Over Multatuli. Jaargang 28. Delen 56-57

[p. 29]

Petra Couvée
Van de Indische archipel tot de Goelag: Multatuli's heldendom in Rusland

In een cultuur waarin het lijden en de verdienste ervan zo centraal staan, kan de pennaam ‘hij heeft veel geleden of verdragen’ eenvoudig niet stuk. Multatuli is dan ook veel vertaald in het Russisch,^1. heeft aantoonbaar invloed gehad op de Russische literatuur en wordt tot op heden als een held vereerd. Nog voor de revolutie, in 1903, zette W.W. Bitner met een biografische schets ‘Multatuli en zijn oeuvre’ de toon. ‘Multatuli’, zo betoogde hij, was ‘een heraut van de vrijheid, in de ruimste zin van het woord, omdat hij streed tegen alle vormen van belemmering van de persoonlijke vrijheid, de gedachtevrijheid en de vrijheid van het woord; omdat hij enghartige vooroordelen belachelijk maakte en opriep de verworpenen te helpen’.^2. Na de revolutie bleek ‘de heraut van de vrijheid’ goed te passen in beide circuits die het totalitaire sovjetregime kenmerkten: de partij en haar kunstpausen annexeerden Multatuli als positieve held die streed tegen het roofzuchtige imperialisme en het opnam voor de onderdrukte broedervolkeren, terwijl de officieuze, dissidente kringen in hem een ‘Solzjenitsyn van de xixe eeuw’ zagen die individu en vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel droeg.

Multatuli's vurigste pleitbezorgster in Rusland is vermoedelijk de kinderboekenschrijfster Emma Iosifovna Vygodskaja (1899-1949) geweest. Begonnen als vertaalster uit het Frans, Duits en Engels, is ze nu nog op het internet te vinden als schrijfster van de roman De gevaarlijke vluchteling (Opasnyj beglets) die zich afspeelt tegen de achtergrond van de Opstand van Sepoy van 1857 in India. Verder is er weinig over haar bekend.

De Geschiedenis van Eduard Dekker (Istorija Edvarda Dekkera), een vie romancée van de Nederlandse schrijver, kwam uit in 1936 in de serie ‘Het leven van opmerkelijke mensen’, bestemd voor de middelbare schooljeugd, in een oplage van 25.000 exemplaren en voor de prijs van drieënhalve roebel.^3. Houtgravures bij de roman werden vervaardigd door de Petersburgse illustratrice en schilderes Alisa Ivanovna Poret (1902-1982) die in de jaren twintig vriendschappelijke banden onderhield met avant-gardedichters als Daniil Charms en Aleksandr Vvedenski.^4. In 1949 verscheen van Vygodskaja ook nog Vlam van de woede (Plamja gneva), een ingekorte bewerking van de tekst uit 1936. Nop Maas geeft in het tijdschrift Over Multatuli een beschrijving op basis van de Duitse vertaling Flamme des Zorns. Die Geschichte des Eduard Dekker die in 1952 voor de Duitse socialistische jeugd op de markt werd gebracht en vervolgens herdrukken beleefde in onvoorstelbare oplagen.^5.

1. Zie: V.V. Osjis, Mul'tatuli. Bibliografitsjeskij ukazatel'. Moskou 1971. Jan Paul Hinrichs, ‘Paustovskij en Multatuli’, in: Over Multatuli, jg. 17, nr. 34, p. 4-5.

2. Citaat uit: ‘In Rusland kent men Multatuli goed, ter gelegenheid van zijn 140-ste geboortedag’, in: Nederland-U.S.S.R. 13 (1959-1960) 12 (mei 1960), p. 4-6.

3. E. Vygodskaja, Istorija Edvarda Dekkera, Izdatel'stvo detskoj literatury, Moskva, Leningrad, 1936.

4. De vriendschappelijke verhouding met Charms groeide haast uit tot een roman, zo blijkt uit de dagboekaantekeningen van de dichter uit 1933, voor het eerst gepubliceerd in 1992 in het literaire tijdschrift Novyij Mir (De nieuwe wereld).

5. N. Maas, ‘Portfolio: Schouder aan schouder met de onderdrukte broedervolkeren’, in Over Multatuli, jg. 17, nr. 34, p. 33-44.

