Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 72]

Moei Tatoeli in de contramine: persoonlijk slash wetenschappelijk
Jerzy Koch

De eerste keer dat ik van Multatuli hoorde, was tijdens mijn studie Nederlands in Wrocław. Ik weet niet meer of ik onder de indruk was van het verhaal over de antikoloniale roman dat de toenmalige lector Frans Jong en professor Norbert Morciniec aan ons vertelden.

Waarschijnlijk niet, want ik las het boek niet, althans toen niet. Eén jaar later wél, kort voor mijn vertrek naar Nederland. De reden was simpel. Ik wist dat de man bij wie ik ging logeren en die ik twee maanden eerder had leren kennen - Jaap Oversteegen - een Multatuli-kenner was. Mijn eerste lectuur van de Havelaar was dus een soort inhaalmanoeuvre ingegeven door schaamte en verplichting, of iets in dier voege. En ik weet nog steeds dat ik moeizaam door de eerste vier Droogstoppel-hoofdstukken ijsbeerde. Niet zo zeer vanwege de oude Poolse vertaling uit 1903, maar vanwege de aanhoudende gedachte: is dit nu hét meesterwerk uit de Nederlandse literatuur?! Pas later, vanaf het vijfde hoofdstuk, toen de volgende coulissen die de auteur had opgehangen, wegvielen en de roman goed op gang kwam, werd me de betekenis van de Max Havelaar langzaamaan duidelijk.

Zo kwam ik in aanraking met Multatuli. Maar hoe kwam ik in aanraking met Oversteegen, iemand die veel heeft gedaan voor de academische bestudering van Multatuli en een (dat woord leerde ik pas later kennen) multatuliaan was? Als derdejaarsstudent hielp ik bij de organisatie van het eerste regionale colloquium neerlandicum in Centraal-Europa, toen gewoonweg het Oostblok. Norbert Morciniec' vrouw Dorota zei tegen mij tijdens een van de recepties dat er iemand was, die ik moest leren kennen. Ze stelde mij aan een Nederlandse professor en zijn vrouw voor met de woorden dat we waarschijnlijk goed bij elkaar zouden passen. Dit was een lichtelijk ongemakkelijke introductie. Het Nederlands mocht dan wel vlinders in mijn buik veroorzaken, mijn keel was er nog niet helemaal aan gewend.

[p. 73]

Door het directe optreden van Jaap en de warmte die Suus uitstraalde, brak het ijs echter snel. In elk geval ben ik wijlen Dorota Morciniec nog steeds dankbaar voor dit spontane gebaar want het veranderde veel in mijn leven. En het moet gezegd worden: die vrouw had intuïtie want het klikte tussen ons. Er waren trouwens ook dramatische historische gebeurtenissen met deze kennismaking in het geding. De volgende dag, op een vrije congresmiddag, nodigde ik, zoals in Polen gebruikelijk, het echtpaar Oversteegen bij mij thuis uit. Plaatsvervangende schaamte voor de schamele, allesbehalve feestelijke ‘recepties’ op de universeit - Polen anno domini 1981 was allerminst een bloeiende economie - voelde ik me enigszins verplicht om de gasten uit Nederland op een gepaste wijze te ontvangen. Mijn moeder deed de deur open en zei dat er zojuist een aanslag op de paus was gepleegd. Het was 13 mei 1981. Onnodig om verder uit te weiden over het feit dat de Poolse paus werd geacht garant te staan voor het vreedzame verloop van het proces van democratisering midden in het ‘Solidarność’-festival, zoals iemand die periode van spanning tussen de eerste vrije onafhankelijke vakbonden in het Oostblok en de communistische regering noemde. Dit was eveneens de tijd van mijn eigen politieke betrokkenheid bij de Onafhankelijke Studentenvereniging (nzs) want ‘onafhankelijkheid’ en ‘zich verenigen’ waren naast ‘solidariteit’ en ‘vrijheid’ de toverwoorden van 1980/1981. Voor deze enthousiaste activiteiten werd mij kort daarna de rekening gepresenteerd. In 1982 werd ik samen met vele anderen als staatsgevaarlijk element geïnterneerd en ging naar de gevangenis - zonder rechter, vonnis of wat dan ook, want de Poolse staat had de staat van beleg afgekondigd. Na dit trauma kreeg ik nog als bonus een officieus Berußverbot. Norbert Morciniec, die mij in zijn vakgroep wilde aanstellen, moest nog drie jaar wachten. Pas enkele jaren later, toen ik meer ingewijd was in de Multatuli-literatuur, ben ik te weten gekomen dat ik aansloot bij een goede traditie onder Multatuli-vertalers: denk aan Wilhelm Spohr en zijn gevangenisverblijf en aan de vele sociaal en politiek geëngageerde vertalers en bemiddelaars van Multatuli.

