Over Multatuli. Jaargang 29. Delen 58-59

[p. 56]

Teruggevonden brieven Multatuli-Funke

Inleiding

Sinds enkele jaren wordt er in Nederland werk gemaakt van het conserveren van beschreven en bedrukt papieren erfgoed. In het kader van dit landelijke project, Metamorfoze genaamd, werden eerst papieren literaire collecties en worden thans ook andere cultureel belangrijke collecties vastgelegd op microfilm om de informatie op het kwetsbare materiaal voor het nageslacht te bewaren. Kwetsbaar, want het erfgoed waar we het hier over hebben dateert uit de periode 1840-1950, waarin veelvuldig gebruik werd gemaakt van houthoudend papier. Deze papiersoort blijkt niet tegen de tand des tijds bestand: hij verzuurt, verkruimelt en verdwijnt tenslotte.

Het Multatuli Museum heeft de afgelopen jaren diverse deelcollecties bij het Metamorfozeproject onder kunnen brengen, bijvoorbeeld de brochures en krantenknipsels. Dit jaar wordt de bruikleencollectie brieven en andere handschriften van Multatuli behandeld. Dit bruikleen berust sinds de jaren dertig van de vorige eeuw bij de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Bij voorbereiding van het verfilmingstraject werden alle documenten van het bruikleen stuk voor stuk bekeken en is er een inventaris gemaakt waarin elk document afzonderlijk werd opgenomen. De hoeveelheid blijkt indrukwekkend: het gaat om ongeveer 5000 items. Als leidraad bij de inventarisatie hebben de Volledige werken (vw) gediend. Bij deze inventarisatie bleek dat er vele tientallen documenten nimmer zijn opgenomen in de vw. Nu was het wel bekend dat de bezorgers van de vw brieven geheel of deels hebben weggelaten. Maar bij het inventariseren van de als aparte deelcollectie bewaard gebleven correspondentie tussen Multatuli en zijn uitgever George Lodewijk Funke (1836-1885) blijken 21 epistels geheel niet of slechts ten dele gepubliceerd te zijn: in de vw, of in de Briefwisseling tusschen Multatuli en G.L. Funke 1871-1885 (Amsterdam 1947) of in de brievenuitgave (1891-1896) bezorgd door Multatuli's weduwe Mimi Hamminck Schepel. Tijdens het werken aan deel 15 en 16 van de vw, respectievelijk verschenen in 1983 en 1984, waren deze brieven kennelijk niet beschikbaar of zijn ze over het hoofd gezien. Eén brief komt uit 1873, negentien brieven stammen uit 1874 en er is één ongedateerd fragment. De meeste brieven zijn van Multatuli afkomstig; een paar zijn geschreven door Mimi. De inhoud, hoewel niet spectaculair, lijkt voldoende reden te geven om ze voor het publiek beschikbaar te maken. Daarmee worden de leemtes opgevuld die in bovengenoemde Briefwisseling door tekstbezorger Funke (kleinzoon van de uitgever) als volgt werden verantwoord: ‘Voor het grootste deel weggelaten heb ik het heen en weer geschrijf over drukproeven en andere technische details der uitgeverij, over geldelijke regelingen.’ (t.a.p., p. 5-6) We delen echter de mening van Marita Mathijsen die er in haar standaardwerk

[p. 57]

Naar de letter (Assen 1995) op wijst dat onbelangrijk lijkende epistels over dagelijkse beslommeringen, met veel herhalingen in thematiek, juist aandacht verdienen: ze helpen om het innerlijk van de schrijver scherper voor de lezer neer te zetten. Mathijsen noemt de hiaten in de briefwisseling Multatuli-Funke als voorbeeld (p. 370-372).

Wijze van annoteren

De wijze van tekstbezorging en commentaar is ons duidelijk ingegeven door de bescheiden ruimte die een aflevering van Over Multatuli nu eenmaal biedt. Voor een goed begrip van de periode waarin deze correspondentie zich afspeelt moeten we daarom verwijzen naar de inleidingen van en naar (de toelichtingen bij) de teksten zelf in de delen 15 en 16 van de vw, naar de biografie van Dik van der Meulen en naar in sommige noten genoemde secundaire literatuur. Een prominent onderwerp in deze brieven is de portrettenkwestie, waar Hans Rooseboom veel verduidelijkends over heeft geschreven in Over Multatuli 24, nr. 49, 2002, p. 18-37.

De belangrijkste personen en zaken die in de brieven voorkomen worden wel in noten toegelicht. Een ‘gemiddelde’ lezer van de correspondentie wordt hiermee geacht een eerste leesronde te kunnen maken zonder al te veel raadpleegwerk van secundaire bronnen. De keuze war wel en wat niet te verklaren, altijd subjectief, komt voor rekening van de redactie. Kenners van Multatuli's werk, zoals de vaste lezers van dit blad, zullen vele annotaties ongetwijfeld kunnen overslaan.

Voor de presentatie conformeren we ons grotendeels aan de annoratiewijze van de vw. Dat wil onder andere zeggen: de brieven zijn op de gebruikelijke wijze getranscribeerd; noten en tekstuele aantekeningen bij de transcriptie (zoals oplossingen van sommige afkortingen of vermelding van doorhalingen) worden vóór de brieftekst gegeven. Onderstreepte woorden zijn gecursiveerd. Woorden die dubbele, driedubbele of meer onderstrepingen hebben staan in klein kapitaal. Multatuli's (en Mimi's) y is y gebleven. Aaneenschrijvingen zijn gehandhaafd. Waar achter zinnen punten ontbraken, zijn die stilzwijgend toegevoegd. Kennelijke verschrijvingen zijn ook stilzwijgend verbeterd. Af en toe zette Multatuli bij wijze van ‘witregels’ russen de alinea's lange strepen in de tekst. Deze zijn aangegeven met - De alinea-indeling van de brieven is aangehouden.

De ondertekeningen zijn steeds gelijk: ‘DD’ (Douwes Dekker/Multatuli) en ‘MimiHS’ (Mimi Hamminck Schepel). In de brieven komen nogal eens titels van (herdrukken van) Multatuli's werk voor, zoals Ideen, Minnebrieven, Verspreide Stukken, Vrije Arbeid, De Bruid daarboven, Max Havelaar. Deze worden niet toegelicht.

Vindplaats

Zoals hierboven vermeld komen de aangetroffen brieven uit het bezit van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam. Signaturen zijn niet bekend; voor zover wij hebben kunnen nagaan zijn er geen enveloppen bewaard gebleven.

Kopieën van de opgedoken brieven liggen ter inzage in het Multatuli Museum.

[p. 58]

1. Brief van Funke aan Multatuli, 3-4-1873

Dubbel velletje postpapier met gedrukt kopje, tot onderaan blz. 3 beschreven.

Amsterdam, 3 April 1873^1.

Waarde Vriend!

Ik zit in zeer groote drukte. Allerlei correspondentien, proeven, mijn reis e.t.q.^2. houdt mij zoodanig op dat ik geen tijd vind U behoorlijk op elken brief te antwoorden. Houd mij dus mijn stilzwijgen ten goede.

Hierbij de verlangde f 100.-, alsmede de kwit. van vHelden^3.. Maak U omtrent vH. niet bezorgd. Tot Juni toe kan ik er best komen, maar dan.....? Hij slacht de kip met het gouden ei en leeft voor de rest van plannen, waar niets van komen zal.

Hoe kunt Ge in Eltville^4. gaan wonen? Daar immers ziet Ge niets, geen journalen, geen boeken, niemendal, zelfs geen typen. In Eltville zult Ge U énorm vervelen. Ga liever meer zuidelijk maar altijd in een centrum, waar ‘men’ komt en waar Ge leeszalen hebt. Of de proeven daardoor wat langer onder weg zijn, hindert zooveel niet. Begraaf Uzelf in geen geval in zoo'n leelijk duitsch landstadje.

