Over Multatuli. Jaargang 33. Delen 66-67

[p. 104]

Van Piet Protest tot Max Havelaar: de oogst van het jubileumjaar
Jaap Grave

Op de laatste pagina van De halve Havelaar, een nieuw album van Suske en Wiske, zit Suske samen met Eduard Douwes Dekker op een bankje buiten een klaslokaal. Daarbinnen heeft Wiske zojuist een spreekbeurt gehouden over Max Havelaar en haar eigen avonturen in Nederlands-Indië. De docent vindt het weliswaar een goede spreekbeurt maar zegt dat Wiske alles heeft verzonnen. Ze moet een nieuwe spreekbeurt houden, een echte. Om te bewijzen dat ze de gegevens uit haar spreekbeurt niet heeft bedacht, wil ze Douwes Dekker als getuige de klas binnen halen. Maar de docent is onverbiddelijk: ‘Zo is het wel genoeg geweest, Wiske’, zegt ze. Buiten krijgt Suske per sms het bericht door van Wiske. ‘Oei! We mogen niet naar binnen!’ zegt hij, en vervolgt: ‘Dan gaan we maar beter weer naar huis, Eduard...’ De reactie van Douwes Dekker is kort: ‘Jammer...’, zegt hij.

Die positie buiten de klas is aanleiding geweest voor twee nieuwe publicaties. Daarin wordt op verschillende manieren geprobeerd Max Havelaar weer een sterkere rol in het onderwijs te geven. Peter van Zonneveld, docent aan de universiteit van Leiden, presenteert Max Havelaar in de reeks ‘Tekst in context’. Hij geeft informatie over het leven van Douwes Dekker, daarna volgt een keuze uit de uitgave van 1881 in een gemoderniseerde spelling. De hoofdtekst bestaat uit elf delen waarbij de hoofdstukken drie, zeven, negen, tien, twaalf tot en met zestien en negentien van Max Havelaar worden samengevat. Na elk hoofdstuk volgt extra informatie: na het eerste hoofdstuk gaat de auteur bijvoorbeeld in op de geschiedenis van koffie, de voc, het Cultuurstelsel en de nhm. Dit is de context die in de naam van de reeks al naar voren komt. Het boek wordt afgesloten met hoofdstukken over de opbouw van de roman, de opdracht en het motto, de vraag of het fictie of werkelijkheid is, en de discussie over het gelijk van Douwes Dekker wordt samengevat. Ten slotte volgen een kleine literatuurlijst, informatie over de collectie Multatuli

[p. 105]

en ‘Vragen en opdrachten’ bij de verschillende hoofdstukken die de lezer van Over Multatuli eenvoudig zou moeten kunnen beantwoorden. Daarbij wordt heel handig en didactisch ook naar de volledige tekst en enkele titels uit de secundaire literatuur verwezen. Ik heb veel bewondering voor dergelijke uitgaven en deze reeks waarin niet alleen gecanoniseerde werken aan scholieren uit het middelbare onderwijs worden gepresenteerd maar die ook de kloof tussen wetenschap en onderwijs probeert te overbruggen.

De tweede publicatie betreft de hertaling die Gijsbert van Es van Max Havelaar heeft gemaakt. Na Ivo de Wijs' hertaling van Woutertje Pieterse is dit al de tweede van een werk van Multatuli in korte tijd. De redactie van Over Multatuli heeft er destijds positief op gereageerd. Hoe meer Multatuli, hoe beter, luidde het standpunt, als het origineel maar niet verdwijnt. Literatuur is op middelbare scholen minder belangrijk geworden dan in het verleden en daardoor verschijnen er, vooralsnog in het bijzonder buiten Nederland, van vrijwel alle klassieke werken verkorte versies. Die moeten het de leerlingen gemakkelijker maken om oude literatuur te lezen. Net als de uitgave van Van Zonneveld wil Van Es met zijn uitgave nieuwe lezers winnen. Hij voelt zich door een uitspraak van Multatuli in Max Havelaar aangemoedigd om het werk te hertalen. Deze wilde immers gelezen worden en dat was door het taalgebruik moeilijker geworden. In de reacties op zijn hertaling en ingezonden brieven in kranten werd duidelijk dat Van Es enkele fouten heeft gemaakt. Die mogen misschien wel pijnlijk zijn en kenmerkend voor Van Es' naïeve werkwijze, maar vreemd genoeg pleiten zijn vertaalfouten ook voor een hertaling (of voor een geannoteerde versie met gevolgen voor de leesbaarheid en de kosten van de publicatie) want er zullen maar weinig lezers zijn die de betekenis van alle negentiende-eeuwse woorden nog kennen. Dat geldt ook voor de experts die de hertaling in de uitgave zelf aanprijzen. Kwalijker wordt de hertaling op het moment dat de marketing zich ermee gaat bemoeien. Wie de moeite neemt Elsbeth Etty's lezing ‘Liever dood dan (seks)slaaf, Lessen uit de 150-jarige Max Havelaar’ te lezen op de boekensite van de nrc, de werkgever van Van Es, kan het besproken boek vervolgens ook bestellen. Hij of zij bestelt dan de hertaling die weliswaar ook als zodanig wordt gepresenteerd maar verwijzingen naar de niet-hertaalde uitgave van Max Havelaar ontbreken. Als een krant ook uitgever gaat spelen - Van Es' hertaling is bij nrc Boeken verschenen - ontstaan dergelijke conflicten die in het voordeel van de marketing uitvallen.