Ik ga voort op deze persoonlijke noot die bij Multatuli bijzonder goed past. In de zomer van 1981 belandde ik in het Wachthuis aan de Rijn, in de Betuwe, waar Suus en Jaap zo mooi woonden. Ik herinner mij nog dat we geregeld naar Utrecht gingen, ik naar de bibliotheek om het materiaal voor mijn afstudeerscriptie over Louis Paul Boon te verzamelen, Jaap voor afspraken op de universiteit of om zijn dochter te bezoeken. Hij meed de snelweg en koos - volledig onbegrijpelijk voor mij in het begin - landwegen. Ik herinner me nog de kleurrijke bomen langs de weg en de klassieke muziek, die altijd in zijn auto te beluisteren viel, en de geëngageerde manier waarop hij over literatuur sprak. De landwegen hadden hun charmes niet alleen voor een Nederlandse professor, maar ook voor een Poolse student. Ik luisterde naar dit alles en droomde vanuit de toen uitzichtloze Poolse misère: ik

[p. 74]

zou ooit ook wel eens op zo'n manier naar mijn werk willen rijden en zoveel kennis willen vergaren, maar ik geloofde niet dat dit ooit in vervulling zou gaan.

Nu denk ik dikwijls daaraan terug want de auto waarin ik nu rijd heeft weet-ik-veel-hoeveel luidsprekers zodat mijn jongere zoon na de aankoop zei: ‘Papa, nu gaan we zeker in de garage naar klassieke muziek luisteren, hè?’ Ik ben er trots op dat ik nog steeds dat gevoel uit 1981 koester en nog steeds hetzelfde plezier beleef, zoals ooit die jongeman uit het Oostblok, als ik vandaag in mijn auto de goede oude Glenn Gould draai en in mijn verbeelding de landwegen met Jaap afrijd of mij terugwaan in het Wachthuis waar ook altijd muziek te horen viel. Want dat was er in het huis aan de Rijndijk volop: muziek en literatuur. Daar waar de geur van oude boeken hing, en volgepropte boekenkasten in ieder vertrek en elke gang stonden, heb ik midden jaren tachtig, toen ik samen met mijn vrouw de Oversteegens bezocht, met Jaap een zeldzame coïncidentie in de Multatuli-receptie besproken. Ik zag namelijk in de bibliografie van Poolse vertalingen van de Nederlandse literatuur die ik toen aan het samenstellen was, dat er iets raars met Multatuli aan de hand was: hij werd óf door vrouwen óf door revolutionairen vertaald. Ik zag daar geen bijzondere logica in, maar vermoedde iets aparts. Jaap daarentegen zag onmiddellijk raakpunten met de receptie in andere landen en suggereerde een interessant onderzoek. Glenn Gould mocht het voorbeeld zijn voor vele jonge pianospelers uit het Oostblok, de enthousiaste Jaap Oversteegen was dat voor mij. Ik ging dus op (onder)zoek. Trouwens, dit verblijf was in alle opzichten vruchtbaar want, als ik goed reken, hebben Magdalena en ik op de zolder onder het rieten dak van het Wachthuis onze eerste zoon verwekt.

