Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 14]

Max Havelaar: overpeinzingen van een totok
Chiem van Houweninge

Toen mij werd gevraagd om een stukje over de Max Havelaar te schrijven, heb ik lang geaarzeld, maar blijkbaar niet lang genoeg, want toen ik eenmaal ‘ja’ had gezegd en las hoeveel er over Multatuli en de Max Havelaar was geschreven, sloeg de schrik mij om het hart: wat moest ik in hemelsnaam toevoegen aan die enorme bibliotheek van biografieën, bloemlezingen en commentaren?

‘Laat ik het maar dicht bij mezelf houden’, dacht ik, terwijl ik uit het raam keek.

‘De lucht is guur en het is vier uur.’ Mooi, dan kan ik nu aan mijn stukje over Max Havelaar beginnen. Gelukkig is het geen ‘kwart voor drie’, anders had ik nog een vol uur en een kwartier moeten wachten met schrijven, want ik mag u natuurlijk geen onwaarheden op de mouw spelden, al ben ik dan geen makelaar in koffie en woon ik ook niet op de Lauriergracht nr. 37, maar in de Jericholaan te Rotterdam.

Hoewel ik niet in Indië ben opgegroeid, ben ik er wel mee opgegroeid en heeft Indië (in onze familie werd pas veel later over Indonesië gesproken en dan nog met tegenzin!) een grote rol in mijn leven gespeeld.

Mijn allereerste kennismaking met Indië waren de vederlichte, blauwe luchtpostenveloppen, die mijn oma naar mijn tantes in het Jappenkamp stuurde.

Ik mocht mijn naam eronder zetten en ze daarna, samen met oma, in de brievenbus doen, waarna het Rode Kruis dan de verdere verzending op zich zou nemen. Oma maakte zich natuurlijk grote zorgen, we wisten niet eens of mijn tantes de brieven wel hadden ontvangen, want we hadden al tijden niets van hen gehoord. Het Jappenkamp moest iets verschrikkelijks zijn, had ik wel begrepen. Overigens was het hier ook geen pretje tijdens de hongerwinter. Als we de brieven op de bus hadden gedaan liepen we altijd nog even langs de gaarkeuken en liet oma haar pannetje vullen met een wat onduidelijke soep.

[p. 15]

Gelukkig kwamen mijn drie tantes, met de daarbij behorende ooms, heelhuids met De Oranje terug uit Indië.

Ik zal een jaar of acht, negen geweest zijn toen mijn tantes voor een tijdje bij ons in huis trokken. We woonden in Den Haag in de Adelheidstraat en ons rijtje huizen was het enige dat overeind was blijven staan tijdens het bombardement van de Engelsen op het Bezuidenhout. ‘Een foutje!’ Maar ik kon wel lekker spelen in het puin.

Op een dag hadden de tantes een banaan voor me op de kop getikt. Tot hun verbijstering had ik nog nooit een banaan gezien, laat staan gegeten! Ze lieten me zien hoe ik de schil eraf moest trekken en... maar ik dwaal af.

Jaren later zat ik voor mijn eindexamen hbs b - kunt u nagaan hoe lang dat al geleden is - op het Johan de Witt-Lyceum in Scheveningen. Een van mijn tantes had mijn vader geadviseerd om mij daar op school te doen, omdat ze daar zo aardig voor Indische kinderen waren. Integreren ging in die tijd, bij ons op school althans, gewoon vanzelf.

Op de middelbare school werd toen nog les gegeven in Nederlandse literatuur en werd er van je verwacht, dat je voor je examen een boekenlijst van minstens twintig titels inleverde en daar moest absoluut de Max Havelaar van Multatuli op staan. Een stevige pil, waar ik destijds als een berg tegenop zag.

Nu zat er in mijn klas een leuk meisje, dat met haar ouders in 1949 uit Indië was gekomen. Ze zat schuin voor me en we hadden al een keer gezoend op het strand van Scheveningen. Zij raadde mij aan om hoofdstuk 17 te lezen: Saïdjah en Adinda.

‘Een verhaal dat op zichzelf staat en waar “ze” meestal over vragen’, vertelde ze. Ik mocht de Max Havelaar wel van haar lenen. Ik las het en vond het een prachtig verhaal! Mijn nieuwsgierigheid was gewekt en ik heb de Max Havelaar met enige tussenposes, moet ik eerlijkheidshalve zeggen, helemaal gelezen.

