Over Multatuli. Jaargang 30. Delen 60-61

[p. 55]

Jaap Grave
‘De dolle drift naar vreemde ontmoetingen en avonturen’
Paul van der Veldes biografie over Jacob Haafner

Paul van der Velde, de biograaf van Jacob Haafner, gaf tussen 1993 en 1997 samen met Jaap de Moor Haafners verzamelde werk uit en promoveerde enkele jaren geleden op een biografie van P.J. Veth. Haafners werk moet bekender worden in het Nederlandse taalgebied, vindt hij, weer net zo bekend als in de eerste helft van de negentiende eeuw, toen zijn reisboeken niet alleen in Nederland maar ook in diverse vertalingen elders in Europa werden gelezen. Daarom publiceerde hij onlangs de ‘(auto)biografie’ Wie onder palmen leeft. De sublieme wereld van Jacob Haafner (1754-1809) om de ‘doorsnee-lezer’ met diens leven bekend te maken. Voor wie het nog niet weet: de in Duitsland geboren Haafner was de schrijver van onder meer meer Reize in eenen Palanquin (1808) en Reize te voet door het eiland Ceilon (1810).

Van der Veldes enthousiasme is begrijpelijk: Haafners werk is de moeite waard. Maar dat niet iedereen het kent, heeft diverse redenen: het ligt aan het genre, de traditionele onverschilligheid in Nederland voor oude literatuur en - ik durf het bijna niet op te schrijven - ook aan Haafners werk zelf. Ik kom daar later op terug maar wil eerst duidelijk maken wat Multatuli en Haafner met elkaar te maken hadden.

‘Den Haafnersen aanloop’

Lezers van Multatuli's werk zijn Haafners naam misschien weleens tegengekomen. Multatuli noemt hem ergens als positieve uitzondering in een bloemlezing vol vervelende auteurs en in Minnebrieven gaat hij in op een stijlkenmerk van Haafner, de ‘Haafnersen aanloop’: ‘De lezer ontsnapt daar aan een groot gevaar, en ik wens hem van harte geluk. Ik stond in verzoeking, dit hoofdstuk te beginnen met den Haafnersen aanloop: wees gegroet, enkelvoudige kans! Schoon en beminnelyk zyt gy onder alle kansen die de groene tafel omgorden! Wees gegroet met uw seriën en intermittences, met uw tweeslagen en coups de trois! Wees gegroet...’ Die ‘Haafnersen aanloop’ blijft uit waardoor Multatuli zijn verhaal meteen vervolgt.

Dat Multatuli in tegenstelling tot Haafner nog wel bekendheid geniet is volgens Van der Velde aan de setting van zijn werk te danken, aan Nederlands-Indië, dat in Nederland nu eenmaal op meer belangstelling kan rekenen dan India of Ceylon. Verder betoogt hij dat Multatuli zich met zijn bekende ‘oproep aan Willem ii’ (moet zijn: Willem iii) in Max Havelaar heeft laten inspireren door Haafner die zijn Reize in eenen Palanquin opdroeg aan Lodewijk Napoleon en hem opriep ‘de volken in de koloniën te beschermen’ (p. 175). Maar dat is te simpel:

[p. 56]

allereerst is een oproep aan de hoogste machthebber in het land geen ongebruikelijk stijlmiddel. Verder zijn verschillende genres moeilijk met elkaar te vergelijken en was Multatuli nu eenmaal geen schrijver van reisverhalen zoals Haafner.

Arrogant, schijnheilig en rechtlijning

Haafner ging in 1766, op twaalfjarige leeftijd, samen met zijn vader naar Nederlands-Indië. Zijn vader overleed onderweg zodat de jongen de reis alleen maakte maar vier jaar later alweer in Amsterdam was waar hij als leerling van een schilder werkte. Kort daarna ging hij opnieuw naar Azië, dit keer naar India en Ceylon, waar hij enkele jaren in dienst van de voc werkte. In 1786 was hij weer terug in Amsterdam, opende onder meer een pijpenhandel en schreef onder meer de eerder genoemde reisberichten. Belangrijk is eveneens zijn inzending op een prijsvraag van Teylers Godgeleerd Genootschap, die hij in 1805 ook won en die in 1993 opnieuw is uitgegeven onder de titel Verhandeling over het nut der Zendelingen en Zendelings-Genootschappen. Een kritiek op zending en kolonialisme. Haafner was daar uit eigen ervaring zeer negatief over. Hij was bovendien van mening dat culturen gelijkwaardig waren en er geen enkele reden was het Europese christendom via missionarissen te exporteren.

