze boodschap. Hij beweert: ‘Het is niet alleen één van de meest originele boeken in de wereldliteratuur, maar ook één van de meest revolutionaire werken die ooit zijn geschreven.’ Hij maakt gewag van de advertentie die Eduard Douwes Dekker in 1862 in drie Amsterdamse kranten had geplaatst en is van mening dat deze aanklacht een cultuurhistorisch document is. Een aanwijzing voor de eventuele brontaal waarin Rocker Multatuli heeft gelezen zouden we misschien kunnen afleiden uit de wijze waarop hij zijn bewondering uit over het verschijnen van Woutertje Pieterse: ‘En plotseling schrijft hij het meest prachtige verhaal van de “Kleine Walter” waar hij ons de kinderziel met zulk een meesterschap toont, dar zelfs zijn bitterste vijanden hem wel moeten gaan waarderen.’

De in Jeruzalem geboren Abraham Frumkin (1872-1946)²⁶ stond bekend als een prominente anarchist. Hij was een begenadigd vertaler en heeft onder andere Ibsen, Chechov, Büchner, Etiévant, en Gorky naar het Jiddisch vertaald. Tijdens zijn verblijf in Londen verkeerde hij in dezelfde kringen als Rudolf Rocker en heeft in 1896 zelfs een boek gepubliceerd over deze periode: In the Spring Period of Jewish Socialism. Via Parijs vestigde Frumkin zich in New York, waar hij tot aan zijn dood bijdragen leverde aan het dagblad Yiddische Welt.

De katholieke Rudolf Rocker kwam voor het eerst in contact met de Joodse anarchistische beweging tijdens zijn verblijf in Parijs in 1893. Naderhand, in Londen, sloot deze kleurrijke non-conformist zich aan bij de Arbayter Fraynd groep. In het gelijknamige tijdschrift publiceerde hij tientallen kritische essays waarin hij de marxistische invloed in de Londense arbeidersbeweging bestreed. Volgens Fishman (1974) was dit het eerste kritische onderzoek van het marxisme in het Jiddisch. Gedurende de Eerste Wereldoorlog viel Rocker de Tweede Internationale aan vanwege het feit dat ze het conflict niet hadden kunnen voorkomen. Hij voorspelde al in 1914 ‘een periode van massamoorden zoals de wereld nog nooit had gekend’. In een heftige discussie met Kropotkin schreef hij in de Arbayter Fraynd dat deze oorlog ‘in tegenstrijdigheid is met alles waarvoor we hebben gevochten.’ Niet

25 Ik ben W. van Duijn zeer erkentelijk voor het mij opmerkzaam maken op de jubileumpublicatie De multatulianen van 1985.

26 Zie: National Yiddish Book Center, Armherst, Massachusetts.

[p. 13]

lang na deze publicatie werd Rocker gearresteerd en geïnterneerd als een vijandige burger van Duitse nationaliteit. In een gevangenenuitwisseling zorgde het Rode Kruis ervoor dat hij in Nederland terechtkwam waar hij liefdevol werd opgevangen bij Domela Nieuwenhuis thuis.

iv) ‘Saaid oen Adinda’ (1925) is uitgegeven in Kiev, in de reeks ‘Shul un Pionern Bibliothek’ onder redactie van Lipe Reznik bij de Coöperatieve Uitgeverij ‘Kultur-Lige’. Ook hier vinden we op de titelbladen veel informatie. Op de nevenpagina van het voorste titelblad staan de titel, auteur en uitgeverij behalve in het Jiddisch ook in het Russisch vermeld. Het voorste titelblad is geïllustreerd met een typisch Indonesische schets van een man en een vrouw onder een palmboom. Op het nevenblad van het tweede titelblad, no 2 genummerd, zien we het embleem van de vereniging Jewish Cultural Reconstruction: een davidster met in het midden gegraveerd de vertaling in het Hebreeuws ‘tekoema letarboet Jisra-eel’ (hernieuwing/herleving van de Joodse cultuur). Op dit exemplaar staat een stempel in het Jiddisch en het Russisch: Ki-jever Jiddische Zentrale Meloche Bibliothek en nog iets onleesbaars. Dit specifieke exemplaar komt dus oorspronkelijk uit Kiev zelf, en wel uit de Jiddische Centrale Joodse Arbeiders Bibliotheek. Het is de vierde druk in een oplage van 5000 exemplaren. De prijs van deze uitgave toentertijd was 15 kopeke. In tegenstelling tot bovenstaande vertaalde werken van Multatuli in het Jiddisch (zie hierboven paragrafen 1-11-111) die in kleine tot zeer kleine lettertypen zijn gedrukt, is de tekst van deze publicatie in een grote typesetting. Het Jiddische schrift dat doorgaans alleen in medeklinkers wordt geschreven is hier voorzien van enkele klinkers die het lezen vergemakkelijken. Dit alles duidt erop dat de doelgroep leerlingen en mogelijk ook beginnende lezers van het Jiddisch waren. In het begin van de twintigste eeuw begon de bloeiperiode van de geschreven kinderliteratuur in het Jiddisch (Bar-El 2003).²⁷ Daarvoor hoorden kinderen merendeels legenden en verhalen uit de Talmoed en uit de midrash.²⁸ In Polen en Rusland was dit ook de periode van oprichting van talrijke educatieve instituten met het Jiddisch als taal van instructie. Voor dit doel werden school- en kinderboeken gepubliceerd met originele Jiddische literatuur, met adaptaties en vertalingen van buitenlandse werken in het Jiddisch. Het merendeel werd eerst verspreid in kindertijdschriften die werden geredigeerd door de onderwijzers zelf. Het is bekend dat de kinderliteratuur in het Jiddisch over het algemeen het socialisme promootte (Bar-El 2003).