De Thaler^5. kost tegenw. f 1.77 à f 1.78 3% is dus te veel maar 2 à 2% mogen ze nemen. De Thalerberekening neem ik dadelijk aan als Ge dat in ernst verlangt, want Ge hebt gelijk: ‘schatrijk’ zal ik worden, als ik maar geduld en tijd van leven houd!

Dat Max Havelaar herdrukt wordt, is niet waar. In dat geval zou V. Santen^6. mij dat zeker niet verborgen hebben. Hij is ook nog lang niet uitverkocht.

De brief van Mina Kruseman^7. heb ik aan Betsy Perk^8. ter opzending gestuurd. Noch aan haar hotel, noch aan de Keizerskroon wist men waar zij woonde. Ik

1. 1873: 187 gedrukt in briefhoofd.

2. e. t.q.: e tutti quanti; en alles bij elkaar.

3. vHelden: Christiaan van Helden (18351-1900), uitgever te Amsterdam.

4. Eltville: stadje in Hessen aan de Rijn, vlakbij Wiesbaden.

5. Thaler: Duitse munteenheid.

6. V. Santen: P. van Santen, boekhandelaar te Leiden, compagnon van Funke

7. Mina Kruseman: Wilhelmina Jacoba Pauline Rudolphine (Mina) Krüseman (1839-1922), schrijfster en toneelspeelster.

8. Betsy Perk: Chrisrina Elisabeth (Betsy) Perk (1833-1906), pionier in de vrouwenbeweging.

[p. 59]

geloof dat die jonge dame wat heel hard van stapel is geloopen. Aan moed ontbreekt het haar stellig niet, ook niet aan talent. Ze trekt heel wat publiek, vooral jongelui. Mijn gereis verhinderde mij haar ook eens te gaan hooren.

Van bundel i en ii^9. stel ik minstens 12 ex tot Uw beschikking. Het maximum moet Ge zelf maar bepalen. In België worden geen 5 ex van elken bundel in een heel jaar verkocht, maar soit!

Aan M: Schook^10. zend ik van bundel v even als aan al de anderen een exemplaar, zooals ik U vroeger verzekerde.

Wat mij betreft mag men Uw V.S.^11. gerust in alle talen overzetten Ik zal nooit lastig wezen.

Aflev. 2 zal ik eerstdaags verzenden. Tot nog toe loopt bundel V erg lui, maar 't zal wel beteren. Stop echter in Gods naam met Bilderdijk, anders noemen ze dezen bundel nog den Floris bundel!^12.

Hartelijk groetend tt^13. GLFunke Waar blijft Vrije-Arbeid??

9. bundel 1 en 11: herdrukken van de Ideën. Verderop in de correspondentie komen ook andere delen aan de orde.

10. M. Schook: Willem Ferdinand Schook (1832-1878), advocaat te Utrecht. Harlingen en Balk.

11. V.S.: Vorstenschool, een van M.'s toneelstukken.

12. Bilderdijks toneelstuk Floris v wordt behandeld in de Ideën (zie vw vi:492-593).

13. tt: totus tuus; geheel de uwe.

2. Brief van Multatuli aan Funke, 8-4-1874

Enkel velletje postpapier, aan beide zijden beschreven.

Wiesbaden, 8 April 1874

Waarde Funke, ik ben onwel. Vandaar het talmen met kopie. Ik heb voorraad genoeg, maar bij 't verzenden begin ik telkens overtewerken en te veranderen.

Dank voor uwe remise naar Venetie^1. die zeer welkom was. Wilt ge zoo mij ook SVP. f 100 zenden?

Weet ge wel wat de oorzaak is dat ik sedert eenige dagen geen proeven uit Haarlem^2. ontvang? Ik heb schoone vellen t/m 14, maar geen proeven nà dat vel.

Hartelyk van ons gegroet

tt

DD

Als ge eens de opera omnia van Langendyk^3. tegenkomt, wilt ge ze dan voor my koopen?

1. remise naar Venetië: geld voor Multatuli's vrouw Tine en de kinderen.

2. Haarlem: vestigingsplaats van drukkerij Woest, waar Funke veel van zijn werk liet drukken.

3. opera omnia van Langendyk: de complete werken van Pieter Lagendijk (1683-1756), blijspeldichter.

[p. 60]

OP KEERZIJDE, HANDSCHRIFT VAN FUNKE:

B.B.N.

Alweer wat vergeten! Haal lorgnet nummer twee Amiens. Zend terstond zorg-vuldig gepakt adres boekdrukker Boekhoven^4. Utrecht

F.

4. Boekhoven: niet geïdentificeerd.

3. Brief van Multatuli aan Funke, 12-4-1874

Dubbel velletje postpapier, waarvan blz. i beschreven.

Waarde Funke, ingesloten een briefje van den heer Kraft^1. te 's Hage. Wilt gy zoo goed zyn die f 71.30 te betalen. Het schikt my van hier uit, op 't oogenblik zeer slecht, en daarom is 't maar best de zaak aldus te regelen. De heer Kraft heeft me zeer fatsoenlyk behandeld, en ik zou graag 't lange wachten goed. maken. Kàn dat? Ik meen door rente. Ik begryp best dat men geen 4, 5 jaarop z'n geld wachten kan. Het zou U ook niet schikken van Uw debiteuten. Ik ben onwel (neuralgie, geloof ik) en kan haast niet zien. M'n oogen zijn goed, maar 't doet me pyn achter de oogen.

Hartelijk gegroet

tt

DD

Help me SVP aan 'n middel om den heer K schadeloos te stellen. Hy was steeds zeer humaan.

Hebt ge't stuk van Vosmaer in 't Vaderland^2. gelezen?

1. Kraft: P.J. Kraft. boekhandelaar te Den Haag.

2. stuk van Vosmaer in 't Vaderland: het feuilleton van 9-4-1874, opgenomen in vw xvi:504-508. Het feuilleton is later met kleine wijzigingen herdrukt in Een Zaaier (titel van een studie over Multatuli's werken).
Vosmaer: Carel Vosmaer (1826-1888), letterkundige en criticus te Den Haag. Wbaden 12 April 1874

4. Brief van Multatuli aan Funke, 24-4-1874

Dubbel velletje postpapier, tot onderaan blz. 3 beschreven.

[p. 61]

Wbaden 24 April 74

Waarde funke, ik ben zeer onwel en byna moedeloos. Ik heb den 16 April de f 100 die de heer W. v. E.^1. zond, behoorlyk ontvangen.

Ik ben zoo zenuwachtig dat ik ternauwernood de pen houden kan. Dat ik u heden schryf is hoofdzakelyk om u te verzoeken my te zenden (p post SVP)

1 Van Pesch Lacroix' goniometrie en Trigonometrie^2. by Brinkman.

1 Nederl. Kunstbode^3. no. 5 waarin volgens 't Nieuws^4. ‘Harde maar ware woorden over Mina Krüseman en haar in man, door Cd Busken Huet.’

Ik zal verplicht zyn - neen ik weet niet, maar in allen geval moet u weten wat dit ‘in man’ beduidt, om zoo noodig haar party te trekken. Zou 't 'n drukfout zyn voor ‘roman’?)

Ik zag dat uw Nieuws my (en Vosmaer) onder de illustraties zet van de Regeering van Willem iii en wel op 't staartje tusschen... Piet Paaltjens^5. en Cremer^6.! Ik verzeker u dat ik er ernstig aan denk - neen, ik weet niet wàt te doen tegen zúlke bestryders. Maar als ik weer wel ben hoop ik 't te weten. 't Is treurig werken op zoo'n wys!

Hartelyk gegroet

tt

DD

Ook las ik nu eerst het stuk van v. Vloten^7. in den levensbode^8.. Dat 's 'n infamie^9.! Hij is Q. die in den Arnhemmer^10. - enfin! En dat alleen omdat zyn stuk over Vrye Studie niet^11. geen opgang maakte! Kan ik dat helpen?

1. W. v. E.: niet geïdentificeerd.

2. Nederlandse vertaling van een standaardwerk van de Franse wiskundige Silvestre François Lacroix (1765-1843).

3. Nederl. Kunstbode: verscheen in de periode 1874-1877 en 1879-1881.

4. 't Nieuws: Het Nieuws van den Dag, dagblad opgericht door Funke en P. van Santen in 1870.