Rond die tijd, midden jaren tachtig, kwam ik in aanraking met professor Marcel Janssens die lezingen gaf in Wrocław. Ik kreeg van Jaap een kopie van het proefschrift van René Vanrusselt over de Duitse receptie van Multatuli dat onder de begeleiding van Janssens was ontstaan. Ik las deze dikke dissertatie met bewondering, maar mijn probleem was dat de Poolse receptie die ik toen al bibliografisch verkend had, in ieder opzicht kleiner, beperkter en minder (tal)rijk was dan de Duitse. Ik nodigde Marcel Janssens bij mij thuis uit om de zaak in alle details te bespreken. Deze keer vonden geen dramatische politieke voorvallen plaats, maar Polen ging het niet beter door de politieke schijnmanoeuvres van de regering van generaal Jaruzelski. Het land bevond zich midden in een droevige en uitzichtloze periode van sociaalpolitieke stagnatie en economisch verval. Marcel Janssens luisterde aandachtig naar mijn met twijfels doorspekt betoog maar kon mij op dat punt niet verder helpen: de Poolse receptie van Multatuli was daadwerkelijk aanzienlijk kleiner dan de Duitse. Wel putte ik moed uit dit gesprek. Mijn conclusie was dat het verhaal van de Poolse Multatuli-receptie dringend en boeiend geschreven moest worden.

[p. 75]

Toen ik in 1988 voor negen maanden in Leuven was met een beurs van de Vlaamse Gemeenschap wist ik precies wat ik moest doen (of de ambtenaren in Brussel wisten dat ik over Multatuli ging schrijven, weet ik niet meer). In het gebouw aan de Blijde Inkomststraat met zijn rijke boekenbezit was ik de blijdschap zelve. Ik las en noteerde, schreef en fotokopieerde in een roes van ‘vrije navorsing’, zoals mijn verblijf officieel heette. Dankzij Marcel Janssens kreeg ik voor het hele jaar 1991 een doctorale studiebeurs om het werk af te maken en te promoveren. Dat jaar was rijk aan gebeurtenissen. Onze oudste zoon, verwekt onder het rieten dak in Nederland, ging in Leuven voor de eerste keer naar school. Hij pleegde te zeggen - in overeenstemming met de realiteit - dat het Nederlands niet zijn moeder- maar vadertaal was. Hij zei ook regelmatig over mij ‘mój Tatuli’ (lees: ‘moei tatoeli’) wat ‘mijn pappie’ in het Pools betekent, waarmee hij blijk gaf van de intensiteit waarmee zijn vader aan Multatuli werkte.

In België, waar Max Havelaar is geschreven, beviel Magdalena van onze tweede zoon en zij leerde snel Nederlands dankzij haar aangeboren talenknobbel en brochures zoals Jullie kindje kwam te vroeg want Jakub-Jan kwam twee maanden te vroeg ter wereld en overleefde dit dankzij de zorg in het Gasthuisberg-ziekenhuis (in Polen zou hij het toentertijd waarschijnlijk niet hebben gehaald). Tegen het einde van mijn studieverblijf verdedigde ik mijn proefschrift en was ik daarmee de eerste Poolse neerlandicus die in de Lage Landen promoveerde: een Pool in Vlaanderen over een Nederlandse schrijver - Europese eenwording in een notendop.

Eén maand later, begin 1992, ging ik voor het eerst naar Zuid-Afrika en mijn academische loopbaan kreeg weer nieuwe impulsen, maar Multatuli liet mij niet los. Om eerlijk te zijn groeide mijn belangstelling voor de Nederlandse en Afrikaanse literatuur in Zuid-Afrika als gevolg van mijn belangstelling voor Multatuli en de Nederlandse koloniale literatuur (het scheelde ook niet veel of ik ging me toeleggen op de Surinaamse en Antilliaanse literatuur).