De redacteur van de reeks schooluitgaven, de erudiete Lipe Reznik (1890-1944), van oorsprong uit Oekraïne (Chernobyl) verhuisde in 1910 naar Kiev. Daar was hij werkzaam als leraar en lector in de Jiddische taal. Als lid van de Kiev Groep van Jiddische auteurs, leverde hij artikelen aan het tijdschrift Di Yidishe Sprakh (‘De

27 Mijn vertaling.

28 Abraham Frumkin was de zoon van Israël Dov Frumkin (1850-1914), de redacteur van het in Jeruzalem opgerichte en gevestigde tijdschrift in het Ivriet, getiteld Havatzelet (een soort lelie).

[p. 14]

Jiddische taal’) over vooral taalplanning. Reznik heeft een collectie Jiddische vertalingen op zijn naam staan van Russische klassieken alsook van middeleeuwse Hebreeuwse poëzie. In 1914 verscheen zijn eerste bundel kindergedichten. In totaal produceerde Reznik vijf bundels poëzie en vier toneelstukken.

De Kultur-Lige werd in 1917/1918 in Kiev opgericht met als doelstelling het promoten van de ontwikkeling van alle aspecten van de contemporaine Jiddische cultuur, met inbegrip van onderwijs, literatuur, theater, muziek en het publiceren en distribueren van boeken. In 1920 namen de bolsjewieken de organisatie over. Wat er uiteindelijk overbleef van de Kultur-Lige was de uitgeverij die zich voornamelijk richtte op studieboeken in het Jiddisch voor kinderen (Bartelik 2005; Fishman 2005; Shmeruk 1993).

v) ‘Sajid oen Adinda oen a Peruaner maissele’ (1937). Het is niet duidelijk of we hier met een vertaler, bewerker of redacteur te doen hebben. Er staat alleen: Jiddisch: M. Taichman.²⁹ Deze publicatie is oorspronkelijk uitgegeven in Warschau in het tijdschrift Kinder-Frajnd jaargang 3, nummer 16, met een voorwoord van de vertaler/redacteur.³⁰ In de boekuitgave staat alleen op het tweede titelblad de naam van het toegevoegde Peruaanse verhaal. Ook hier, zoals bij de Kiev-uitgave ‘Saaid oen Adinda’ zijn de grotere typesetting en de toegevoegde klinkers een indicatie dat het boekje voornamelijk voor kinderen/jeugd was bestemd. Op het nevenblad van het tweede titelblad staat een opschrift dat aangeeft dat dit tijdschrift is gelieerd met een organisatie in Warschau, en wel die van de Vrienden van de Hebreeuwse Universiteit in Jeruzalem (sic!).³¹ De Warschau-tekst en de Kiev-tekst zijn niet identiek. In het voorwoord merkt M. Taichman op, dat het eerste verhaal Sajid oen Adinda ‘met recht wordt beschouwd als een parel van de Europese literatuur’. Volgens hem beschrijft ook het tweede verhaal ‘a Peruaner maissele’ ‘een niet minder zuivere menselijke liefde’; hij voegt er aan toe dat dit verhaaltje uit ‘Walters Belevenissen’, komt. Naar alle waarschijnlijkheid hebben hier we dus te maken met een vertaling uit het Engels of het Duits, getuige de voornaam Walter. Op de lijst van vertalingen van Multatuli's werk, aanwezig in het Multatuli Huis, komen we drie Duitse vertalingen van Woutertje Pieterse tegen van voor 1937: twee van Wilhelm Spohr in 1901 en 1936 en één van Karl Mischke in 1901, alle drie met de voornaam Walther. De Engelse vertaling van Hubert Evans Walter Pieterse. A story of Holland kwam in 1904 uit.³²