[p. 30]

De geschiedenis van Eduard Dekker geeft een chronologisch overzicht in vier delen, van Multatuli's leven tot aan de uitgave van de Max Havelaar: Amsterdam, het pakhuis van de wereld, Holland in de tropen, De ondergang en Max Havelaar. In het ingekorte Vlam van de woede is het eerste hoofdstuk verwerkt als terugblik: Multatuli wordt vanaf zijn aankomst in Padang (1844) tot aan de tweede druk van Max Havelaar gevolgd.

Het Russische kinderboek als opvoedingsinstrument nam in de communistische tijd een hoge vlucht. De staat spaarde kosten noch moeite om zijn kinderen tot ware socialisten te kneden. Maksim Gorki initieerde in 1919 de publicatie van het eerste sovjettijdschrift voor kinderen, Noorderlicht (Severnoje sijanie). Daarbij dwong de beperking van de artistieke vrijheid vanaf het einde van de jaren twintig een groep ‘controversiële’ schrijvers als Charms, Vvedenski, Olesja e.a. hun toevlucht te zoeken in de kinderliteratuur en het kindertheater.^6. Hierdoor kreeg de kinderliteratuur onverwacht een nieuwe impuls, terwijl de literatuur voor volwassen vastliep in het keurslijf van het socialistisch realisme. Een kenmerk van de kinderliteratuur uit de jaren dertig is het verlangen naar het exotische dat alleen maar sterker werd naarmate de mogelijkheid om naar het buitenland te reizen afnam.

Het levensverhaal van Multatuli verenigde die twee belangrijke elementen in zich: het was avontuurlijk en gepeperd genoeg om de jonge geest te boeien, terwijl het - geheel naar het socialistische voorschrift van de ‘positieve’ held - de optimistische mens belichaamde die opkwam voor de verworpenen.

Het eerste deel van De geschiedenis van Eduard Dekker, waarin zijn jeugd in Amsterdam beschreven wordt, doet denken aan Hans Brinker and The Silver Skates, het Amerikaanse kinderboek over Nederland dat niemand in Nederland kent. Mary Mapes Dodge noch Emma Vygodskaja zijn ooit in Nederland geweest en baseren zich op boekenkennis. Dergelijke ‘opgezochte’ verre landen heten in het Russisch vytsjitannye strany; landen die alleen in de geest bereisd worden.^7. Dat laatste doet Vygodskaja heel verdienstelijk, een enkele Duits klinkende naam daargelaten. Zij vermengt de grachtenromantiek met een scheut Insulinde en een stoot socialistisch elan.

In het boek neemt Eduard al vrij snel de rol van ‘positieve held’ op zich, in een scène die duidelijk geïnspireerd is op Woutertje Pieterse. Wanneer meester Sjnappel zijn klas vraagt een opstel te schrijven over wat Nederland groot gemaakt heeft (haringkaken, cacao, de Gouden Eeuw, de Hollandse deugdzaamheid) begint de jonge Eduard, in de stijl van zijn grote held Abellino uit The Bravo of Venice van Matthew Lewis, ijverig te schrijven aan een opstel over de lucratieve Nederlandse piraterij. Maar meester Sjnappel krijgt daar al snel lucht van:

‘Een ongehoorde brutaliteit’, zei meester Sjnappel.
‘Bied je verontschuldigingen aan.’
‘Waarom?’
‘Voor deze ongehoorde verzinsels en leugens.’

6. Zie: Manon van de Water: Moscow Theatres for Young People: A Cultural History of Ideological Coercion And Artistic Innovation, Palgrave Macmillan, 2006.

7. Naar R.L. Stevensons gedicht ‘The Land of Story Books’.

[p. 31]

‘Ik heb de waarheid geschreven, zei Edvard, als er geen piraten zouden zijn geweest...’
‘Zwijg!’
‘Eruit!’, schreeuwde meester Sjnappel, ‘Je bent zelf een piraat, mijn school uit!’

Uit deze opstandige piraat laat Vygodskaja haar positieve held Multatuli geboren worden, een rol die hij het boek lang met verve vervult. Toch is De geschiedenis nergens saai, voorspelbaar of prekerig. Het heeft de vaart en de spanning van een echt jongensboek: blote voeten, bloed, giftige pijlen en een nobele inborst à la ‘Winnetou’.

