Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

(2005)– [tijdschrift] Over Multatuli– rechtenstatus

Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Een variatie op
Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy door Multatuli
Toneelstuk van Ger Thijs

personen (in volgorde van opkomst):

droogstoppel

sjaalman

havelaar

rosemeyer

slijmering

mevrouw droogstoppel

radhen adhipatti

mevrouw rosemeyer

mevrouw slotering

marie, dochter van droogstoppel, 18

tine

betsy, dochter van rosemeyer, 15

kleine max

frits, zoon van droogstoppel

verbrugge

huiskamer bij droogstoppel

1.

Voor het doek.

droogstoppel

(tegen het publiek)

Mijn naam is Droogstoppel, Batavus Droogstoppel. Ik ben makelaar in koffie en woon op Lauriergracht no. 37. Er is mij groot onrecht aangedaan, daarom heb ik besloten hier voor u te verschijnen. Dat ging me niet gemakkelijk af. Want wat heeft een man als ik op een toneel te zoeken? Je ziet in een schouwburg meestal dingen die nooit gebeurd zijn en niet gebeuren kunnen.

Wat ik laatst weer mocht aanschouwen: een meisje wier vader bankroet maakt, werkt om de familie te onderhouden. Daar zit ze dan te schreien en te breien. Ze gooit een minnaar van de trap, zegt gedurig o arme moeder, ze stelt dus de deugd voor. Maar tel nu eens de steken die ze doet gedurende het hele bedrijf! Wat is dat voor een deugd, die een vol jaar nodig heeft voor één paar wollen kousen?

Ander voorbeeld: de held van het stuk raakt te water. Iemand haalt hem eruit. En krijgt als dank 's mans halve vermogen! Toen op de Prinsengracht mijn hoed te water woei, heb ik de man die hem terugbracht een dubbeltje gegeven. En hij was tevreden. Natuurlijk, ik had iets meer moeten geven als hij mijzelf eruit gehaald had, maar toch zeker mijn halve vermogen niet. Op die manier hoef je maar tweemaal in 't water te vallen om straatarm te zijn.

Als ik in mijn vak - ik ben makelaar in koffie, woon op de Lauriergracht no. 37 - aan een principaal - iemand die koffie verkoopt - een opgave deed waarin zoveel onwaarheden voorkwamen, zou hij terstond Busselinck en Waterman nemen. Dat zijn ook makelaars in koffie maar hun adres hoeft u niet te weten.

En het erge is: het publiek raakt gewend aan die onwaarheden, het juicht ze zelfs toe. Nou, ik zou deze hele parterre in 't water willen gooien om te kijken wat er dan van dat toejuichen overblijft.

Beloonde deugd! Zo gaat het niet in de wereld en dat is goed zo. Waar bleef de verdienste als de deugd beloond werd? Bastiaans, de derde bediende, is een deugdzaam man, geen boon komt hij ooit te kort, hij gaat stipt naar de kerk en drinken doet hij niet. Maar hij is nu oud en jichtig en kan niet meer dienen. Wordt hij beloond? Komt er een prins die hem diamanten geeft of een fee die hem boterhammen smeert? Waarachtig niet. Hij wordt naar huis gestuurd. Hij is arm en blijft arm en dat moet ook zo wezen. Anders zou iedereen deugdzaam worden en dat kan nooit Gods bedoeling zijn.

Mijn liefde voor waarheid, mijn gerechtvaardigde woede en daarnaast: een hartstocht voor mijn vak - ik ben makelaar in koffie - heeft mij ertoe gebracht hier voor u te verschijnen om mijn versie te vertellen van die gebeurtenissen die ons land in rep en roer hebben gebracht, die gebeurtenissen waarin ik geheel tegen mijn wil zo'n grote rol heb gespeeld.

(Sjaalman op met aftandse

koffer)

Het was enkele jaren geleden. Het ging beroerd met de zaken. Koffiebalen stapelden zich op in de havens, alles stagneerde, alles stond stil. Ik liep op een avond door de Kalverstraat, bleef staan kijken voor de winkel van een kruienier, hij was een partijtje java aan het sorteren. Bussen boordevol, mismoedigmakend.

(ziet Sjaalman)

Vent kwam me bekend voor.