5. Piet Paaltjens: pseudoniem van dichter en dominee François Haverschmidt (1835-1894).

6. Cremer: Jacobus Jan Cremer (1827-1880), prozaschrijver en kunstschilder.

7. v. Vloten: Johannes van Vloten (1818-1883), hoogleraar in de Nederlandse geschiedenis en letterkunde te Deventer.

8. levensbode: De Levensbode, tijdschrift van Van Vloten, verscheen in 12 delen van 1865-1881. Het gaat om het stuk ‘A.S. Kok en Bilderdijks Floris v’ (zie vw xvi: 477-479).

9. 'n infamie: schande.

10. Anonieme schrijver van een negatief stuk over Multatuli in de Arnhemsche Courant van 12 december 1870. Zie aantekening bij Idee 62 (vw ii:673).

11. niet: dubbel doorgehaald.

5. Brief van Multatuli aan Funke, 26-4-1874

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 2 beschreven.

Wiesbaden 26 April 74

Waarde funke, tot mn schrik zie ik dat de correctie van vel 9 niet geexpedieerd was! Ik had hem, vele dagen geleden reeds voorloopig gereed gemaakt, maar wilde iets veranderen (of by voegen) en deponeerde het vel in de meening ‘morgen’ te kunnen verbeteren wat me niet beviel. Maar die ‘morgen’ is niet gekomen omdat ik onwel was. Heden ochtend my vermannende om te werken - want ik ben als suf - vond ik de proef onverzonden liggen. Vergeef me dat, ik ben onwel.

[p. 62]

Ik heb moeite de eenvoudigste zaken te begrypen, en voel me als gedachteloos. Vandaar dan ook 't verzuim in 't verzenden van die proef. Toch voel ik me althans physiek wat beter en hoop opteknappen. Doch wáár is het dat m'n gemoed zeer ontstemd is. Sedert vele weken, maanden byna, zit ik te wachten op 'n vleugje.

Vergeet niet my goniometrie en trigonometrie van Van Pesch te zenden. Zóó iets is de eenige bezigheid die me weer aan den gang kan helpen om mn denkvermogen optescherpen

De stukken van Vosmaer in 't Vaderland doen my goed.

Hartelyk gegroet tt

DD

6. Brief van Multatuli aan Funke, mei 1874^1.

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 3 beschreven.

Wiesbaden Mei 1874

Waarde funke, Ik heb geld noodig. Wilt u my SVP. f 100 zenden?

Ja, ik zie in dat ge gelyk hebt omtrent de vorm der Ideen. Maar ik zit erg te tobben met de verandering. Nu reeds hok ik met het uitlaten of overwerken van afwykingen, die telkens stof geven zouden tot 'n afzonderlyk stuk, en in den Wouter^2. den bundel bezwaren voor de pleizier lerens. Ik wil inderdaad de inrichting veranderen, maar de uitvoering is moeielyk. Toch zie ik in dat dit moet.

Dank voor goniometrie. Ik wacht het stuk van Huet^3. over Jufvrouw Kruseman. Vosmaer schryft me dat het ‘vuil’ is. Dit verdient ze niet! Zy is 'n nobel meisje.

Hartelyk gegroet

tt

DD

Hoor eens, te oordeelen naar 't resumé van t Nieuws zyn die stukken van Keller & TenBrink^4. heel min! Dàn liever vertaalde stukken! Van vertalen gesproken, is niet dat artikel over Victor Hugo's 1793^5. eene vertaling? Het riekt naar 'n fransche reclame, waarvoor zn uitgevers schatten betalen. Frederickx^6. (pseudoniem?) kreeg 'n enorm honorarium voor dezelfde stukken in de Indépendance,^7. en ik

1. Gezien het antwoord van Funke op deze brief, gedateerd 18 mei 1874 (vw xvi: 546), moet deze brief kort daarvoor geschreven zijn.

2. Wouter: Woutertje Pieterse.

3. Huet: Conrad Busken Huet (1826-1886), o.a. redacteur van De Gids en literair criticus.

4. Stukken van Keller & TenBrink: ‘Het blauwe lint’ en ‘Familie uit de Oost’ (zie vw xvi:546).

5. Roman uit 1874 van Victor Hugo (1802-1885).

6. Frederickx: niet geïdentificeerd.

7. Independance: l'Indépendance Belge, liberaal tijdschrift.

[p. 63]

moet zeggen hy verdiende zn geld! Grooter bluf heb ik nooit gezien. 't Was nog mooiet dan de stukken van Hugo zelf.

Nu, dit is zyn en hun zaak. Maar 'n holl. krant moest niet meehelpen aan dat zot in de hoogte steken van zulk werk. 't Boek van V. Hugo is niets dan de gewone faiserie^8. die (ook in frankryk) haar tyd gehad heeft.

Eilieve, vraag eens of die aanpryzing niet vertaald is? Maar... aan den schryver zelf, en onverwachts. En let op z'n gezicht. Vraagt ge 't door derden, dan heeft-i tyd zich gereed te maken voor liegen.

Doch, let wel, hoe verdacht nu de zaak is, toch varaag ik maar. Bevestigen kan ik 't niet. Toch durf ik wedden 10 tenen 1! De tournure^9. is fransch.

8. faiserie: maakwerk.

9. tournure: vorm.

7. Brief van Mimi/Multatuli aan Funke, 22-5-1874^1.

Twee dubbele velletjes postpapier, geheel beschreven.

Waarde Funke, Dek heeft my opgedragen met een photograaf te gaan spreken, en daarna u rapport te doen. De photograaf tot wien we ons gewend hebben is niet de voornaamste van de stad maat ik geloof dat geen beter werkt dan hy.

In uwe brief over deze zaak spreekt ge van afdrukken voor de postoctavo^2. uitgave der Ideen èn over afdrukken in salonformaat.^3. Ik nam dus een bundel Ideen mee, en zie, 't kwam den photograaf en my voor, dat juist de salon of cabinetformaat^4. in dien bundel passen zou. dit is de grootte van het inliggende damesportret.

Er bleef dus slechts naar ééne grootte te informeeren over. Per duizend exempl zou den prys per stuk op dun karton 5 à 6 Silbergroschen zyn. In dezelfde pose zou hy eenige clichés moeten nemen, daar het anders te lang duren zou. De heer Wagner^5. scheen de platte niet gaarne te verkoopen, hy zeide dit zou ook veel duurder zyn, maar hy verzekerde plechtig dat van den 1000 portretten het laatste even goed zou zyn als het eerste.

My viel den prys tegen. Wilt ge dat ik by een ander informeer?

Wagner werkt overigens schoon, niet waar? Het inliggende damesportret heeft hy onlangs gemaakt W. gaf het my om u te toonen en om de grootte. Het jongs-

1. Deze brief is gedeeltelijk opgenomen in Briefwisseling tusschen Multatuli en G.L. Funke 1871-1885, Amsterdam 1947, p. 145-146. Het eerste gedeelte is geschreven door Mimi, het Tweede deel door Multatuli.

2. postoctavo: boekformaat.

3. salonformaat: 18 × 24 cm.

4. cabinet-formaat: 11 × 16 cm.

5. Wagnet: L. Wagner, fotograaf te Wiesbaden.

[p. 64]

ke dat ik er by doe is Riekje Anderson.^6. Mooi, niet waar? Wat ziet men dat blonde goed. Wagner zou dek natuurlyk eenige malen moeten nemen om daarna uit te kiezen.

Dezer dagen ontving D. uw brief met dien kostelyken ingeslotenen. Ook met den f 10.- dank u zeer. Wy stellen er ons veel genoegen van voor weldra persoonlyk kennis met den heer Vosmaer te maken. Ja, wat zyn diens stukken in het Vaderland schoon! Op 't oogenblik is Jufvr. Kruseman hier op haar terugreis uit Italie. Ik maak met zooveel genoegen kennis met haar - Een en ander noopt D. u door my te laten verzoeken ons wat van het ééne noodige te zenden. Maar hy moet het zelf bescheinigen.^7.