Een andere pleitbezorger van Multatuli's werk in Rusland was de schrijver Konstantin Paustovski (1892-1968). In 1925, hetzelfde jaar als waarin de eerste integrale Russische Max Havelaar verscheen, schreef Paustovski een gloedvol betoog over de schrijver in het curieuze verhaal ‘De koningin van Holland’ (Gollandskaja koroleva) waarin de heroïek van Douwes Dekker helder afsteekt tegen de grauwheid van de Hollandse luchten, de krenterigheid der kooplieden en de decadentie van de majesteit. Multatuli's levensverhaal wordt verteld bij monde van een Nederlandse matroos die op Indië vaart en daar van een inlander, een schoenpoetser, het verhaal van de grote schrijver gehoord heeft.

- Slechts één Hollander, - zei de schoenpoetser tegen mij, - slechts één blanke bleek geen hond te zijn. Dat was een heilige, alle Javaanse kinderen kennen zijn naam, de naam van Eduard Dekker, de resident van een zuidelijke provincie. De koning heeft hem uitgehongerd, zijn jonge vrouwtje is gek geworden. Hij was als jonge man naar Java gekomen. Hij had gezien hoe de opzichters met zwepen vrouwen afranselden, hoe de overheid de armoede bevorderde en de hele oogst van de Javanen afnam, en dat er aan iedere korrel rijst donker Javaans bloed kleefde. Hij had zich onze prachtige manieren om alle sappen uit de koloniën te persen, eigen gemaakt.
Hij koos de kant van de Javanen. Hij schafte eigenmachtig belastingen en misdadige wetten af. Hij eiste van het parlement en de onderkoning de onmiddellijke beëindiging van de beestachtigheden. Hij schreeuwde het van de daken, noemde schurkerij bij de naam en wees onverbloemd naar de grootste schurk van het eiland. [...]
Hij bracht een oproer tot stand. Twee weken lang vochten de Javanen, ze storten zich met hun kromme messen op de Winchesters van de Hollandse soldaten. De koffieplantages dropen van het bloed, de palmen waren doorzeefd met kogels, en de dorpen die de soldaten hadden aangestoken, brandden als honderden kaarsen.^8.

In zijn novelle De Gouden roos (Zolotaja roza) die dertig jaar later uitkomt, is een levensbeschrijving van Multatuli opgenomen die nog even bewonderend maar

8. K. Paustovski, Rasskazy, Otsjerki, publitsistika. Stat'i i vystuplenija po voprosam literatury i iskusstva, Chudozjestvennaja literatura, Moskva, 1972, p. 51-55. De vertaling ‘De koningin van Holland’ (Petra Couvée&Jan Timmers) is te vinden in: Over Multatuli, jg. 17, nr. 34, p. 6-9.

[p. 32]

feitelijker is.^9. Het valt niet te achterhalen in hoeverre Paustovski Vygodskaja's roman kende, noch of Vygodskaja op de hoogte was van Paustovski's vroege verhaal over Multatuli en Nederland. Opvallend is wel dat beiden hun roman, respectievelijk levensbeschrijving, eindigen met een waarschuwing aan de autoriteiten voor de explosieve kracht van de Multatuliaanse literaire erfenis. Vygodskaja schrijft: ‘En Van Gronius (de koffieplanter) voelde een plotselinge haat opkomen jegens die naam, alsof die Multatuli onder zijn plantage, onder de bloementuin, onder zijn met Hollandse degelijkheid gebouwde witte huis, een lading dynamiet had gelegd.’ Bij Paustovski luidt het: ‘De manuscripten werden in zo'n (kleine) hoeveelheid exemplaren uitgegeven en voor zo'n ontoegankelijke prijs dat ze evengoed vernietigd hadden kunnen worden. De Hollandse kooplieden en autoriteiten konden zich niet op hun gemak voelen zolang ze dat buskruit niet in handen hadden.’

Konstantin Paustovski eindigt zijn relaas met de hoop dat aan Multatuli in het onafhankelijke Indonesië wel de hem passende eer bewezen zal worden: ‘En misschien zal binnenkort op het onafhankelijke Java, in Jakarta, een gedenkteken voor deze onbaatzuchtige martelaar worden geplaatst.’