Helaas kreeg ik er geen vragen over op mijn eindexamen, maar omdat ik ook de voetnoten had doorgenomen, had ik genoeg ammunitie om me later, tijdens verhitte discussies over kolonialisme, uitbuiting en onderdrukking in de Gordel van Smaragd, staande te houden. Vooral het slot van Max Havelaar mocht ik graag in de strijd werpen:

Want U draag ik mijn boek op, Willem den derden, Koning, Groothertog, Prins... meer dan Prins, Groothertog en Koning... keizer van 't prachtig rijk van insulinde dat zich daar slingert om den evenaar, als een gordel van smaragd...
Aan U durf ik met vertrouwen vragen of 't uw keizerlijke wil is: Dat Havelaar wordt bespat met den modder van Slijmeringen en Droogstoppels?

[p. 16]

En dat daarginds Uw meer dan dertig miljoenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in uwen naam?

Dat was dan pijnlijk tegen het zere been van Eugenie de Vos-Moet Helmig (Pop), de moeder van mijn vrouw Marina. ‘Mishandeld en uitgezogen!’ Nonsense! Wij waren altijd bijzonder goed voor de bedienden! Ze kregen zelfs de restjes, die waren overgebleven van de maaltijd!

Nou, daar was het laatste woord nog niet over gesproken, in huize ‘de Vos’, kan ik u verzekeren. Maar ja, Pop was geboren en getogen in het koloniale tijdperk en zelfs een tijdlang de secretaresse van luitenant-gouverneur generaal dr. Huib van Mook geweest. Mijn schoonvader, de bekende Rotterdamse kunstschilder Henk de Vos, was het wel hartgrondig met Multatuli eens en hij schold dan ook tijdens die discussies met verve op die ‘roofstaat aan de zee, tussen Oostfriesland en de Schelde!’

Henk was na vele omzwervingen vlak voor de oorlog in Indië terechtgekomen en trouwde met Pop, net voor ze het Jappenkamp in moesten. ‘Anders had ik hem na de oorlog nooit meer terug kunnen vinden’, vertelde ze. Gelukkig deed ze dat wel, anders had ik mijn Marina nooit gevonden.

Henk was een goede vriend van Hella Haasse en zo kwam ik in aanraking met de Heren van de Thee. En daarna met de Brieven van de Thee, verzameld door Nelleke Noordervliet. Daarin las ik dat de eerste generatie ‘Heren van de Thee’, Jan Pieter en Willem van der Hucht, zo rond 1845 met hun gezinnen en de nichtjes Van Wijnbergen naar Indië vertrokken, om de helft van het theeland te exploiteren dat ten zuiden van Buitenzorg op de hellingen van Salak lag. De onderneming kwam niet echt van de grond, maar dit terzijde.

Een van de nichtjes Van Wijnbergen trouwde met een goede vriend van Willem van der Hucht: ene Eduard Douwes Dekker. Een rare snuiter, die door de gegoede families veelal met een scheef oog werd aangekeken. Na deze kleine omzwerving zijn we nu dus weer bij Max Havelaar terug.

In mijn leven kwam Max Havelaar regelmatig voorbij. Bijvoorbeeld: toen ik met Alexander Pola ‘Zeg 'ns aaa’ schreef, kwam er plotseling een nieuw merk koffie op de markt, ‘Max Havelaar’. Wij besloten om dit grandioze initiatief te ondersteunen door Mien Dobbelsteen Max Havelaar-koffie te laten kopen. Helaas hadden wij er geen rekening mee gehouden, dat Douwe Egberts ons sponsorde met een koffiezetapparaatje en bijpassende koffiekopjes. Mien had daarvoor de punten uit de verpakking geknipt en ingeleverd. Douwe Egberts trok zich na de uitzending onmiddellijk terug als sponsor. Jammer, want wij vonden dat deze goede zaak brede steun verdiende.

[p. 17]

Dat vonden onze vrienden in Frankrijk, waar we een deel van het jaar wonen, ook. Zij maakten Marina op de ‘Commercie Equitable’ attent. ‘Faire Trade’, legde Marise uit, want ze was lerares Engels op het lyceum in Sisteron in de Provence. Ze pakte een pak koffie uit haar keukenkastje en wees op het portret van Multatuli. ‘Max 'avelaar’, zei ze, ‘Café excellente!’

Wij hebben haar toen uitgelegd dat het niet het portret van Max ‘avelaar was, maar van de beroemde Nederlandse schrijver Eduard Douwes Dekker, die in de negentiende eeuw, onder het pseudoniem Multatuli, met zijn roman Max Havelaar de grote omslag in het koloniale denken had veroorzaakt. De naam van de hoofdfiguur uit het gelijknamige boek, Max Havelaar, leeft in de huidige tijd nog steeds voort en is uitgegroeid tot het symbool van Fair Trade.

Literatuur

Multatuli, Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handel-Maatschappy, Amsterdam: Nederlandsche Bibliotheek [1907].

Tekening van L.J. Eland voor een aparte uitgave van Saïdjah en Adinda bij de Wereldbibliotheek, Amsterdam 1937.