In de tussentijd gebeurde er echter iets wat mijn positie mede ging bepalen als wetenschapper en vertaler (en ook nog, zoals iemand dit uitdrukte, als de ‘Multatuli-kenner’ die ik mezelf helemaal niet voelde, maar daarover later). Het onderzoek naar Multatuli in Polen bracht me eind jaren tachtig op het idee om Max Havelaar nogmaals in het Pools uit te geven. Ik stelde dit voor aan Norbert Morciniec, hij nam contact op met de redactie van de prestigieuze reeks Biblioteka Narodowa (Nationale Bibliotheek) en ze namen het voorstel aan. (Max Havelaar is trouwens tot dusver het enige Nederlandse werk dat in deze canonieke serie verscheen.) Een kleine én tegelijk een grote wijziging in het oorspronkelijke plan was, ten eerste, dat de redactie liever een moderne vertaling wilde en niet de opgewarmde dis uit 1903. Ik had al een aantal vertalingen uit het Nederlands op mijn kerfstok en zou het boek opnieuw gaan vertalen.

[p. 76]

Daarnaast trok Morciniec zich terug als redacteur van de uitgave en viel ook deze taak mij ten deel. Ik deed dit met plezier want de Biblioteka Narodowa is sinds 1919 in Polen hét voorbeeld van de gedegen historisch-kritische editie. Ik schreef dus een inleiding van 170 bladzijden en fabriceerde een notenapparaat van bijna duizend voetnoten om voor de hedendaagse Poolse lezers de voorwaarden voor een goed begrip van de Max Havelaar te scheppen. Ik werkte thuis, sleep aan de vertaling en ging voor mijn bronnen naar Nederland zoals in 1989 met de twee beursmaanden van de Taalunie die het belang van dit project inzag.

Dit alles nam enkele jaren in beslag en het boek verscheen in 1994. Ik werd voor mijn moeite om er een behoorlijk boek van te maken rijkelijk beloond toen de hoofdredacteur van de Biblioteka Narodowa, de alom gerespecteerde professor Jan Błoñski, in een persoonlijke brief schreef dat No 236 van de Seria ii (Maks Havelaar dus) een van de best geannoteerde en gecontextualiseerde delen van de gehele reeks was. Ik werd voor mijn moeite nog rijkelijker beloond toen ik in 1995 voor dit boek en het hele vertaaloeuvre de Nijhoffprijs kreeg.

Gelukkig voor mezelf groeide ik niet vast in het imago van de gelauwerde prijswinnaar. In de tweede helft van de jaren negentig ging ik me op andere onderwerpen richten, waaronder de Nederlandstalige teksten in Zuid-Afrika en de Afrikaanse literatuur. Er waren ook nieuwe uitdagingen en ontwikkelingen, zoals de uitbouw van colleges koloniale letterkunde in Wrocław en de opbouw van een vakgroep Nederlandse en Zuid-Afrikaanse Studies in Poznañ waar binnen een decennium uit het niets een dynamische vakgroep met dertien medewerkers is ontstaan. En er deden zich nieuwe evenementen en wederwaardigheden voor (zoals een aantal reizen naar het Afrikaanse vasteland en twee nias-beurzen in het dorp achter de duinen). En waar bleef Multatuli? Overal! De vraag moet eigenlijk luiden: wat heb ik van en bij Multatuli geleerd?

Ten eerste heb ik ontdekt - en dat was voor de jonge onderzoeker een uitstekende leerschool - dat je afstand van het object van je studie moet nemen, maar dat het tegelijkertijd avontuurlijk is en de inzichten in je eigen onderzoek verdiept als je door een stadium van identificatie gaat. Vereenzelviging, empathie en betrokkenheid zijn een voorwaarde voor een goed begrip en, hoe paradoxaal dit ook moge klinken, van de later adequate afstand. Jaap Oversteegen bevestigde in mij het gevoel en de overtuiging dat ik van huis uit had meegekregen dat je steeds dingen moet doen die je met liefde doet. En ook dat een nieuw begin altijd mogelijk is. Toen hij eens zei dat hij van de literatuurwetenschap min of meer alles wist en nu graag naar de geschiedenis terug wilde keren, dacht ik: wat een verwaande vent - ja, de Multatuli-boutades leerde ik eerst bij Jaap kennen! In wezen gaat het hier om de intellectuele bereidheid naar iets nieuws op zoek te gaan en het oude vaarwel te zeggen. Ook dit is typisch multatuliaans.