Ik groet u zeer hartelyk

Mimi HS

Wiesbaden 22 Mei 74.

Waarde funke, ja, we hebben geld noodig, al vind ik het komiek dat Mimi 't my bescheinigen laat. Wat het me kost aan die portretzaak te beginnen! 't Is nog erger dan haarsnyden! Niemand weet hoeveel moeite 't my kost om te poseeren. Vandaar dan ook dat Mimi 't heeft dóórgedreven vreezende dat gy ongeduldig zoudt worden. Ik weet niet^8. of Neen, 5 a 6 groschen (en wel per duizend) is bespottelyk duur. Het is 30 à 36 cents! Ik begryp niet dat het zóó duur kan zyn. En hy gaat niet door voor de voornaamste! Vraag in Holland eens naar den prys.

Hartelyk gegroet

tt

DD

M. Kr.^9. zegt me daar dat men te Londen 'n eigenaardig toestel heeft om goedkoop kopien te maken. Is dat zoo? En kan dit niet in Holland ook geschieden? In dat geval zou ik hier kunnen volstaan met een dozyn.

Ik vind den prys van 30, 36 cents bespottelyk.

6. Riekje Anderson: Friedrich Anderson (geb. 1870), zoon van Marie Anderson en jhr. F.A. Hartsen.

7. bescheinigen: bevestigen.

8. Ik weet niet: doorgehaald; het woord of erna is doorgehaald.

9. M. Kr.: Mina Krüseman.

8. Brief van Multatuli aan Funke, 29-5-1874

Twee dubbele velletjes postpapier, tot en met blz. 5 beschreven.

[p. 65]

Wiesbaden 29 Mei 74

Waarde funke, ik kom van den fotograaf, en ben doodmoe van 't poseeren. Voor visite- en salon formaat beide heb ik - maal gezeten, en 't slot was dat-i me verzocht morgen terug te komen. Hy scheen niet tevreden en zei op 't laatst dat ik niet ruhig meer zat. Nu dit kan waar zyn, want ik was zenuwachtig.

Eerst had ik met hem niet afgesproken^1. over de conditien, maar 't slot was dat ik nu slechts voor 12 kleine & 12 salonformaat geaccordeerd heb (zonder cliché) om daarna, en na u die producten getoond te hebben, met u overeentekomen over de 2 of 3,000, dan wel cliché. En hy zal dan z'n pryzen opgeven. Zie, aan Mimi had-i immers gezegd: 5 à 6 groschen? Nu zeide hy bestimmt 6. Ik maakte hem hierop opmerkzaam, en zei dat gy handelsman waart, en misschien als de pryzen u nier bevielen zoudt willen wachten tot ik mogelyk van den zomer te Amst. kwam. Ook dat ik zeer populair (zegge: bekend) was in Holland, en dat het reusseren hem hollandsche klanten zou aanbrengen. Enz.

Dus morgen meer. Ik vrees altyd dat de pose niet deugt. Gewoonlyk te styf. En als men zelf zich wil zetten, houdt zyn verantwoordelykheid op.

Voor die 12 visite^2. - en 12 kabinetsformaat is geaccordeerd f 18.- Is dàt duur? Ik weet het niet. In allen geval komt het er op dat sommetje niet op aan. Ik zeg 't u maar om zn pryzen te vergelyken met Holland, en daaruit de groote zaak te beoordeelen.

Het zenden van f 200 in plaats van f 100 is allerliefst van u en kwam zeer goed te pas, schoon de beste nobele M. Kruseman daarvan niet de oorzaak was. Ze verkoos in haar hotel te blyven, en heeft ons waarachtig niet op onkosten gejaagd! Zy is de eenvoudigheid zelf, en nam genoegen met brood en vleesch. Maar wel had ik geene remise noodig voor Italie en heb dus ook 't grootste gedeelte daarheen gezonden.

Komiek, ik ben suf en halfblind van 't poseeren, en 't lykt wel of ik dat nu zoo breed uitmeet om me wichtig te maken. Welnu, dat is niet waar, en toen ik u zeide dat ik er zoo tegen opzag, dacht ik niet dááraan. Nu herinner ik me dat het ook bij Mickiwicz^3. te Brussel zoo lang duurde voor den man tevreden was maar 't was me ontgaan. Neen, dat opzien tegen portret heeft 'n andere oorzaak (reden is 't niet). Ik ben schuw en bloo^4.. Dit gelooft men niet, maar 't is zoo. Ik zag en zie er altyd vreesselyk tegen op. Ik heb hetzelfde met haarsnyden. Als ik dat moet laten doen, maakt het me dagen vooruit zenuwachtig.

Daar ik nu met de bestelde 24 portretten opgave van pryzen kryg (2 à 3 000, èn clihé zonder andere portretten dan die 24) behoef ik nu eigenlijk daarover niet te

1. afgesproken: af is eerst doorgehaald en vervolgens is er boven geschreven: niet: af.

2. visite: visitekaartformaat.

3. Mickiwicz: César Mitkiewicz, fotograaf te Brussel; vervaardigde in 1864 een van de bekendste portretten van Multatuli.

4. bloo: laf.

[p. 66]

schryven. Toch voorloopig dit: ge zegt by^5. de salon formaat op zwaar plaat papier. Beteekent dit dat de portretten van^6. visite-formaat slechts op 't dunne vliesje geleverd kunnen worden? Dit maak ik hieruit op dat gy 't facsimilé wilt laten drukken. Indien dit wél begrepen is, hoe maakt ge 't dan met de facsimilés der salonportretten. Kan dat à costi^7. gedrukt worden nà dat het vliesje er is opgeplakt. En nog eens: zoo ja, waarom dan van de kleine niet ook maar 't karton.^8.

Waarom niet van beide werken hier slechts de vliesjes laten leveren? Dan waart gy baas over karton en facsimilé.

Wilt u dat ik de facsimilés schryf? Dat is autentieker. Doch dan zou 't karton hier moeten geleverd worden.

Ik weet niet hoe ze noemen wat ik hier nu maar ‘vliesje’ betitel. Doch hy zei: ‘Ja, als ik geen karton lever, is 't natuurlyk iets goedkooper.’ Hoeveel? Dit zal ik hem laten noteeren by de prysopgave. Hy komt me voor 'n fatsoenlyk mensch te zyn, maar toch wou ik me wapenen tegen eventueele kwesties.

Wees hartelyk gegroet ook van Mimi. Morgen wacht ik Vosmaer. Ja, 't stuk van Feringa^9. is goed. Kyk, de zaak zit 'm niet zoo zeer in mooi of leelyk vinden, in goed - of afkeuren, maar in 't terrein waarop de^10. behandeling der zaak gebracht wordt^11. in de toonhoogte, in den sleutel waaruit de muziek geschreven is. Adieu voor vandaag. Weldra meer van 't portret. Ik ben maar geengageerd voor die 2x12 stuks (zonder cliché)

tt

DD

5. by: doorgehaald.

6. portretten van: boven de regel toegevoegd.

7. à costi: te uwent.

8. Deze gehele zin is doorgehaald.

9. Feringa: F. Feringa (1840-1905), o.a. redacteur van het ongeregeld tussen 1872 en 1874 verschijnende tijdschrift De Vrije Gedachte.

10. waarop de: boven de regel toegevoegd; het woordje van is hier doorgehaald.

11. der zaak gebracht wordt: boven de regel toegevoegd.

9. Brief van Mimi aan Funke, ongedateerd

Dubbel velletje postpapier, tot en met blz. 2 beschreven.