In het Nieuw Letterkundig Magazijn, een uitgave van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, verschenen in mei 2010 enkele bijdragen over de hertaling. Bij de reacties op deze uitgave kan een verschil tussen dogmatici en verdraagzamen worden gemaakt. Van Es legt in ‘De hertaler aan het woord’ nog eens uit waarom hij Max Havelaar heeft hertaald en wat zijn criteria waren. Na wat reclame voor

[p. 106]

zijn werkgever (nrc Handelsblad) en zichzelf-Van Es beschouwt zich als ‘activist’ - komt hij ter zake: hij heeft niet de roman maar het pamflet Max Havelaar hertaald, want ‘Het is geen roman, het is een aanklacht.’ Dan mogen de lezers blij zijn dat hij voor die boodschap nog zo'n 80.000 woorden over heeft gelaten. Ton Anbeek vraagt zich in ‘Hoe leesbaar is de Max. Havelaar nu helemaal’ terecht af of er eigenlijk wel onderzoek naar is gedaan of Max Havelaar te moeilijk voor scholieren is. Hij citeert uit een bericht van een scholier dat op de site ‘scholieren.com’ is verschenen en daaruit blijkt dat het boek niet te moeilijk was. Ook in het jubileumnummer van Over Multatuli (nummer 64, 2010) verscheen een bijdrage van de toen 16-jarige Josefien van Dusseldorp die Max Havelaar zonder noemenswaardige problemen heeft gelezen. Verder schrijft Peter Altena, literatuurwetenschapper en docent aan een middelbare school, dat hij Max Havelaar in zijn lessen behandelt: ‘Meestal fragmenten uit de Havelaar. Niks hertaald, maar voorgelezen en toegelicht door de leraar. Sommige jonge lezers lezen daarna of daarvoor de hele Havelaar, andere niet.’ De uitspraken van Anbeek en Altena zeggen nog niet veel over de wijze waarop docenten Max Havelaar in het voortgezet onderwijs behandelen en hoe scholieren op het boek reageren. Een bijdrage over hun ervaringen met Max Havelaar zou voor de lezers van Over Multatuli interessant zijn. Eep Francken betoogt in ‘Max Havelaar bewerken, oefening baart kunst?’ dat niets tegen een hertaling van Max Havelaar spreekt, en richt zich op de vraag of Van Es zijn werk ook goed heeft gedaan. Zijn conclusie op basis van steekproeven luidt dat Van Es het weliswaar niet slecht heeft gedaan maar dat correcties wenselijk zijn.

Wie de hertaling niet zelf wil lezen, maar zich wil laten voorlezen, kan het luisterboek kopen dat bij uitgeverij Rubinstein is verschenen. Max Havelaar wordt voorgelezen door Job Cohen, die eerder al werk van Nescio, Elsschot en Theo Thijssen heeft ingesproken.

Verder kwam Multatuli. Een iconografie binnen, dat is samengesteld door Jos van Waterschoot en dat al in 2008 is verschenen. In de inleiding maakt Van Waterschoot duidelijk dat hij een levensschets met illustraties wilde schrijven. Belangrijker dan de biografie - die is beknopt en heel geschikt voor scholieren - zijn de meer dan tweehonderd illustraties. Helaas is de informatie bij de foto's en prenten wat karig. Deze uitgave kan als het afscheidscadeau van Van Waterschoot aan de liefhebbers van Multatuli worden beschouwd. Zoals vermoedelijk nog niet alle lezers van Over Multatuli weten, is hij sinds vorig jaar als conservator van het Multatuli Museum (inmiddels het Multatuli Huis) gestopt.