[p. 77]

Ten tweede ben ik er achtergekomen dat ik als Poolse neerlandicus niet onderdoe voor vakgenoten van Nederlandse of Vlaamse komaf, ook al beschikken zij over veel meer kennis van zaken en hebben ze een veel grotere talige en culturele competentie door hun werk, de nabijheid van bronnen en literatuur en ook nog door geboorterecht. Ik heb een hele reeks stukken over Multatuli geschreven waarvoor ik me niet hoef te schamen en enkele waar ik zonder meer trots op kan zijn. Mijn artikelen over de Poolse receptie van Multatuli, zowel op bibliografisch en informatief alsook op interpretatief vlak, droegen zeker iets nieuws tot de bestaande Multatuli-literatuur bij (bijvoorbeeld De invloed van de Duitse Multatuli-receptie op de Poolse, 1992, Het Polen van de eeuwwisseling in de spiegel van de vertalingen van Multatuli. Uit de theorie en de praktijk van het receptieonderzoek, 1995). En ik waagde me ook op moeilijker terrein toen ik merkte dat ik als vertaler de Max Havelaar uit-en-te-na kende. Vertalers zijn immers de meest nauwkeurige lezers. Als vertaler en extramuraal neerlandicus vroeg ik mezelf vaker af of ik iets wat voor insiders vanzelfsprekend is, goed begreep. En ik kwam tot de verrassende en droeve conclusie dat deze grote roman uit de Nederlandse literatuur in sommige opzichten op een schandalige wijze ongelezen bleef en dus onderbelicht was. Dat in 1992, toen ik aan de vertaling van de roman werkte, een historisch-kritische uitgave van Max Havelaar uitkwam was een grote stap vooruit maar heeft ook zeker niet alles opgelost. Naar aanleiding van mijn Ervaringen van een Multatuli-vertaler (1991) merkte de redacteur van de Havelaar-editie in de Monumenta Literaria Neerlandica in haar inleiding zelf op dat er rekening gehouden moest wonden met de nieuwe inzichten van een Poolse neerlandicus. Het is dus gelukt om als het ware van de nood een deugd te maken.

Ten derde heb ik ontdekt dat mijn academische loopbaan, achteraf gezien, in stadia verliep waar ik me op dat moment niet van bewust was. Toen ik jong en op een eerlijke en spontane manier direct bij het tijdsgebeuren betrokken was, voelde ik me door de geëngageerde Multatuli en zijn vertalers bezield. Later kwamen allerlei twijfels en ik beleefde wat het was om een buitenstaander te zijn terwijl je je nog sterk met je eigen mensen identificeert. In de afgelopen jaren begin ik, denk ik, meer te synthetiseren.

Met andere woorden, ik promoveerde op Multatuli op Christus' leeftijd (Multatuli in Polen), schreef het boek voor mijn habilitatie over de outsider op het wankele breukvlak tussen dertig en veertig (Outsider onder de zijnen. Vormen van xeno-fanie in de Afrikaanse roman) en achtte me nog voor mijn vijftigste rijp genoeg om me te wagen aan een synthese in de vorm van een literair-historisch compendium (Historia literatury południowoafryka skiej. Literatura afrikaans. xvii-xix wiek). Wat voor me ligt, moet minstens zo boeiend zijn als wat er achter me ligt. Ik acht mezelf nog steeds door Multatuli geconditioneerd...