Waarde heer Funke. Hiernevens 't bewys dat D althans gezeten heeft. Wy noch V.^2. vinden dit portret goed, zoo erg streng, ik zend het u alleen omdat D. vreest ge ongeduldig zult worden. het is afgekeurd. Op dit oogenblik is hy weer naar W.^1. om te poseeren. Hy zegt: het is wurmen. De moeilykheid is dat D. zenuwachtig wordt en zyn lippen en oogleden dan trillen. enfin, eindelyk zal 't toch gelukken hopen wy. - Wagner schynt niet erg genegen de negatieven te verkoopen. Duizend goede afdr. zou hy zich verbinden binnen 8 weken te leveren ook sprak hy iets over de wyze van de betaling - maar het allereerste moet nu toch een goed portret zyn.

Het hierby gaande zend D. u alleen om te laten zien dat er althans werk van gemaakt wordt.

De heer Vosmaer zal dezer dagen weer de terugreis onderneemen wat ons spyt. Wy genieten van zyn byzyn. Hy is zoo goed en sympathiek. - Ik geloof dat er nog

2. V.: Vosmaer.

1. W.: Wagner.

[p. 67]

verscheiden proeven voor D. liggen die hy nazien moet. Wy gaan te veel uit dezer dagen en ook tehuis doen we niets dan praten. Nu, ge zult dit wel begrypen. Helaas, moeten we weer verhuizen. 't Spyt my. D. was hier naar zyn zin, en de huizen zyn hier zoo duur. Maar 't zal moeten. De familie die 't ons afgestaan had, is teruggekeerd en heeft reeds een gedeelte betrokken.

D. en ik groeten u hartelyk

Mimi HS.

In haast

we gaan naar Sonnenberg^3.

3. Sonnenberg: plaatsje ten noorden van Wiesbaden.

10. Brief van Multatuli aan Funke, I9-6-1874

Dubbel velletje postpapier, tot en met blz. 3 beschreven.

Wiesbaden, 19 Juni 74

Waarde funke, zoo even bracht Wagner me weer twee proeven (d.h. van ieder weer slechts één) die hiernevens gaan #^1. Nog weet ik niet of ze goed zyn, namelyk voor uw doel. Want al zy, strikt genomen, de gelykenis volmaakt, 't blyft de vraag of 't wenschelyk is de uitdrukking te... vereeuwigen. De knevel toont zich mal dik. Dat zou anders wezen als ik wat meer en face genomen was. Nu schyn ik zoo'n dikke bovenlip te hebben, 't geen aan het geheel iets ontevredens geeft.

Hy voegde bygaande twee notaatjes by de portretten. Ik had hem dit verzocht om misverstand voortekomen. Of zyn verzoek om 1/3 voorschot billyk is, weet ik niet. Misschien wel, omdat ik hier niet thuis hoor, en niets bezit.

Hy vroeg me of ik nog eens wou zitten als ik wel was (wat ik niet ben, want ik heb moeite te schryven, alles trilt me.) Dit zou ikzelf wel willen, en dan aandringen op meer face, ten-eerste die dikte van den knevel wegtekrygen. Hy echter zei dat het was om dan met méér clichés, sneller te kunnen leveren. Nu, dit weet ik ook wel. Maar wie verzekert ons dat-i niet ook de andere clichés gebruikt, waarvan ik geen proeven gezien heb? Hy komt me evenwel voor, 'n zeer eenvoudig eerlyk mannetje te zyn. Ook zou ik, by 't ontvangen alles afwyzen, dat niet overeenkwam met de goedgekeurde. Maar... waar zouden in dat geval die afgekeurde exempll. blyven? Zie, dit bezwaart me.

Van achteren beschouwd hadden we anders moeten handelen. Ik had 1/2 dozyn portfetten moeten bestellen van beide groottes, en dáárna eenvoudig moeten vragen: ‘voor hoeveel geef je my die clichés?’ Nu er van duizenden gesproken is, spreekt het vanzelf dat hy voor de cliché zooveel vraagt, als-i anders op die 2000 denkt te verdienen, en gy blyft van hem afhangen! Maar nog eens hy

1. Bij de # in deze regel is een streep naar boven gezet waar het woord morgen! in potlood bij isgeschreven.

[p. 68]

schynt me 'n oprecht man, en zelfs byzonder naïf en eenvoudig. Dus zal m'n pessimisme geen grond hebben hoop ik.

Wat bygaande proef aangaat, ik heb er geen oordeel over, maar toch erken ik dat de uitdrukking wat beter is, als men 't aangeplakt papiertje op den achtergrond-knevel legt.

Voor ik sluit, ga ik nog eens naar hem toe. Van nogeens poseeren zal wel geen spraak zyn vandaag. Ik ben ziek van zenuwachtigheid. Door 't onverwachts thuiskomen van onzen verhuurder, zyn we geen baas in de woning. 't Schriftelyk contract liep maar tot mei (geloofik) maar er was mondeling bygezegd dat we blyven konden tot October. En op-eens stond dat volk voor ons, en eischte intetrekken. 't Is om dol te worden Maar dat is alles niet wat me drukt. De loop der officiële zaken maakt my moedeloos. Is men nu in Holland nóg niet ingelicht over 't regeeringsbeleid van v.d. Putte^3. & consorten? Wat kan ik schryven voor 'n Natie die niet lezen kan? Vandaag weer lees ik in 't Nieuws: ‘er is hevig gevochten. Niemand der onzen is gewond!’

Enfin! Ik ga eens naar Wagner.

Hy was bezet. Ik zend de portretten en de notaatjes van prys morgen, omdat ik hem eerst spreken wil.

Hartelyk gegroet

tt

DD^2.

3. v.d. Putte: I.D. Fransen van de Putte (1822-1902), liberaal en premier van het naar hem genoemde kabinet dat aantrad in 1866.

2. Laatste alinea geheel in potlood.

11. Brief van Mimi/Multatuli aan Funke, 23-6-1874

Een dubbel en een enkel velletje postpapier, geheel beschreven.

[p. 69]

23 Juni

Waarde Funke, D. vraagt my op u te schryven. Wy zyn hier in een gachis^1. van onaangenaamheden, die (in verband met zyn geheelen toestand natuurlyk) hem letterlyk ziek maken van zenuwachtigheid. - 't Is daarom dat hy my verzocht heeft u te schryven. - Zooals ge weet moeten we primo Juli verhuizen. De eigenaars van dit woninkje, hebben ons, tegen^2. de verzekeringen in die ze ons vroeger gaven, uit de helft reeds verdreven, en maken ons het leven hier erg lastig. We (of juister gezegd ik) heb de fout gemaakt ze^3. binnen te laten, wat we hadden kunnen weigeren, maar ik deed het om geen kwaad bloed te zetten wel wetende ze ons zouden kunnen plagen. Welnu, die toegeeflykheid was 'n fout, want ze zyn^4. in weerwil daarvan zoo onaangenaam mogelyk.

Daar de gemeubileerde woningen vooral in 't hartje van den zomer peperduur zyn (2 kamertjes 25 gulden 's weeks - wat gek genoeg is, daar er weinig vreemden zyn) waren wy genoodzaakt ongemeubileerd te huren. We hebben een klein woninkje, nier mooi, maar ik geloof voldoende voor f 260 's jaars. dat gaat dus nogal.

D. vond 't heel erg dat we nu geen meubels hadden, maar daar ik zag hoe 't hem bezwaarde u om geld te vragen, zocht ik hem die kwestie uit 't hoofd te praten. Kom, zeide ik, voor de^5. volstrekt noodige kleinigheden heb ik geld, we hebben een bed, stoelen en 'n kast zullen we zien op krediet te krygen - we zullen schipperen en ons wat behelpen, en by dat alles nog bly wezen geheel tehuis te zyn. Denk liever niet aan geld vragen - maar aan iets anders - byv aan Mina Kr. en hoe Huet haar behandeld heeft, of aan Atchin,^6. of aan den stryd over^7. de Vivisectie - want al deze onderwerpen hielden hem bezig - en misschien zou je over een van die onderwerpen wel een brochure kunnen schryven buiten de Ideen om, dan kon je die aan funke zenden. - D. vond dit ook. Hy was toch niet in staat op dit oogenblik de draad van de Ideen weer op te vatten. Ook 't plan om maar af te wachten hoe we 't^8. zouden maken zonder meubels nam hy aan - maar zie, daar komt een nieuw toegifje van onaangenaamheden^9. - 't beetje kalmte verstoren, dat hy niet zooveel inspanning veroverd had. Onze huisheer biedt ons een rekening aan, volgens welke hy (behalve andere buitenkansjes voor ons) v.a. 142f reclameert voor 't bed waarop in Maart 11 de jonge Opdecoul^10. gestorven is. Eigenlyk weet ik niet, hoeveel gy van die geschiedenis weet, D. schreef zoo weinig in dien tyd. Genoeg, die jonge man is toen by ons gestorven.