(Sjaalman legt koffer op de grond. Danst erop, schopt ertegen in woede en frustratie. Kijkt naar Droogstoppel)

sjaalman

Pardon, kennen wij elkaar niet?

droogstoppel

Ik dacht het ook

(haalt kaartje te voorschijn, overhandigt het)

Als ik mij mag voorstellen...

sjaalman

(leest)

last? Nee. Ik dacht een schoolkameraad te zien.

droogstoppel

Last & Co is de firma. Ik ben mijnheer Droogstoppel, Batavus Droogstoppel.

sjaalman

Droogstoppel! Dit is een geschenk uit de hemel! Ken je me niet meer?

droogstoppel

Zijn gelaat deed me de uitwerking alsof ik vreemde parfumerieën rook. Iets aangenaams, sterks...

(kijkt hem opmerkzaam aan)

Ben jij het die me van de Griek hebt gered?

(tegen publiek)

Hij droeg een sjaal in plaats van een jas dus ik zal hem Sjaalman noemen...

(tegen de sjaalman)

Ben jij het, Sjaalman?

sjaalman

Die ben ik!

(handen schudden)

Hoe gaat het je?

droogstoppel

Koffie! Daar werk ik in. Zaken gaan zéér voorspoedig! Met zijn dertienen op kantoor! Vrouw en kinderen gezond, zoon groeit voorspoedig op om later mijn plaats in te nemen. Ik kan elk jaar een sommetje opzij leggen voor de oude dag die ik wil slijten te Driebergen... Ja, ik ben tevreden. En jij?

sjaalman

Ach Droogstoppel...

(diepe zucht)

droogstoppel

(snel)

Hoe laat is het?

sjaalman

Waarde Droogstoppel...

droogstoppel

Het wordt mijn tijd...

sjaalman

...Het is een godsbeschikking dat ik je ben tegengekomen.

droogstoppel

(nerveus)

Zo, zo.

sjaalman

Ik ben in Indië geweest. Ik kwam op voor de hongerenden, was toeverlaat voor de inlander. Maar men heeft mij voor mijn standpunten gestraft, met middeleeuwse barbaarsheid gestraft. Maar getwijfeld, gewankeld of gebogen heb ik niet.

droogstoppel

Hij zag er uit alsof hij zelf honger leed.

sjaalman

En nu schrijf ik...

droogstoppel

Dat herinner ik me van school! Toen opende je ook al bij tijd en wijle je dichterlijke ader.

sjaalman

Net als jij, Droogstoppel!

droogstoppel

Ach, jeugdzonden.

sjaalman

Je had er gevoel voor.

droogstoppel

Vond je dat echt? Bijzonder aangenaam u weergezien te hebben, mijnheer! Ik moet hier naar links.

sjaalman

Ik ook.

droogstoppel

Naar rechts, bedoel ik, ik moet naar rechts!

Sjaalman pakt de knoop van Droogstoppels jas, houdt hem zo tegen.

sjaalman

Beste Droogstoppel, uit naam van onze vroegere vriendschap, uit naam van de literatuur. Uit naam van de gerechtigheid...

droogstoppel

Beste Sjaalman, ik heb geen tijd, ik moet naar de beurs...

(tegen publiek)

Dat zei ik terwijl het avond was! Maar hij zag zo bleek, en dan: een sjaal in plaats van een jas... Dat zijn dingen waar een mens op let die 20 jaar de beurs bezocht heeft, ik heb al heel wat huizen zien vallen.

sjaalman

Ik ben op 't ogenblik enigszins om geld verlegen...

droogstoppel

Als ik het niet dacht...

sjaalman

Ik kan mijn lieve vrouw niet alles geven wat tot veraangenaming van het leven nodig is, en ook de opvoeding van mijn kinderen is niet zoals ik wensen zou.

droogstoppel

Ach, wat jammer nu, beste kerel.

sjaalman

(hij opent de koffer, toont inhoud aan Droogstoppel)

Ik kom net bij een uitgever vandaan. Hij liet me wachten op de gang en moest toen nodig naar de bank. Dus er zit niets anders op: uitgave in eigen beheer. Als jij nu eens borg wil staan voor de kosten van een eerste editie?

droogstoppel

Waarde Sjaalman, ik ben makelaar in koffie, niet in literatuur.

Droogstoppel knielt bij koffer, toch nieuwsgierig.

sjaalman

Kijk maar eens goed! Het wemelt van de meesterwerken! Ik laat de keus van een eerste proeve geheel aan jou over. Nu moet ik -

Gaat.

droogstoppel

Blijf! Sjaalman! Wat moet ik hiermee?

sjaalman

(zwaait met het visitekaartje)

Ik zal je weten te vinden!

