Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

[p. 2]

[Nummer 55]

Over zeven, aalbessen en pixels

‘To be or not to be’ (Shakespeare, Hamlet, 3, 1)
‘sla of geen sla’ (Multatuli, Causerieën, vw iv: 105)

Een goudzoeker gebruikt een zeef. Hij weet wat hij zoekt. Hij graaft, wast en sorteert: na diverse pogingen blijven wellicht een paar schitterende brokjes goud liggen. Het is moeizaam werk waarbij hij niet omkijkt naar het afval, elementen die niet aan zijn omschrijving voldoen. Voor een literatuurwetenschapper geldt min of meer hetzelfde. Om Multatuli bij de Romantiek in te delen bouwt hij een zeef waarin de kenmerken van die stroming achterblijven. Naar het afval kijkt hij niet om. Ook de biografische zeef staat bij het onderzoek naar Multatuli's werk in hoog aanzien. De vraag luidt of de toepassing van een zeef wel geschikt is. Wie naar het afval kijkt, dat in ruime mate voorhanden is, stuit op ware schatten die het goud doen verbleken. Plotseling worden talrijke elementen uit literaire en filosofische stromingen zichtbaar uit de tijd voor Multatuli leefde en bovendien kunnen in zijn werk - denk bijvoorbeeld aan Minnebrieven en Millioenenstudiën - kenmerken van het Postmodernisme worden gevonden. Wie een dergelijke werkwijze verkiest, ziet zich vroeg of laat voor het probleem geplaatst dat Multatuli zijn begrippen niet altijd helder omschrijft of een nauwkeurige beschrijving aankondigt maar die belofte zelden inlost. Bovendien verandert hij in de loop van zijn schrijverscarrière de inhoud van de begrippen die hij gebruikt of zijn oordeel over de kwaliteit van schrijvers. In het laatste geval kan worden vastgesteld dat hij - in overeenstemming met zijn visie op de wereld - gedurende zijn schrijversleven negatiever wordt over zijn schrijvende en denkende collega's. Een andere moeilijkheid is dat de begrippen en namen die hij gebruikt zich niet alleen over de zeven delen gepubliceerd werk uitstrekken maar ook over zijn correspondentie die als voortzetting van en kanttekening bij zijn werk moet worden beschouwd.

Toch zijn dat geen argumenten om de bergen afval links te laten liggen. We pleiten voor meer aandacht voor onderzoek naar Multatuli's esthetische opvattingen - ondanks de moeilijkheid dat hij ze nooit systematisch heeft opgeschreven. Daarmee past hij goed in de Nederlandse traditie van schrijvers die eerder door eclecticisme dan door oorspronkelijkheid kunnen worden gekenmerkt, waarbij kan worden opgemerkt dat Multatuli het eclecticisme tot systeem lijkt te hebben verheven. G.J. Johannes betoogt in De lof der aalbessen dat Nederlandse schrijvers rond 1800 een afkeer van ‘stelselbouwers’ en ‘wetenschappelijke of literaire theorievorming’ (filosofie en esthetica van de Verlich-

[p. 3]

ting en Romantiek) hadden. Er ontstond, stelt hij, een ‘anti-esthetisch betoog’ dat deel uit maakte van het nationalisme dat zich toentertijd ontwikkelde. Multatuli is meer dan een halve eeuw later geen uitzondering maar wijkt af van het streven onder Nederlandse schrijvers naar harmonie, al heeft hij zich nauwelijks direct in literair-theoretische discussies gemengd. Zijn poëticale opvattingen kunnen via zijn literaire werk als kritiek op de Nederlandse literatuur worden beschouwd. In andere gevallen is hij verrassend conformistisch.

Onder meer daarover gaat het gesprek dat Marita Mathijsen in november 2004 met Multatuli voerde. Het vraaggesprek kan als aanvulling op De geest van de dichter (1990) worden beschouwd waarin Mathijsen gefingeerde gesprekken met negentiende-eeuwse schrijvers heeft opgenomen. Uitgerekend in die bundel ontbrak Multatuli terwijl Mathijsen uitgerekend daarvoor de Multatuli-prijs kreeg. Multatuli zelf laat zich in het gesprek onder meer uit over zijn collegaschrijvers, het huidige onderwijs en blijkt verrast te zijn dat er een Multatuli Museum bestaat. Gezien de turbulente politieke discussies in het afgelopen najaar over dat Museum delen wij zijn mening.

In de hier opgenomen lezing die Ernestine van der Wall op 5 maart 2005 tijdens de voorjaarsvergadering van het Multatuli Genootschap heeft gehouden gaat het over Anna de Savornin Lohman die tussen 1895 en 1915 in Nederland een beroemd schrijfster was, volgens sommigen zelfs een ‘Multatuli-in-zakformaat’. Van der Wall gaat na een uitvoerige biografische schets onder meer in op De Savornin Lohmans artikelen over Multatuli en haar recensies van de uitgave van Tines brieven aan Stéphanie Omboni-Etzeroth. De Savornin Lohman blijkt een hartstochtelijk verdediger van Multatuli en zijn werk te zijn geweest. Ten slotte richt zij zich onder meer op de overeenkomsten tussen de godsdienstkritiek van Multatuli en de Haagse schrijfster waar zij haar artikel mee opende.

Op de omslag van dit nummer is een foto van Multatuli als pixelportret afgebeeld naar een ontwerp van de Amsterdamse ‘Information Design Studio’. Dat heeft een bijzondere reden. Op 14 september 2005 werd de spectaculaire nieuwbouw van de filologische bibliotheek van de Freie Universität te Berlijn feestelijk geopend. Architect is Sir Norman Foster die tussen 1995-1999 ook verantwoordelijk was voor de verbouwing van de Rijksdag waarop een glazen koepel werd aangebracht. Multatuli's portret is te vinden op de afdeling Nederlands in die filologische bibliotheek aan de Habelschwerdter Allee 45 waar hij niet alleen de Nederlandstalige literatuur symboliseert maar ook de toegang tot die literatuur vormt.

De redactie