De erkenning voor Multatuli in Indonesië is er gekomen. De Indonesische romanschrijver Pramoedya Ananta Toer is een groot bewonderaar. Zijn biograaf Dik van der Meulen weet te melden dat in Rangkas-Betoeng (Lebak) iedereen, zonder Max Havelaar overigens te hebben gelezen, Multatuli kent als ‘voorvechter van Indonesische onafhankelijkheid’ en dat er zelfs een Jalan Multatuli, een Multatuliweg is.^10.

Eensgezind zijn de Russische Multatulianen van het eerste uur over de miskenning van de grote schrijver in eigen land. Dat laat zich vooral verklaren uit de publicitaire verwikkelingen rondom Max Havelaar. Opmerkelijk is wel dat latere bewonderaars daarin volharden op een moment dat er zelfs in het eerbiedloze Nederland allang een Multatuli Genootschap, Multatuli Museum, Multatuli-Fonds, Multatuli-Commissie, Multatuli-borstbeeld, recentelijk nog een Multatuli-zegel, en een toegewijde schare Multatuli-fans bestaan. Daarbij verdient gezegd te worden dat men nergens ter wereld zijn helden zo gul en romig weet te eren als in Rusland. Tijdens het communistische bewind werd Rusland een kweekbed voor helden, die de daarbij behorende blijken van heldenverering voortbrachten en nalieten: standbeelden, borstbeelden, gedenkplaten, speldjes, affiches, banieren, grafstenen met verse bloemen en huismuseumpjes.

De Russische verbazing over deze Nederlandse miskenning van Multatuli komt goed tot uitdrukking in een kort verhaal van zo'n latere bewonderaar, de Siberische dorpsschrijver Viktor Astafjev (1924-2001), bekend van onder andere De Keizervis en De vrolijke soldaat. Een van zijn Inkervingen (Zatjosy, een soort vrije literaire invallen) getiteld ‘Multatuli’ is gewijd aan een bezoek aan Holland dat Astafjev in 1990 op uitnodiging van zijn uitgever Meulenhoff (in de tekst aangeduid als Mechelen) aan Nederland maakt.^11.

9. K. Paustovskij, Sobranie sotsjinenij, (3), Povesti, Chudozjestvennaja literatura. Moskva 1967.

10. D. van der Meulen, Multatuli, Leven en werken van Eduard Douwes Dekker. Nijmegen 2002, p. 302-303.

11. Zie: http://lib.meta.ua/?book_id=13851: Viktor Astafjev. Zatjosy, tetrad' sjestaja, poslednjaja narodnaja simfonija.

[p. 33]

In de verre-verre kindertijd, in het verre-verre Noorden, in de lange poolnachten las ik boeken die mij door het lot gezonden waren en die ik op een of andere manier had zien te bemachtigen, los te bedelen of zelfs te stelen. Hoe en waarvandaan het boek bij mij terecht is gekomen uit de serie ‘Het leven van opmerkelijke mensen’ over de Nederlandse schrijver Eduard Dekker, met de bijnaam Multatuli - wat in het Maleis ‘martelaar’ betekent en in het Latijn ‘veel geleden’ en wat bij ons zo'n beetje uitkomt op Maksim Gorki (de bittere) - weet ik nu niet meer. [...]
En de jaren verliepen, het leven rolde over het midden, ik trad in de voetstappen van Multatuli en werd schrijver. Op de een of andere manier trok ik de aandacht van de Hollandse uitgeverij Mechelen, die in handen is van Martin (Maarten) Asscher. [...]
Op een dag besloot de uitgever mij naar Nederland uit te nodigen; hij deed dat niet via de Schrijversbond waar het mode was in plaats van de genodigde schrijvers, secretarissen en adviseurs - hun eigen mensen in feite - op bezoek te laten gaan. De uitnodiging stuurde hij naar het bureau ter bescherming van de auteursrechten waar men mij toerustte voor de reis, zelfs van guldens voorzag, niet die van hen, maar die ik zelf verdiend had met boeken die vertaald waren op eigen naam. En hoewel het honorarium geheel bijeengeschraapt en gekort was door mijn eigen staat en zijn trouwe dienaren, voelde ik me misschien niet direct rijk, maar toch een redelijk onafhankelijk mens.
In Holland werd ik in Amsterdam goed ontvangen. Men had me ondergebracht in het kleine gezellige Ambassade hotel. Ik kreeg de sleutel van de parterre waar zich onder andere mijn kamer bevond, maar geen enkel papiertje of programma. En ik, gewend te leven volgens oekaze, volgens een plan waarop aangegeven staat: wanneer te gaan slapen, wanneer op te staan, wanneer te ontbijten, te lunchen, welke evenementen te bezoeken, en zelfs wat uit het veld geslagen door zoveel vrijheid, zo door niets of niemand opgeëist, voelde me haast onbehaaglijk.’