Af.

droogstoppel

(roept hem na)

Maar ik jou niet!

Te laat. Droogstoppel kijkt naar de koffer. Kijkt links en rechts in de coulissen. Gaat af.
Leeg toneel met koffer.
Droogstoppel weer op, pakt koffer, zeult hem steunend af.
Sjaalman op, kijkt Droogstoppel na.

2.

Luid gelach.
Bij Droogstoppel thuis, de zondagse krans.
Het pak midden in de kamer.
Droogstoppel, zijn vrouw, Rosemeyer, diens vrouw.

rosemeyer

Men wil je zomaar ineens verheffen tot makelaar in verzen!

allen

Hahaha!

droogstoppel

Dat riep ik hem nog na!

mevrouw rosemeyer

Evengoed, hoe durft zo'n vent.

rosemeyer

Je zo maar met zo'n pak op te zadelen.

droogstoppel

Het was avond.

rosemeyer

Hè?

droogstoppel

Als die Sjaalman me bij dag had gezien, dan had hij zich niet met zulk een verzoek tot mij gewend.

mevrouw droogstoppel

Deftigheid en fatsoen hadden hem ontzag ingeboezemd. Toch, Batavus?

rosemeyer

Zeker, zeker.

mevrouw rosemeyer

Nou.

rosemeyer

Tja. Indiëgangers. Verkeerd volk, slecht volk. Wie weet wat daar allemaal voor vuigheden in staan. Als mensen zich met het schrijven willen redden van de ondergang, wat zullen ze dan schrijven! Hoe kon het je gebeuren? Je bent een wekeling, Droogstoppel, onder al je vertoon van strengheid.

mevrouw rosemeyer

Wat was dat met die Griek?

droogstoppel

Griek?

mevrouw rosemeyer

Van wie hij u gered had!

droogstoppel

Ach, dat was in onze schooltijd...

mevrouw rosemeyer

Nou? Voor de draad ermee!

droogstoppel

Op de kermis op de Westermarkt was een kraam die uitmuntte door de zwarte ogen van een meisje dat als een Griekin gekleed was. Ze verkocht reukwaren. We legden geld bij elkaar om iets bij haar te kopen. Het lot viel op mij. Daar stond ik. plaît-il?, zei het meisje, meenin aeide thea... stamelde ik. Toen gaf een van mijn makkers me een stoot. Ik vloog tegen de uitstalkast. Ik voelde een greep in mijn nek... een greep lager... Ik werd over de toonbank getild. Nu was ik in de kraam, dicht bij het meisje. Maar nog dichter bij haar vader die me sloeg en schopte. Daar vloog opeens Sjaalman door de achterdeur de kraam in. Hij gaf de Griek een vuistslag en ik was gered.

mevrouw rosemeyer

Wat een verhaal!

droogstoppel

De Griek heeft hem een geducht pak slaag gegeven, heb ik later gehoord. Ik ben meteen weggegaan, ik bemoei me niet met zaken die me niet aangaan.

rosemeyer

Dat is het! Die Sjaalman vindt dat hij iets van je tegoed heeft.

mevrouw rosemeyer

En nu? Nu zit je met dat pak! Ga je hem helpen een boek uitgeven? Van die gekkigheid wil je toch zeker niets weten?

droogstoppel

Ik had het laten terugbrengen, maar ik weet zijn adres niet.

rosemeyer

En hij heeft ook niets meer van zich laten horen?

(Droogstoppel schudt hoofd)

Ik had het aan de kant van de weg laten staan. Als het hem zelf al zo weinig kan schelen! Legt zijn geesteskinderen te vondeling! Hij wist dat je overstag zou gaan, hij kent je ziel, zacht ei!

mevrouw droogstoppel

Misschien is hij ziek of dood, omgekomen van de honger? Heeft zich opgehangen uit wanhoop omdat hij niets van je hoorde?

(ze wordt aangekeken)

Zou toch kunnen?

Thee wordt rondgedeeld.

droogstoppel

Wat doet de suiker, waarde meneer Rosemeyer?

rosemeyer

En de koffie, waarde heer Droogstoppel?

droogstoppel

De suiker gaat nog steeds in de koffie. En niet andersom.