De educator-pedagoog en auteur Moyshe Taichman stond aan het hoofd van een groep onderwijzers die in 1935, in Warschau de uitgeverij Kinderfraynd oprichtten. Naderhand werd hij de hoofdredacteur van het gelijknamige jeugdtijdschrift. Het educatieve netwerk van Jiddisch-talige scholen in Polen, bekend als de tsys-

29 Zie ook: The YIVO Encyclopedia: ‘Jewish literature after 1800’, U. Weinreich in de Encyclopedia Judaica.

30 De Talmoed is de geschreven versie van de misjna, de mondeling overgeleverde leerstelling van de joodse wet. Het bevat o.a. commentaren van geleerden, voorschriften, beginselen, ethiek en filosofie, op de schriftelijke leer, bestaande uit: de Pentateuch, de Profeten en de Geschriften. Midrash is een homiletische methode van bijbelse interpretatie en uitleg.

31 Volgens Adina Bar-El (2003) vertaalde Taichman kinderboeken naar het Jiddisch, en mogelijk is hij de vertaler van deze publicatie. Taichman vertaalde uit verscheidene talen naar het Jiddisch, onder andere boeken van Erich Kästner en Romain Rolland.

32 Kinder-Frajnd: dit is de orthografie zoals vermeld op de uitgave zelf.

[p. 15]

ho - de centrale Jiddische schoolorganisatie - sponsorde en richtte een aantal uitgeverijen op met als specifieke doelgroep onderwijzers en schooljeugd. Tot aan de Tweede Wereldoorlog werden tientallen leesboeken in het Jiddisch vertaald. Originele Jiddische literatuur werd aangepast aan de verschillende leeftijdsgroepen en gepubliceerd in speciale schooluitgaven. Men stelde ook Jiddische schoolboeken samen. Vaak werden deze kinderboeken geïllustreerd door beroemde schilders, zoals Marc Chagall.

Tot slot

Men kan beweren dat de beweegreden tot en de aanleiding voor de Jiddische vertalingen convergeren in één belangstellingssfeer: de etisch-morele missie die Multatuli in zijn oeuvre op zich nam. Hij wordt als het ware aangewend en opgeëist om kracht bij te zetten bij de politieke en ideologische overtuigingen van alle personen die hebben meegewerkt aan de totstandkoming en de distributie van deze Jiddische vertalingen. Hun doel was duidelijk hun achterban en anderen te confronteren met de thema's die Multatuli heeft verweven in zijn werken. In de verschillende voorwoorden worden de Nederlandse achtergrond van Multatuli en zijn loopbaan in Nederlands-Oost-Indië op een zakelijke en feitelijke wijze aangestipt. Maar er wordt wel uitvoeriger ingegaan op zijn beschrijvingen van de daar heersende maatschappelijke wantoestanden, het machtsmisbruik en zijn aanklacht daartegen richting de autoriteiten. De vraag om welke Multatuli het gaat is dus niet moeilijk te beantwoorden.³³³⁴

33 De Hebreeuwse Universiteit van Jeruzalem opgericht in 1918, opende haar poorten in 1925.

34 Zie bibliografie op de site van het Multatuli Huis: www.multatuli-museum.nl.

[p. 17]

Bibliografie

Bat-El 2003 - Adina Bat-El, ‘Ha-Hinukh ha-hiloni be-yidish betehilat ha-me'ah ha-'esrim u-me-komo be-hitpathut sifrut ha-yeladim’. In: Dor le-dor, nr. 23 (2003), p. 7-16.

Bartelik 2005 - Marek Bartelik, Early Polish Modern Art: Unity in Multiplicity. Manchester: Manchester University Press.

Birnbaum 1979 - Salomon A. Birnbaum, Yiddish: A Survey and a Grammar. Toronto: Toronto University Press.

Daniëls-Waterman 2008 - Mieke Daniëls-Waterman, ‘Tussen Napels en Amsterdam: overpeinzingen rond de realisatie van het foneem ajin (Hebreeuws) als (velaire) nasaal’. In: Nederlandse Taal-, Vertaal- en Letterkunde 9. Napels: Università di Napoli ‘L'Orientale’, p. 22-37.

Eisenberg 1967 - David Eisenberg, ‘The Popular Functions of the Jewish Library “Hazamir”’ (1926). In: Plotzk; a History of an Ancient Jewish Community in Poland (Poland). Translation of: Plotzk: toldot kehila atikat yomim be-Polin. Tel Aviv: ‘Hamenora’ Publishing House, p. 44-51.

Estraikh 2005 - Gennady Estraikh, In Harness: Yiddish Writers' Romance With Communism (Judaic Tradidions in Literature, Music, and Art). Syracuse: Syracuse University Press.