Het is nu eene questie of wy verplicht zyn dat bed over te nemen, eene tweede questie is de waarde van dat bed. Ik heb me overal geinformeerd, by politie en by

1. gachis: rommeltje.

2. Na tegen volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

3. Na ze volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

4. Na zyn volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

5. Na de volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

6. Atchin: de oorlog in Atjeh.

7. den stryd over: boven de regel toegevoegd.

8. Na 't volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

9. Na onaangenaamheden zijn de woorden zyn met zoveel moesten doorgehaald.

10. Opdecoul: Theodoor Op de Coul (1850-1874), beschermeling van Multatuli.

[p. 70]

't gerecht - welnu, die zaak is niet anders uittemaken dan door een proces. Zelfs kan ik 't bed zonder proces niet ‘amtlich’^11. getaxeerd krygen. Behalve dat de sop de kool niet waard zou zyn, dat zoo'n proces dek erg zou irriteeren, zou den eigenaar hier ons met primo Juli niet laten verhuizen, hy zou om gedekt te zyn^12. al onze boeken etc etc achterhouden, tenzy dan dat wy de geeischte som aan 't gerecht deponeerden. - we weten nog niet wat 't best zal zyn te doen - maar hoe we 't wenden of keeren - altyd zal er geld moeten wezen. - ‘Ja, zei den D... aan funke vragen, dat is 't eenige, maar doe jy 't, ik ben er niet toe instaat! en vertel hem dan zoo'n beetje de toedracht, dat-i begrypt hoe noodig het is!

Van morgen was Wagner hier met 'n proef, ik doe 'm hierby om u re laren zien, nat. volstrekt niet omdat-i in aanmerking komt. 't is al te akelig^13. D. ziet er al te naar op uit. - Is de laatst gezondene niet nog al goed?

Zoodra mogelyk trekken we hier uit. De andere woning is reeds leeg, en we laten hem reeds^14. schoongemaakt, we verlangen er zoo naar - al zal i dan wat kaal zyn. D. zal er zich op z'n gemak voelen en geen menschen gezichten tegen komen. Ik hoop u ons helpen zult. -

Tot overmaat van treurige indrukken, heeft D. gister en heden morgen bezoek gehad van een jong mensch die zich ‘geestverwant’ ‘leerling’ enz noemt - hy was nog slechts kort by ons, toen we merkten hy in de war is, en, denk u, z'n stokpaardje is 't genezen van krankzinnigen, waarvoor^15. hy meent 'n byzonderen^16. aanleg te hebben. Alas, poor mankind!^17. ‘En dàt^18. komt van Holland om me te spreken, en noemt zich geestverwant! zucht dek.

Op z'n doorreis was ook de heer Lodeesen^19. onlangs hier. Dien te spreken deed D. genoegen. Ziet Ge, zei D. in den man is iets mennists^20. dat ik mag. Dat stipte ontleden en juiste denken - ja waarlyk dat is mennist!’ En dat van 'n dominé, en deze geestverwant deed hem zuchten. -

Wees hattelyk gegroet waaide heer funke van

Uw zeer toegenegen

Mimi HS.

Bitte, het portretje by gelegenheid terug, ik wou 't graag hebben.

11. ‘amtlich’: officieel.

12. Na zyn volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

13. Deze zin is geheel doorgehaald.

14. we laten hem reeds: boven de regel toegevoegd; hierna volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

15. waar: boven de regel toegevoegd.

16. 'n byzonderen: boven de regel toegevoegd boven het doorgehaalde het woord zoveel.

17. Zie Idee 519.

18. Na dàt volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

19. Lodeesen: waarschijnlijk David Lodeesen.

20. mennists: er stond menists, boven de regel is een extra n toegevoegd. Andere term voor mennist is ook mennoniet (doopsgezind).

12. Brief van Mimi aan Funke, 29-6-1874

Dubbel velletje postpapier, alleen blz. i beschreven.

Waarde Funke, Dank voor uwe hulp (ik meen de f 160) We zyn over: Schwalbacherstrasse 9^a. Het gewurm dat we gehad hebben is onbeschryvelyk. Dek is maar zoo... zoo, maar tot m'n groote vreugd zie ik dat-i aan 't corrigeeren is gegaan. Hoewel ons boeltje boeken, papieren enz. nog grootendeels op den grond ligt heeft hy nu toch een hoekje waar hy rustig zitten kan. Dit is veel waard, want de wyze waarop wy gedurende den laatsten tyd in die vorige woning zyn geplaagd en mishandeld geworden is onbeschryvelyk. Ik hoop nu dat hy wel-

[p. 71]

dra weer heelemaal op streek zal zyn. Ik vond het nuttig om dit even mee te deelen. Hartelyk gegroet!

Mimi HS.

Wiesb. 29 Juni 1874.

13. Brief van Multatuli aan Funke, 11-7-1874

Dubbel velletje postpapier, aan beide zijden beschreven.

Wiesbaden 11 Juli 1874

Waarde funke!

Dank voor 't pak! Met veel moeite moet ik me losrukken van de Lennepiade^1., want die interesseert me byzonder. Er is in die 18 eeuw veel geschied wat me persoonlyk aangaat. Behoudens eenige aanmerkingen (vooral over den niet goed volgehouden bluf van familiehoogheid!) houd ik 't voor 'n hoogstverdienstelyk werk. Na eeuwen nog zal't dikwyls aangehaald worden, al verzwygt de Auteur dan veel. De gewone lezer merkt dit niet, maar ik wel. Er bestaan koddige gapingen.

Maar ik leg 't terzyde, omdat ik ander werk heb.

1.^o Wel gezocht, heb ik NB. geen ‘Minnebrieven’ en geen ‘Verspreide Stukken’ meer. Wilt ge my een-en-ander met spoed zenden? Ik wist niet dat ik ze niet had, en schyn ze weggegeven te hebben (Van beiden is er wel een Ex. maar dar is ingebonden met Mimi's naam op den rug. En ze wou dat zoo graag houden)

2.^o Ge zegt: ‘ik kocht laatst 'n ‘heele collectie tooneelspelen, waaronder ook van Langendyk’. Nu, eigenlyk had ik die graag allemaal. Maar dat zou 'n al te groot pak worden misschien, en de vracht is duur. Hier laten ze my altyd nog bybetalen. Waarom weet ik niet. Zeker kan de frankeering slechts geschieden tot zeker punt, misschien zoover V.G&L^2. het transport brengt. Nu bedoel ik niet dat zulke uitgaven ten uwen laste moeten komen, maar soms schikt het me niet, en daarom ben ik bang voor't bestellen van een groot pak.

Overigens zag ik graag al die Tooneelspelen, want... ik ken de eisch niet van zoo'n ding! En ik zou zien... niet hoe die eisch is, doch waarmeê men genoegen nam. Molière^3. kan ik niet meer slikken. 't Is alles enorm grof en onnatuurlyk.

1. Lennepiade: hoogstwaarschijnlijk de in brief 15 genoemde boeken.

2. V.G&L: Van Gend & Loos.

3. Molière: ps. van Jean Baptiste de Poquelin (1621-1673), Frans toneelschrijver.

[p. 72]

Juist, over andere werken van Gedenkschriften-aard, zal ik aan V.^4. schryven.

Dus voorloopig alleen s.v.p.

1 Minnebr

1 Verspreide Stukken

Die 4^o5. uitgaaf van den M.H.^6. is mooi. Dat geeft 'n flink voorkomen aan 'n boek.