Onder de gastredactie van Philip Vermoortel zijn in het vorige nummer van Over Multatuli enkele lezingen opgenomen die vorig jaar tijdens het congres aan de Hogeschool-Universiteit Brussel werden gehouden. Op de avond na het con-

[p. 107]

gres, op 15 mei 2010, had een concert in het Koninklijk Conservatorium te Brussel plaats. Onder de titel Ik zal het hooren. Max Havelaar getoonzet zijn oude en nieuwe composities verzameld. De oude zijn achtereenvolgens van Richard Hol (‘Saïdjah’, 1861), Lodewijk Mortelmans (‘Saïdjah's lied’, 1929), Karel Albert (‘Multatuli herdacht’, 1937) en Julius Hijman (‘De Japanse steenhouwer’, 1961). De nieuwe, composities voor tenor, cello en piano die onder de titel ‘Ik zal het hooren’ worden vermeld, zijn afkomstig van Gilbert Huybens, Maarten Van Ingelgem, Petra Vermote, Johan Sluys en Erika Budai, componisten die tussen 1949 (Huybens) en 1976 (Van Ingelgem) zijn geboren. Van een specialist zou ik weleens willen weten of er parallellen zijn tussen Multatuli's literaire werk, dat experimenteel was, en deze composities of dat deze nieuwe composities - en dat is mijn indruk - juist veel traditioneler zijn dan Multatuli's werk toen.

Opmerkelijk genoeg is de tekst van ‘Multatuli herdacht’ afkomstig van Martien Beversluis, die alle politieke ideologieën tussen 1930 en 1945 steunde. Hij paste zich steeds op het juiste moment aan: na communist te zijn geweest werd hij in 1940 lid van de nsb en in 1942 van de ‘Germaansche ss’. De samenstellers van deze concertavond vermelden dit ook in de brochure die bij de cd is verschenen. Zij vinden het kennelijk geen bezwaar deze tekst nog eens op te voeren.

Ten slotte nog twee boeken waarin het ook om de context van Multatuli gaat. ‘Ik heb u den Havelaar niet verkocht’. Multatuli contra Van Lennep, dat onder redactie van Ika Sorgdrager en Dik van der Meulen is verschenen, voorziet in een leemte. Hierin belichten diverse auteurs vanuit hun vakgebied de rol van Jacob van Lennep. Zoals wellicht bekend is, zocht Douwes Dekker in 1859 een uitgever voor Max Havelaar en kwam het manuscript in handen van Van Lennep, net als Douwes Dekker vrijmetselaar. Die liet Douwes Dekker weten dat hij over het ‘kopijregt’ moest beschikken om een contract met een uitgever te kunnen sluiten. Hij dicteerde Douwes Dekker de precieze tekst, redigeerde het manuscript en vond een uitgever. Max Havelaar verscheen en Douwes Dekker was blij - maar niet lang. Het boek bleek in Nederlands-Indië nauwelijks beschikbaar te zijn en Douwes Dekker pleitte voor een volksuitgave en een ruimere verspreiding. Van Lennep was daar op tegen. Douwes Dekker verloor de rechtszaak die hij vervolgens tegen Van Lennep aanspande om de rechten terug te krijgen. In deze bundel schetst Marita Mathijsen in haar bijdrage ‘De Januskop van Jacob van Lennep’ een portret van Van Lennep, de ‘meest gelezen schrijver van dat moment’. Wat haar artikel de moeite waard maakt is dat ze daarbij gebruikmaakt van de correspondentie tussen Van Lennep en anderen die niet in de Volledige Werken van Multatuli is opgenomen. Een biografische schets en een overzicht van de eerste uitgever van Max Havelaar volgt in Mathijsens tweede artikel ‘Slaapmuts of huisdrukker? Joost de Ruy-

[p. 108]

ter als eerste uitgever van Max Havelaar’. Wie belangstelling heeft voor de juridische verwikkelingen rond de eerste uitgave van Max Havelaar - deze bundel is tenslotte ‘op initiatief van de studiecommissie “geschiedenis van het auteursrecht” van de Vereniging voor Auteursrecht’ tot stand gekomen - vindt in een aantal artikelen alle bijzonderheden over de betrokkenen en de juridische stand van zaken uit die periode. Robert Verhoogt geeft ten slotte nog een overzicht van de standpunten over deze kwestie van 1860 tot heden. Een definitieve uitspraak in deze zaak blijkt niet mogelijk.