(drinken)

Stilte op de beurs. Loomheid, slaperigheid, zoemen van vliegen. Er moet iets gebeuren.

rosemeyer

Ja zeker. Ook al gaat het met de suiker iets beter dan met de koffie.

droogstoppel

(tot publiek)

Hij liegt, ze konden hun oudste dochter die met Bruggeman in drogerijen getrouwd is nauwelijks een bruidsschat meegeven.

rosemeyer

De voorjaarsveiling zal het weer goed maken.

droogstoppel

Laten we het hopen, maar ik heb mijn twijfels. O, denk niet dat er niets bij ons omgaat! Bij Busselinck & Waterman is het nog slapper. Daar vallen al ontslagen.

mevrouw rosemeyer

(tegen mevrouw Droogstoppel)

En hoe is het met de kinderen?

mevrouw droogstoppel

Frits is dromerig, Frits is eenzaam. Maar doet het opperbest op school. Onze Marie wordt al achttien in september.

mevrouw rosemeyer

Onze Betsy is vijftien.

mevrouw droogstoppel

Marie stopt en maast heel lief.

mevrouw rosemeyer

Betsy heeft voorgedragen in de kerk.

droogstoppel

Nee, Driebergen ligt in een steeds verder verschiet.

rosemeyer

Driebergen? Ik denk er niet eens meer aan.

Heren melancholiek.
Meisjesgesnik in de coulisse links.
Men kijkt geschrokken op.
Marie op, snel.

marie

Frits heeft Betsy aan het huilen gemaakt!

betsy

(op)

Niet waar...

marie

Jawel, Betsy, gehuild heb je!

droogstoppel

(is opgestaan)

Frits, kom onmiddellijk hier.

mevrouw droogstoppel

Heb jij Betsy geknepen? Dan mag je nooit meer op de krans!

betsy

Frits is juist heel lief geweest. Ik wou dat hij het nog eens deed.

mevrouw droogstoppel

(geschrokken)

wat nog eens deed?

Frits op, staat daar, met gebogen hoofd.

marie

Hij heeft gereciteerd.

allen

Ach...

droogstoppel

Liefde voor de literatuur! Heeft hij van mij!

(tot zoon)

Ik ken je repertoire. de godenbruiloft, de boeken van het oude testament op rijm. Wat kan daar nu onder wezen dat tranen trekt?

frits

Ach...

rosemeyer

Zo'n meisje huilt gauw.

mevrouw rosemeyer

Frits, vermaak ons ook eens.

mevrouw droogstoppel

Wat Betsy aan het huilen maakt, zal ons ook ontroeren.

allen

(behalve Droogstoppel)

Toe, Frits! Och ja, Frits! Kom, Frits!

frits

(draagt voor)

 
Ik weet niet waar ik sterven zal
 
Als ik sterf in een brandend huis
 
Zullen er gloeiende stukken hout
 
Neervallen op mijn lijk,
 
En buiten het huis zal een groot geroep zijn
 
Van mensen die water werpen
 
Om het vuur te doden.
 
Ik zal het niet horen
 
Ik weet niet waar ik sterven zal
 
Ik heb de kleine Si-oenah
 
Zien vallen uit de klappa-boom
 
Toen hij een klappa plukte voor zijn moeder
 
Als ik val uit een klappa-boom,
 
Zal ik dood neerliggen aan de voet,
 
In de struiken, als Si-oenah.
 
Dan zal mijn moeder niet schreien,
 
Want zij is dood
 
Maar anderen zullen roepen:
 
‘Zie, daar ligt Saïdjah!’, met harde stem
 
Ik zal het niet horen
 
Ik weet niet waar ik sterven zal
 
Ik heb velen gezien te Badoer, die gestorven waren,
 
Men kleedde hen in een wit kleed

 
En begroef hen in de grond.
 
Als ik sterf te Badoer,
 
En men begraaft mij buiten de dessa,
 
Oostwaarts tegen de heuvel, waar het gras hoog is,
 
Dan zal Adinda daar voorbijgaan,
 
En de rand van haar sarong zal
 
Zachtkens voortschuiven langs het gras...
 
Ik zal het horen.

Getroffen stilte.
Bevreemding bij de toehoorders.
Betsy snikt weer.
Ook de dames Rosemeyer en Droogstoppel hebben het te kwaad.

rosemeyer

Indisch, klinkt Indisch.

droogstoppel

Modern. Rijmt niet. en morbide.

rosemeyer

Ze gaan daar anders om met de dood.

mevrouw rosemeyer

Heel mooi. Heel roerend.

mevrouw droogstoppel

Mijn jongen... Waar haalt hij het vandaan?

frits

(wijst naar het pak)

Daarvandaan.

marie

Wat daar allemaal in zit...

droogstoppel

Hebben jullie het pak van Sjaalman opengemaakt? Zonder mijn toestemming?