Het verhaal laat ons kennis maken met Astafjevs begeleiders, een fotograaf en een vertaalster Russisch, en voert ons langs de grachten van Amsterdam, langs het café Peter de Grote, langs de eenden in de gracht; bij dit alles wordt uitvoerig stilgestaan. Totdat Astafjev ‘diep in de wildernis van de stad’ plotseling stuit op het borstbeeld van zijn grote leermeester, het borstbeeld op de Torensluis, de ‘literaire donderwolk’, van Hans Bayens.

En hoe dieper ik in de wildernis van de stad geraakte, hoe grilliger, fijnmaziger werden de bruggetjes over de grachten, die veelal waren afgescheiden van de straten en schaars of onverlicht waren. En zo over een bruggetje lopend, dat met kanten gietwerk geslagen was naar de overkant die verder lag dan andere bruggetjes, merkte ik in een vierkant van geplante esdoorns een ietwat belicht, door bladeren overdekt, verweesd beeld; juist toen ik er voorbij wilde gaan,

[p. 34]

dwong iets me plotseling de pas in te houden, stil te staan, en weer terug te gaan.
Het beeld was uit brons gegoten in de vorm van een esdoornblad en al helemaal groen geworden onder de zomerhoos van bladeren, bedekt met koperaanslag en langs de afvoerpijpen en de opeenhopingen helemaal zwart geworden. Iemand, waarschijnlijk een tuinman of een conciërge, had het beeld afgeveegd met een heide- of rietbezem - op het bronzen gordeltje, waarop het beeld met de punt van het blad steunde, stond duidelijk te lezen: multatuli.
Verder geen enkele mededeling over Eduard Dekker, geen zuiltje, geen bordje, geen hekje, geen hoogdravende woorden, geen enkel bankje zelfs, alleen het bruggetje en de onbeweeglijke gracht met daarin bontgekleurd het drijvende loof, en de witte meeuwen en eenden die sliepen op het water.
‘Waarom ook niet’, dacht ik, ‘Waarom op het graf van een nationale held of je eigen kind paspoortgegevens schrijven - men hoeft hem alleen te kennen, lief te hebben en zich te herinneren’.
Ik keek lang naar het in het groen drijvende beeld. De fletse verlichting, de gevallen bladeren benadrukten het motief van de eenzaamheid van deze zwerver die als het ware wegdook voor de mens en de herrie van de stad in de schaduw en het oerwoud van de bomen. De edele trekken van het vermoeide, uitgeteerde hoofd, met de door het donker groen, bijna al zwart uitgeslagen ogen, de zich donker aftekenende snor en de smalle puntbaard gaven het beeld het uiterlijk van antiek nederige zwijgzaamheid maar door de lagen van het oxide heen, door de dikke laag bladeren op de schouders en het hoofd scheen met glittertjes het heldere koper en vochtig schitterde het woord multatuli, als een onsterfelijke zucht van een ondoofbare maar verstilde tijd. [...]
De volgende dag vroeg ik de journalist, de vertaalster Russisch en uiteindelijk mijn uitgever over Multatuli, over Douwes Dekker, die geweldig reiziger en schrijver, maar niemand wist iets of had iets gehoord van de man met dat uiterst zeldzame lot en zelfs over zijn borstbeeld dat ik die nacht in het hart van het oude Amsterdam getroffen had, wist niemand iets met zekerheid te zeggen.
De laatste dagen heb ik een klein, keurig land leren kennen dat ondergedompeld is in een zelfvoldane onverschilligheid tegenover alles wat niet huis en haard aangaat, gezinswelzijn, de eigen voedertrog of zelfs zijn eigen geschiedenis.’