Scholieren willen graag weten of de auteur alles zelf zo heeft meegemaakt als hij het in zijn literaire werk beschrijft. In Multatuli. Een zelfportret, waarin Multatuli het leven van Eduard Douwes Dekker vertelt, beantwoorden Dik van der Meulen, Cees Fasseur en Hans van den Bergh die vragen grotendeels bevestigend. Zij beschouwen het literaire werk van Multatuli als non-fictie maar plaatsen er wel enkele kanttekeningen bij. De eerste blijkt al uit de ondertitel waarmee op de relatie tussen persoon en personage/persoon wordt gewezen. Bij de fragmenten uit het verhaal over Woutertje Pieterse schrijven ze dat er ‘veel verschil van mening [is] geweest’ over het autobiografische karakter van dit verhaal, maar dat Douwes Dekker toe had gegeven dat een ‘flink deel wel aan de werkelijkheid was ontleend.’ Voor dit zelfportret maken ze gebruik van zijn gepubliceerde werk en de brieven uit de Volledige Werken. De bundel bestaat uit drie delen: ‘Jeugdjaren’, ‘Landsdienaar, verzenmaker en verhalenverteller’ en ‘Naar Duitsland’. Alle fragmenten worden in een context geplaatst. Voor lezers die Multatuli's leven en werk onvoldoende kennen, is dit een heel goed uitgangspunt om er een overzicht van te krijgen. Wie denkt er voldoende van te weten, zal ongetwijfeld ook nog veel onbekende fragmenten en citaten vinden die hem ertoe aanzetten de Volledige Werken nog eens ter hand te nemen.

Ten slotte nog een paar woorden over het meest innovatieve boek uit het jubileumjaar. Dat wil zeggen: de meest verrassende tekst. Het betreft Suske en Wiske. De halve Havelaar, waarin ‘het hele verhaal over de redding van een meesterwerk!’ wordt verteld. Ik moet bekennen dat ik niet houd van de tekeningen en van de twee zelfingenomen, schreeuwerige en moralistische vrienden Suske en Wiske. Maar de tekst is knap, vooral voor lezers die de ontstaansgeschiedenis van Max Havelaar en de biografie van Douwes Dekker kennen. In dit album krijgt de lezer een andere versie van die ontstaansgeschiedenis gepresenteerd en blijkt onder meer dat Douwes Dekker zijn Max Havelaar in eerste instantie Piet Protest wilde noemen. Er zijn meer verschillen tussen de tekst in de strip en de werkelijkheid zoals die is overgeleverd. Ik wil niet beweren dat Van Guchts versie beter is - de werkelijkheid is niet gemakkelijk te overtreffen - maar door de vele toespelingen op die werkelijkheid had ik de strip niet willen missen. Zonder Suske en Wiske was Max

[p. 109]

Havelaar er niet geweest, leert de lezer aan het slot van het album. Binnenkort zullen de eerste scholieren beweren dat Van Lennep nooit heeft bestaan en de publicatie van Max Havelaar aan Suske en Wiske te danken is. Ze hebben geen ongelijk - maar de waarheid staat in een ander boek.

Literatuur

Max Havelaar of de koffieveilingen van de Nederlandse Handelsmaatschappij. Hertaald en bewerkt door Gijsbert van Es. Amsterdam 2010.

Max Havelaar. Multatuli. Samengesteld door Peter van Zonneveld. Met medewerking van Helene Hermans en Christianne Lemckert. Amsterdam University Press 2010 (= Tekst in context 9).

Dik van der Meulen, Cees Fasseur en Hans van den Bergh, Multatuli. Een zelfportret. Het leven van Eduard Douwes Dekker, door Multatuli verteld. Uitgeverij Bert Bakker. Amsterdam 2010.

Ika Sorgdrager & Dik van der Meulen (redactie), ‘Ik heb u den Havelaar niet verkocht’. Multatuli contra Van Lennep. Uitgeverij Bas Lubberhuizen. Amsterdam 2010.

Jos van Waterschoot, Multatuli, een iconografie. Uitgeverij Hoogland & Van Klaveren. Amsterdam 2008.

Multatuli, Max Havelaar. Voorgelezen door Job Cohen. 7 cd-luisterboek. Uitgeverij Rubinstein. Amsterdam 2010.

Ik zal het hooren. Max Havelaar getoonzet. 150 jaar Max Havelaar.

Willy Vandersteen, Suske en Wiske. De halve Havelaar. Scenario: Peter van Gucht. Tekeningen: Luc Morjaeu. Antwerpen 2010.