Fishman 2005 - David E. Fishman, The Rise of Modern Yiddish Culture. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press.

Fishman 1975 - William J. Fishman, East End Jewish Radicals. London: Duckworth.

Fishman 1984 - William J. Fishman, Never Say Die! A Thousand Years of Yiddish in Jewish Life and Letters. The Hague: Mouton.

Frumkin 1940 - Abraham Frumkin, In friling fun yiddisher Sotsializm: zikhoynes fun a zshurnalist (In the Spring of Jewish Socialism. Memoires of a Journalist). Nyu York (New York): a Fumkin Jubilee Committee.

Grosbard 1962 - Yehoshua Grosbard, ‘The Jewish Workers Party in Ciechanow. Home and Surroundings in my Formative Years’ in: Memorial Book for the Community of Ciechanov

[p. 18]

(translation of: ‘Yisker-bukh fun der Tshekanover yidisher kehile’), A.W. Yassini (ed.), Tel Aviv: Former residents of Ciechanov in Israel and in the Diaspora, p. 158-165.

Hacohen 1998 - Ran Hacohen, Max Havelaar o: michrazei hakafe sjel chevrat-hasachar haholandit. Tel Aviv: Hakibboets Hame'uchad/Sifrei Siman Kri-ja.

Heloïze 1876 - Bloemlezing uit Multatuli. Amsterdam: Elsevier (door M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel).

Herzog, Weinreich & Baviskar 1992 - Marvin Herzog, Uriel Weinreich & Vera Baviskar, The Language and Culture Atlas of Ashkenazic Jewry. New York: yivo Institute for Jewish Research.

Hutterer 1975 - Claus Jürgen Hutterer, ‘Jiddisch’, in: Die Germanischen Sprachen. Ihre Geschichte in Grundzügen, Budapest: Akadémiai Kiadó, p. 347-361.

Jacobs 2005 - Neil G. Jacobs, Yiddish. A linguistic Introduction. Cambridge: Cambridge University Press.

Jongstra 1985 - Atte Jongstra, De multatulianen. 125 jaar Multatuli-verering en Multatuli-hulde. Amsterdam: Uitgeverij Joost Nijsen.

Katz 1983 - Dovid Katz, ‘Zur Dialektologie des Jiddischen’. In: W Besch et al., Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung. Berlin/New York: Walter de Gruyter (tr. from English by M. Görlach), p. 1018-1041.

Katz 1985 - Dovid Katz, ‘Hebrew, Aramaic and the Rise of Yiddish’. In: J. Fishman (ed.), Readings in the Sociology of Jewish Languages. Leiden: Brill, p. 85-103.

Katz 1987 - Dovid Katz, Grammar of the Yiddish Language. London: Duckworth.

Katz 2004 - Dovid Katz, Words on Fire: the Unfinished Story of Yiddish. New York: Perseus Books Group.

Multatuli 1903 - Multatuli, Ideen. Aus dem Niederländischen von W. Spohr. Berlin: Egon Fleische! & Co., 1903.

Multatuli 1899 - Multatuli. Eine Auswahl aus seinen Werken in Übersetzung aus dem Holländischen, eingeleitet durch eine Charakteristik seines Lebens, seiner Persönlichkeit und seines Schaffens von Wilhelm Spohr. Mit Bildnissen und handschriftlicher Beilage. Titelzeichnung von Fidus. Minden: J.C.C. Bruns' Verlag.

Rejzen 1929 - Zalman Rejzen, Leksikon fun der Yidisher Literatur, Prese un Filologye, Vilne: B. Kletskin.

Shmeruk 1993 - Chone Shmeruk, 1993, ‘Madrikh le-sifrut ha-yeladim be-yidish’. Kiryat Sefer, jg. 64 nr. 1, p. 327-329.

Shneer 2004 - David Shneer, Yiddish and the Creation of Soviet Jewish Culture: 1918-1930. Cambridge: Cambridge University Press.

Weinreich 2008 - Max Weinreich, 2008, History of the Yiddish Language. New Haven: Yale University Press.

Weinreich 1971 - Uriel Weinreich, 1971, College Yiddish. New York: yivo Institute for Jewish Research.

Zucker 1994-2003 - Sheva Zucker, Yiddish: an Introduction to the Language, Literature and Culture 1-2. New York: Workmen's Circle.

Yehieli 1935 - Y. Yehieli, Said Va-Adinda (Ivrietvertaling). Tel Aviv: P. Ginsburg.

Mieke Daniëls-Waterman
The Hebrew University of Jerusalem, Department of Linguistics-Balshanut
Dutch Language Program, Typology of West Germanic Languages
Celtic Languages: Middle Welsh