Van der Velde, een kenner van de geschiedenis van de voc, maakt duidelijk dat berichten zoals die van Haafner een aanvulling op of correctie vormen van de officiële berichten van de voc waarin weinig tot niets over corruptie of misstanden te vinden is. Verder blijkt uit de citaten die hij uit het werk opneemt, dat Haafner geen eurocentrisch wereldbeeld had maar een antikolonialist was. Hij had veel bewondering voor de oude culturen in Azië. In zijn enthousiasme Haafner dichter bij de hedendaagse lezers te brengen, gaat Van der Velde te ver door hem de personificatie van de ‘multiculturele samenleving’ te noemen: Haafner was beslist een voorbeeldig reiziger die de taal van de bevolking leerde en zich in gedrag en uiterlijk geheel aanpaste. Die assimilatie - want dat lijkt me een juister begrip - gold, betoogt Van der Velde, die in het volgende citaat de nuances bewust weglaat, voor meer ‘lager voc-personeel’: ‘Waarom zouden soldaten teruggaan naar het bewolkte Holland waar zij een slavenbestaan leden, terwijl zij in de tropen met zijn vrije moraal en overvloed aan fruit en vlees niets tekortkwamen? Ze leefden in een aanhoudende roes die nooit verstoord werd door arrogante regenten, schijnheilige predikanten of rechtlijnige wereldverbeteraars’ (p. 92). Maar net zomin als dat personeel in het paradijs woonde, waren in Nederland alle regenten arrogant of alle dominees schijnheilig. Haafner relativeert die paradijselijke tropische wereld overigens zelf: in Madras heerste hongersnood en op Mauritius, één van die landen waar hij later was, was er geen sprake meer van een ‘relaxte levensstijl’ maar van ‘onbeschrijfelijk geweld’ en ‘hartverscheurende’ taferelen.

[p. 57]

Hartstocht, nieuwsgierigheid en toewijding

De onlangs overleden Poolse reisschrijver Ryszard Kapuściński somde in één van zijn essays de voorwaarden van een goed reisverhaal op: allereerst een goede voorbereiding, verder is het noodzakelijk dat de mensen die de schrijver onderweg ontmoet centraal staan en ten slotte dient hij een zorgvuldig waarnemer te zijn. Ook noemde hij enkele voorbeelden, zoals Herodotus (aan wie zijn laatste boek gewijd was), Claude Lévi-Strauss (Tristes Tropiques, dat in het Nederlands onder de titel Het trieste der tropen verscheen) en Truman Capote, Norman Mailer en Gabriel Garcia Márquez, vertegenwoordigers van het New Journalism en Nuevo Periodismo. Egon Erwin Kisch, bekend door zijn reportages uit het begin van de vorige eeuw en minder om zijn naïeve politieke houding (‘Stalin denkt voor ons!’) dacht er niet veel anders over: hartstocht, nieuwsgierigheid naar de wereld en de mensen, zorgvuldigheid, toewijding en dorst naar kennis waren volgens hem de belangrijkste eigenschappen van een goede reisschrijver. Hedendaagse Nederlandse schrijvers als Cees Nooteboom en Carolijn Visser voldoen aan die omschrijving, waarbij de eerste een literaire reisschrijver is die zijn eruditie altijd meeneemt en de laatste een klassieke auteur van reportages is die onzichtbaar blijft. Arnon Grunberg ten slotte lijkt met zijn reportages in de voetsporen van Norman Mailer te treden maar zijn werk is nog te wisselvallig om hem in die traditie te plaatsen.