In december 2002 verscheen in de krant Stolitsjnye novosti (Nieuws uit de hoofdstad) een artikel van de hand van Vadim Skoeratovski waarin hij de invloed op Astafjev volgens de historisch-vergelijkende methode beschouwt.^12. Hij trekt de algemeen aangenomen invloed van Gorki op Astafjev in twijfel en komt - deus ex machina - met Douwes Dekker op de proppen als beslissende invloed op Astafjevs schrijverschap. Uit het artikel valt moeilijk op te maken of hij alles uit zijn duim zuigt of zijn theorie baseert op persoonlijke gesprekken met Astaf-

12. Stolitsjnye novosti, 146, (242), 03-09-2002. Vadim Skoeratovski, ‘Pisatel’ Viktor Astafjev, ili petsjal ‘nyj komparativ’.

[p. 35]

jev, dagboeken, interviews. In ieder geval leunt hij sterk op Astafjevs verhaal ‘Multatuli’ en de verwijzing daarin naar Emma Vygodskaja's Geschiedenis van Eduard Dekker.

Deze Hollandse schrijver werd heimelijk de literaire leermeester van Viktor Astafjev. De Russische jongen uit de boerenhel van het noordelijke halfrond, was langs de lijnen van de raadselachtige wetten en toevalligheden van de genoemde comparatieve theorie gestuit op de Hollandse voorstelling van zo'n zelfde hel maar dan op het zuidelijke halfrond.
Allereerst het kinderhoek van Emma Vygodskaja, en vervolgens de directe kennismaking van Astafjev met het werk van haar held.’ [...]
De Hollandse schrijver Eduard Douwes Dekker, beter bekend onder het pseudoniem Multatuli, dat wil zeggen, hij die ‘veel heeft gedragen’, is de Solzjenitsyn van de 19^e eeuw. Dat is geen metafoor maar een comparatieve theorie. [...]
De jonge Eduard Dekker vertrok op zoek naar werk uit Europa naar Maleis Indië, zoals men toen zei, en werd een respectabele ambtenaar van het koloniale gouvernement. En hij keek eens goed in alle kringen van de koloniale hel en was ontzet. En ontstak vervolgens in woede. Het Hollandse gezag bevrijdde zich na een veelvoud aan wrede intriges van die weerbarstige hoogwaardigheidsbekleder en Dekker, berooid, ziek, zonder carrière en vervolgens ook zonder zijn gezin, keerde terug naar Europa. En daar schiep hij als een bezetene werkend, ondanks armoede en intriges, zijn zo genoemde Indonesische Goelag Archipel van de xixe eeuw. Een woedende uiteenzetting van onweerlegbare feiten, onvoorstelbaar in hun gruwelijkheden, de meest tragische lyriek.

En dan doet Vadim Skoeratovski er nog een schepje bovenop:

In 1990 gaat Viktor Petrovitsj (Astafjev) eindelijk naar Nederland. Zogenaamd om daar de vertalingen van zijn werk uit te geven. Maar in feite om bloemen bij het standbeeld van Eduard Douwes Dekker in Amsterdam te leggen. De schrijver vraagt zijn vertalers: ‘Waar staat hier bij jullie dat standbeeld?’ ‘Nooit van gehoord, we weten niets’. Hij rijdt met een taxi de hele stad af. Niemand weet iets of herinnert zich iets. En plotseling herinnert de taxichauffeur zich: ‘In dat en dat parkje staat er een standbeeld.’
In dat park staat zonder sokkel een bronzen Dekker-Multatuli. Viktor Petrovitsj loopt eropaf staat stil, zwijgt en vertrekt vrijwel direct voor een afspraak met zijn Nederlandse uitgever, waar hij te laat aankomt. Hij zegt: ‘Ik ben naar het standbeeld van Dekker geweest’, waarop het antwoord luidt: ‘En wie mag dat wezen die Dekker?’

***

[p. 36]

In Idee 590 schrijft Multatuli: ‘Moet dan ten eeuwigen dage de arbeid van het heden, beloond worden met standbeelden in de toekomst? Is het aan zekere lieden niet vergund te leven... vóór ze dood zijn?’

Met dank aan Henk Maier en Jerry Mager