Dankje wel!

Hartelyk gegroet

tt

DD

4. V.: Vosmaer.

5. 4^o: kwarto, boekformaat.

6. M.H.: Max Havelaar.

14. Brief van Multatuli aan Funke, Juli 1874^1.

Dubbel velletje postpapier, geheel beschreven.

Wbaden Juli 74

Waarde funke! Hoe erg ik er ook tegen opzie, want ik weet wel, helaas, dat ik slecht leverde, moet ik u wel om wat geld verzoeken. Velerlei zaken hebben my zeer gedrukt, en ik heb alle inspanning noodig om staande te blyven. Maar in allen geval moet ik leven. Zonder dàt houdt alles op.

Ik verzond zoo even een correctie van vel 20, herdruk bundel iii, en schryf heden 'n voorberichtje voor dien herdruk, dat ik maar rechtstreeks aan Woest & Co adresseeren zal, gelyk ik hun dan ook op de proef meedeel. Ze vragen my om spoed te maken en ze hebben gelyk. Maar noch zy noch iemand weet wat ik, inwendig vooral, te dragen heb. Enfin! Ik moet wel voortgaan. En als ik eens weer aan den gang ben gaat het gauw. De ontevredenheid met de vele vellen van m'n Wouterhistorie, kost me wat! Telkens dwaalde ik af, en de inspanning om op den weg te blyven die nu eenmaal in verband met de einde der publicatie noodzakelyk is, maakte my suf.

Ook met het afbreken en overgaan op kortere meer afgesloten stukken, weet ik geen raad.

Hoe dit zy, ik zal myn best doen, coûte que coûte. Maar help me aan geld, want als de Kreutzer & groschen^2. gêne er ook nog bykomt, is 't om gek te worden.

1. Deze brief is gepubliceerd in Briefwisseling tusschen Multatuli en G.L. Funke 1871-1885, blz. 147-148, met weglating van de laatste twee alinea's. Dit is de verloren gewaande brief waarvan sprake is in de annotatie van de brief van Funke aan Multatuli van 21 juli 1874, vw xvi: 625-626.

2. Kreutzer & groschen: munteenheden in Duitsland.

[p. 73]

Wees hartelyk gegroet

tt

DD

De zaak der portretten verveelde en irriteerde my. Ik heb verleden week aan Wagner gezegd dat-i dan my maar 12×12 (Kabinet & visite) zou leveren voor f 18. Zoodra mogelyk zullen we de zaak op nieuw optouw zetten, liefst als ik eens à costi komen kan. Want ik deug niet voor tusschenpersoon.

Myn nieuwe woning is als zoodanig uitstekend. Maar ik had de middelen niet ze geheel te meubileeren. Nog altyd is m'n waschtafel 'n omgekeerde verhuiskist. De prys is modiek^3.. 260 gl 's jaars voor 21/2 kamer en keukentje en zoo goed als geheel vry.

Dank voor Vosmaers teekening die uitstekend is! Zn stukken in 't Vaderland doen me goed, in alle beteekenissen! En u ook, naar ik hartelyk hoop^4..

3. modiek: laag.

4. naar ik hartelyk hoop: overdwars in de marge toegevoegd.

15. Brief van Multatuli aan Funke, 6-8-1874

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 4 beschreven.

Wiesbaden, 6 Aug 74

Waarde funke! Ziehier 't slot van de correctie iv^2. bundel. Ik hoop nu in een adem door te gaan met ander werk. Wat het meeste haast heeft, is druk bundel vii.

Ik ontving myn bestelde 24 portretten nog altyd niet, en vraag et niet om, voornamelyk omdat ik er geen f 18 voor over heb. Ik zou nooit 'n portret van my laten maken voor m'n eigen pleizier. Het irriteert me vreesselyk. En vooral door de bediscussieering van de conditien. Toch zal ik zoodta mogelyk de zaak weer op touw zetten. Maar ik ben genoodzaakt geweest m'n haar te laten afsnyden. Dat mocht eerst wat groeien. Ik was zoo suf, en zocht daarin - in verband met baden - wat herstel. Ik hoop dat het lukt. Ik baad nu alle dagen, en hoop dat vol te houden ook als 't koud wordt.

Ik verzoek u vriendelyk my f 100 te zenden, en dan asjeblieft eens 'n opgave hoe ik financieel met u sta. Sedert maanden heb ik - onwel zynde! - niets genoteerd. Ik zou 't graag weten om als 'n bliksem by te werken.

2. iv: dit en vii verwijst naar respectievelijke bundels Ideën.

[p. 74]

Hartelyk gegroet

tt

DD

Correctie vel ii van bundel iv is verzonden. Ze drukken goed, weet ik.

(Ik heb verdrieten die gy niet weet. Het knaagt me.

Als op 'n verkooping eens voorkomt:

J.v.Lennep. 't Leven van D.J.v.L.

&

JvL 't Leven van z 'n grootvader.^3.

koop dat dan S. VP. voor my.

O ja nog iets. Als ze by u komen, zet 'n kwittantie van f 2,50 voor contributie van 'n Schaakbond, wilt u dat betalen?

Ik heb nu god zydank m'n laatste party gewonnen. Ik wil er geen meer verliezen. 't Is schande.^1.

3. Bedoeld wordt J. van Lennep, Het leven van Mr. C. en Mr. D.J. van Lennep, beschreven en toegelicht uit hunne gedichten en andere oorspronkelijke bescheiden en in verband met hunnen tijd beschouwd. Amsterdam, 1861-1862.

1. De brief Funke-Multatuli dd. 7-8-74, opgenomen in vw xvi:650-653, is het antwoord ‘op een niet teruggevonden brief van Multatuli.’ (t.a.p.)

16. Ongedateerd fragment^1.

Enkel velletje postpapier, geheel beschreven.

Ik open weer om de opmerking te maken dat m'n bedoeling met de vraag ‘of 't misschien voorzichtig is hem te laten begaan?’ niet is om hen in 'n val te laten loopen, maar om eventueel 't recht aan onzen kant te houden. Er zyn hier twee zaken

1	't overnemen zelf,
2	De manier waarop, met de daaraan verbonden strekking.

Indien ze nu by-tyds gewaarschuwd worden omtrent het laatste, zouden ze dàt kunnen veranderen, en daardoor 't klemmende der aanklacht over 't eerste verzwakken. Maar de heele zaak is aan U gedemandeerd^2..

De zaak is maar dat gy op let, en ter juiste tyd^3.. Dat wil misschien niet zeggen^4.: terstond - uw maatregelen neemt.

By 'n aanval op 't Kopierecht zou de accessoire klacht over de manier waarop ze myn werk overnemen, van invloed kunnen zyn. Dáárom moet ge misschien hen eerst laten begaan, niet uit valschheid, maar om uw eventueel recht te versterken door 't bewys van hun boos opzet.

1. Onderaan de opmerking in potlood: ‘zat tussen 6-8 en 8-8-1874’. Niet zeker of dit fragment stamt uit (augustus) 1874 of dat het bestemd was voor Funke.

2. gedemandeerd: toevertrouwd.

3. ter juister tyd: is boven de regel toegevoegd in plaats van het doorgehaalde by tyds.

4. Hier is een letter doorgehaald.

[p. 75]

17. Brief van Multatuli aan Funke, 8-8-1874

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 4 beschreven.

Wiesbaden 8 Aug 1874

Waarde funke, Hartelyk dank voor de f 100.

De Rekening-Ct is natuurlyk juist, en 't Saldo dus opheden f 780.- goed! Ik ben er niet bang voor, en hoop 't snel by te werken. By m'n andere sufhedens, kan ik u verzekeren, dat ik niet dacht zóó erg achteruit te zyn. Zoo gaat het altyd als men toegeeft in slordigheden. Maar juist daarom heb ik nu lust dat eens gaan bytespykeren. Ik ben gelukkig wèl. Ik doe dagelyks kamergymnastiek en daarna baden. Het staat 3 voet van m'n bed. En we wonen zoo prettig! Toch maar van f 26b 's jaars, en de meubels komen successivelyk. 't Noodige is er reeds. Vroeger betaalde ik voor 1 1/2 kamer (zoogenaamd gemeubileerd) 30 gl, maands, & 's zomers zelfs f 35!