En vroeger? Er zijn heel veel reisberichten, maar Van der Velde heeft gelijk dat er nooit veel aandacht voor is geweest. Dat komt ook doordat het een merkwaardig genre is: in de zeventiende en achttiende eeuw was het aan systematische regels gebonden en werden achtereenvolgens onder meer de geografie, economie en regeringsvorm van een vreemd land beschreven. Die structuur is nog in veel verslagen terug te vinden, zoals in de werken van Engelbert Kaempfer (1651-1716) die over Perzië en Japan schreef. Die oude reisberichten zijn bovendien vaak verslagen van diplomatieke missies, handelsreizigers of missionarissen. De vele berichten van mensen die in dienst zijn geweest van de voc, hebben vaak als nadeel dat ze alleen de havensteden en de kustregio's beschrijven. Dat et maar weinig individualisten onder de reizigers naar Azië waren, heeft er mee te maken dat het veel te onbekend en gevaarlijk was. Alleen in grote delen van Europa waren individuele reizigers op vertrouwd terrein. Daarbuiten kreeg iedere reis het karakter van een wetenschappelijke expeditie.

De verslagen van reizigers van de voc hebben in Nederland weinig lezers en de mensen die in dienst van de voc waren, zijn grotendeels onbekend en vergeten. Dat geldt bijvoorbeeld voor Hendrik Doeff, die negentien jaar gedwongen in Japan (Deshima) heeft doorgebracht en daar een Japans-Nederlands woordenboek heeft samengesteld. Niemand kent hem nog en zijn Herinneringen uit Japan (1833) zijn vergeten, stelt Rudy Kousbroek in In de tijdmachine door Japan. De hofreis van het jaar 2000 mismoedig vast: ‘Doeff had er [voor het woordenboek] een standbeeld voor moeten krijgen; er had een leerstoel naar hem kunnen worden genoemd, of een studiebeurs, een jaarlijkse lezing, een literaire prijs [...]’ (p. 62).

[p. 58]

Er werd in Nederland onlangs wel een oproep gedaan naar de herleving van de voc-mentaliteit, maar het is allereerst zaak dat in Nederland meer bekendheid wordt gegeven aan de personen die - al dan niet in dienst van de voc - over vreemde culturen hebben gepubliceerd. Daarvoor zijn er meer mensen nodig als Paul van der Velde en Jaap de Moor.

Haafners hyperbolen

Ik had het aangekondigd en kom er op terug: Haafners onbekendheid is ook aan hemzelf te wijten, beter gezegd: aan zijn stijl. Hij maakt vaak gebruik van de hyperbool en het cliché, zoals vier willekeurige voorbeelden illustreren: het ‘vervaarlijke gebulder van de wind’, de ‘golven stegen tot ongekende hoogte’, het ‘bloed stolde in mijn aderen’ en, een laatste voorbeeld, ‘Ik keek om en zag een monstrueuze slang van gedrochtelijke grootte’. Als Haafners beschrijvingen naar een ander medium, bijvoorbeeld een avonturenfilm, worden overgezet, zouden er in plaats van bijvoeglijke naamwoorden plotseling tromgeroffel of andere snerpende klanken te horen zijn die de kijker erop wijzen dat er iets spannends gaat gebeuren. Na verloop van tijd wordt dat eentonig.

Haafners kwaliteit als reisschrijver ligt in de inhoud. De voorwaarden die Kapuściński aan goede reisverhalen stelt, zijn in Haafners werk terug te vinden. Daarbij gaat het niet alleen om zijn belangstelling voor vreemde culturen en zijn zorgvuldige waarnemingen. Nee, Kapuściński beweerde ook dat de eigen cultuur pas haar eigen diepgang, betekenis en karakteristieke kenmerken openbaart als ze door middel van een spiegelbeeld, door een andere, vreemde cultuur wordt gereflecteerd die een doordringend licht op de eigen wereld werpt. Dan wordt ook de eigen cultuur beter begrepen. Dat is nog een reden Haafners werk te gaan lezen, dat de kloof van tweehonderd jaar moeiteloos overbrugt.

Paul van der Velde, Wie onder palmen leeft. De sublieme wereld van Jacob Haafner (1754-1809). Uitgeverij Bert Bakker, isbn 978 90 351 3241 2, 223 blz., Amsterdam 2008, € 19,95.