(Rosemeyer nadert het pak, kijkt erin)

Dat pak...

rosemeyer

Dat pak...

mevrouw rosemeyer

(belust)

Maak het open.

droogstoppel

Maar dan kan ik het niet meer terugsturen! Als ik het openmaak, heb ik het geaccepteerd, dan moet ik betalen...

rosemeyer

Het is al open.

droogstoppel

Dekselse Frits.

rosemeyer

Je mag een waar keuren, voor je beslist of je tot aankoop overgaat...

droogstoppel

Een boontje besnuffelen, kan nooit kwaad... Bovendien moet ik weten of er niet nog meer is in dat pak dat aanstoot kan geven.

rosemeyer

Precies.

mevrouw rosemeyer

Precies.

Ze vallen erop aan.

rosemeyer

(heeft een bundel papieren uit het pak gehaald)

Dit zal je interesseren, Droogstoppel. - verslag over de koffikultuur in de residentie menado.

droogstoppel

(neemt het bundeltje over)

Menado is een goed merk.

rosemeyer

Dus die Sjaalman die onzedelijke verzen maakt heeft ook in koffie gewerkt. Kijken of er iets over suiker bij is...

(pakt volgend papier)

- over de havenhoofden te batavia, samarang en soerabaja.

mevrouw rosemeyer

- over de misdaden der europeërs buiten europa.

mevrouw droogstoppel

- over de onzedelijkheid van het hengelen. Wie heeft ooit daarvan gehoord?

Ze leggen de verschillende brochures op de grond, die bezaaid raakt met papieren.
Ook de kinderen doen mee aan het uitpakken.
Het uitroepen van titels leidt tot een crescendo.

droogstoppel

- over de achteruitgang van de beschaving sedert het ontstaan van het christendom.

(Hè?)

mevrouw droogstoppel

- over de prostitutie in het huwelijk.

droogstoppel

Infaam!

marie

- over de kracht der vooroordelen, blijkend uit ziekten die door tocht veroorzaakt heten te zijn.

rosemeyer

- over de schoonheid der vrouwen te nîmes en arles.

droogstoppel

- over de constitutie voor het rijk insulinde. Ik heb nooit van dat rijk gehoord.

rosemeyer

- over pedanterie.

droogstoppel

Dat zal met veel kennis van zaken geschreven zijn!

mevrouw rosemeyer

- over de niet-etende bevolking van het eiland rotti bij timor. Daar moet het goedkoop leven zijn!

Frits en Betsy zien intussen kans in een hoekje een stukje Saïdjah en Adinda te doen.

frits

Adinda, Adinda, ik moet nu gaan naar Batavia. Daar zal ik als bendie-jongen werken en geld verdienen. Als ik terugkom zullen wij oud genoeg zijn om te trouwen en we zullen twee buffels hebben.

betsy

Saïdjah, Saïdjah, ik wil gaarne met je trouwen als je terugkomt. Ik zal spinnen en sarongs en slendangs weven en heel vlijtig zijn al die tijd.

Crescendo van geroep en rondvliegende papieren.

3.

droogstoppel

(alleen, nog steeds titels lezend, Sjaalman komt op, achter)

- over de puntwortel bij de koffiboom. - over de prijs van de javakoffi. - over de toekomst van de nederlandse handel. - over evenwicht in de handel. - over de verhouding der europese handelaren tot de adhipattien op java.

Droogstoppel maakt een stapeltje.

sjaalman

Droogstoppel...?

droogstoppel

(hoort hem niet, vastberaden)

Er zal iets gebeuren.

sjaalman

Je zocht me, Droogstoppel?

Frits naast Sjaalman.

frits

(luid)

Vader. Mijnheer Sjaalman is er.

droogstoppel

Sjaalman! Eindelijk!

(legt de papieren terzijde)

Niet makkelijk je verblijfplaats te achterhalen, maar mijn zoon hier is een ware detective...

frits

(tot Sjaalman)

Ik was toevallig bij een boekverkoping in het wapen van bern...

sjaalman

Ze hebben me ontslagen...

droogstoppel

Wie laat ook een hele jaargang van de aglaia uit zijn handen vallen?

sjaalman

Ik werd duizelig. Ik eet niet genoeg.