'n Havelaar is 4^o? Gut, hoe gek!

Ja, ik zal alle correcties snel afmaken. Zoo even zond ik 'n brief met 'n paar nacorrecties van blad 2, bundel iv naar Haarlem.

Proef blad 3 is ook al weg.

Havelaar, Minnebrieven & Verspreide Stukken zal ik terstond afdoen.

Leg S.V.P. voor my een Bruid daarboven op zy.^1.

Eerst nu bedank ik u voor 'n werk dat ge my eens present gaaft, omdat ik 't eerst nu goed gelezen heb, nam: ‘Hartog, Spectatoriale Geschriften.’^2. Dàt is 'n best werk. Ik zal dien heer verzoeken meer te schryven. Door z'n wroeten in de 18 eeuw moet-i stof hebben.

Goed de twee Lennepiades krygt ge terug, en ik zal er niet in krabben. Boeken die my hooren bederf ik in den grond. Ik vraag me af of ze daarom later op Verkoopingen meer of minder zullen waard zyn? Die ‘Hartog’ is onvertoonbaar. Wat 'n gekke manie, hè? M'n moeder deed het ook.

Ik wacht nog altyd Langendyk. En als er op verkoopingen voorkomt Hollandsche memoirelitteratuur ('n arm vak ten onzent!) die dienen kan tot toelichting der zeden, denk dan eens aan my.

Mimi beweert dat òf van Helden of gy eens gezegd zoudt hebben dat er hier- of daar ‘Navorschers’^3. lagen als 't ware voor scheurpapier (de term was: ‘op zolder’).

Nu, als er goedkoop aan Navorschers te komen is, ik heb ze graag.

1. Zie Idee 1239 (vw vii:679).

2. ‘Hartog, Spectatoriale Geschriften.’: bedoeld wordt J. Hartog, De spectatoriale geschriften van 1741-1800, verschenen in 1872.

3. ‘Navorschers’: De Navorscher, tijdschrift dat van 1851-1960 verscheen.

[p. 76]

Van v. Helden ontving ik de jaargangen van:

1851 (de eerste)

1862

1864 nieuwe

1866 reeks.

1867

18. Brief van Multatuli aan Funke, 24-8-1874^1.

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 2 beschreven.

Wiesbaden, 24 Aug 1874

Waarde funke! Dank voor de f 100.

Wat de noten van Havelaar aangaat, het is zeker dat ze, kort zynde, beter onder de blz staan. Maar er zullen ook zyn van meer uitgebreidheid. Hoe dan? En er zyn velen. Nu, op vel 11, ben ik al aan over de zestig! 't Best is dit te beoordeelen als ze af zyn.

Des verkiezende kunt ge in 't Nieuws, als vervolg op de mededeeling over Vorstenschool, laten opnemen dat men ook te Antwerpen van plan is, dat stuk te spelen. 't Wordt my geschreven door De Geyter^2., dus: “van goeder hand” kunt ge zeggen.

Hartelyk gegroet

tt

DD

1. Deze brief is een antwoord op een brief van Funke aan Multatuli van 22 augustus 1874, vw xvi: 677-678.

2. De Geyter: Julius de Geyter (1830-1905), een der voormannen van de Vlaamse Beweging.

19. Brief van Multatuli aan Funke, 11-9-1874

Dubbel velletje postpapier, tot halverwege blz. 2 beschreven.

Wiesbaden 11 Septr1874

Waarde funke! Voor eenige weken reeds ontving ik van U terug het eerste deel van den gekorrigeerden Havelaar doch niet de vellen 2 & 8 die ik U ook zond. Hebt ge die, en wilt gy ze bewaren tot het noodig is, goed! Als we maar akkoord gaan dat ze by u zyn.

Ik heb nu de korrektie van Havelaar. Minnebrieven en Verspreide Stukken gereed.

Hierby kopie van vel 12 van bundel vii. Ik zal zoo spoedig voortgaan als eenigszins mogelijk is. Wilt ge zoo goed zyn me geld te zenden?

[p. 77]

Tot m'n verwondering ontving ik sedert 'n paar dagen geen proef van Haarlem. Ik korrigeerde t/m vel 5 van Vorstenschool en drie vellen die ook Vorstenschool zullen volgen, gewacht hebben om de pagineering te doen doorloopen.

Wees hartelyk van ons beiden gegroet

tt

Douwes Dekker

20. Brief van Multatuli aan Funke, 13-9-1874

Dubbel velletje postpapier, alleen blz. 1 beschreven.

Wiesbaden 13 Sept 74

Waarde funke, zie inliggend telegram^1.. Dat is my 'n donderslag. Daar zitten nu die twee kinderen^2. zonder hulp. Ik weet niet, wat ik doen zal. Hierby voorloopig 1/2 vel kopie. Morgen zal ik meer zenden. Ik begryp dat het noodig is.

adieu

DD

De kopie gaat niet mee omdat de post gesloten is, en ik niet aanteekenen kan. Als ze gestolen word, kan ik ze niet overmaken.

1. telegram: telegram over overlijden Tine (zie vw xvi:711 e.v.].

2. Zie volgende brief.

21. Brief van Multatuli aan Funke, 22-9-1874^1.

Dubbel velletje postpapier, tot en met blz. 3 beschreven.

Wiesbaden 22 Sept 74

Waarde funke, haastige spoed is zelden goed. Hedenmiddag, spoedig de korrektie van vel 12 willende wegzenden, ben ik te snel geweest. Nu, avend, zie ik dat ik zeer slordig gekorrigeerd heb. Vandaar nevengaand suppletoir lystje. Wilt ge dit

1. Een andere brief van 22 september 1874 werd gepubliceerd in dr. Julius Pée, Multatuli en de zijnen, Amsterdam 1937, p. 203-204 en is opgenomen in vw xvi: 735-736.

[p. 78]

dan aan de drukkery zenden? En dan SVP omdat ik geen revisie vraag, nauwkeurig laten kontroleeren?

Ook met den laatsten post niets ontvangen! De zaak begint my treurig helder te worden. Ik ben nu byna verzekerd dat Eduard^2. zich tot anderen gewend heeft, en daarom my niet durft schryven. Zelfs heeft-i^3. my de ontvangst niet bericht van 't geld dat ik hem zond, te zamen f 160^4. 120 gl, en Vosmaer f 40. Ook ontving hy 25 franc uit Zwitserland die ik gerembourseerd^5. heb.

De reis naar Padua is nu moeielyker dan ooit. Want ik kan daar geen dag vertoeven, zonder de middelen te verliezen voor de terugreis. Ook moet ik daar wachten om veel stukken en papieren van m'n vrouw^6. # uit Venetie te krygen, die ik niet à l'abandon mag laten^7.. Er blykt me dat schryven of telegrafeeren niet helpt. De toestand is pynlyk. Hoe 't ga, ik laat Nonni^8. niet in handen van vreemden die eerst my zouden beletten voor haar te zorgen, dan uitstrooien dat ik zoo'n slechte vader ben, en daarna haar op straat zetten! Zóó hebben ze met m'n vrouw gedaan!

Hartelyk gegroet

tt

DD

# onder anderen 't zeer schoone portret van my door Mickiwicz te Brussel gephotograf^d Me dunkt dat kan gekopieerd worden.

2. Eduard: Pieter Constant Jan Eduard (Edu) Douwes Dekker (1854-1930).

3. Na heeft-i volgt een onherkenbaar doorgehaald woord.

4. f 160: doorgehaald.

5. gerembourseerd: terugbetaald.

6. van m'n vrouw: is boven papieren geplaatst.

7. niet à l'abandon mag laten: mag negeren.

8. Nonni: Elisabeth Agnes Everdine Douwes Dekker (1857-1933).