Valt flauw.

droogstoppel

O nee. Vrouw! Frits!

Vrouw op met glaasje water. Sjaalman wordt bijgebracht.

sjaalman

De vernederingen die men mij laat ondergaan! Mijn vrouw heeft vandaag een brief gekregen van haar broer. Ze moet zich laten scheiden van zo'n ellendeling als ik die haar armoe laat lijden, die schulden heeft... De hele familie zal de handen ineenslaan om haar naaiwerk te bezorgen.

mevrouw droogstoppel

Wat een schande. Het is toch vreselijk.

droogstoppel

Sjaalman. Ik kan je helpen.

frits

Goede vader!

mevrouw droogstoppel

Edel man!

droogstoppel

(wijst naar papieren)

Je schrijft met een goede hand, dat maak ik op uit dat pak van je.

sjaalman

Ja, als de inspiratie me komt...

droogstoppel

Zonder fouten, bedoel ik. Zonder vlekken. Bastiaans, derde bediende, wordt oud en stuntelig. Je krijgt zijn baan.

sjaalman

droogstoppel

Wat je salaris betreft, je kunt beginnen met vijfhonderd gulden. Bastiaans heeft lang gewerkt voor hij tot zevenhonderd opklom en het is een goede daad van mij. Ja, met driehonderd gulden kun je beginnen, je bent

nooit in zaken geweest, de eerste jaren beschouwen we als leertijd. Ik weet zeker dat je tevreden bent met tweehonderd gulden.

sjaalman

Dank je, Droogstoppel.

droogstoppel

Je moet me wel ‘mijnheer’ noemen.

sjaalman

Dank je. Mijnheer Droogstoppel.

droogstoppel

En u.

sjaalman

Dank u, mijnheer Droogstoppel.

droogstoppel

Je kunt meteen beginnen. Meld je beneden, ze weten ervan...

sjaalman

Dank u wel.

droogstoppel

Haal eerst een boterham in de keuken. Dat je niet weer onderuit gaat.

(Sjaalman wil gaan)

Nog iets...

(Sjaalman staat stil, afwachtend)

Dat pak van jou...

(Droogstoppel staat op, loopt naar het pak)

Jij durft, Sjaalman... me zomaar met zo'n pak op te schepen.

sjaalman

Ik was ten einde raad. Ik zal het meteen meenemen... Ik zal het verbranden.

Wil ernaartoe lopen.

droogstoppel

Ik heb eens nagedacht over de bede die je tot mij richtte...

sjaalman

Ik wist geen uitweg. Natuurlijk verwacht ik geen moment dat u een uitgave...

droogstoppel

Ik zal een uitgave van enkele, door mij te selecteren geschriften van jouw hand bekostigen.

frits

Goede vader!

mevrouw

Edel man!

sjaalman

(verbluft, grijpt zijn hand)

Ik weet niet hoe ik je moet danken, mijnheer Droogstoppel... u danken, mijnheer Droogstoppel.

(schudt hem enthousiast de hand)

Wat een dag! In één klap is mijn ellende voorbij. En alles dankzij u.

droogstoppel

(onderdrukt opwinding)

Ik heb namelijk in dat pak van jou een en ander gevonden dat mij boeit. Zaken die met koffie verband houden. Niet de uitspraken van een man van het vak, maar er is veel behartenswaardigs in.

(toont de geselecteerde bundeltjes)

Deze stukken bijvoorbeeld, zeer interessant, welhaast oogopenend.

sjaalman

Ik ken mijn zaken. En dan vraagt men zich af waarom de koffiehandel stagneert.

droogstoppel

Dit moet de wereld weten! En snel! Voor de ramp niet meer af te wenden is. Daarom peins ik al enige dagen... Misschien dat een boek...

frits

Een boek?

sjaalman

Een boek zelfs?

droogstoppel

Ja! Ten snelste een boek gepubliceerd! Een koffieboek! Dat zo noodzakelijke boek dat inzichten verschaft, rampen afwendt! Het is al jaren mijn droom een belangwekkend werk het licht te doen zien. Maar het is niet alleen de vervulling van een persoonlijke wens, het is ook een dure plicht. De toekomst van het vak hangt ervan af. Er dreigt gevaar, een gevaar dat alleen

door de vereende krachten van alle makelaars kan worden afgewend. Zelfs is het mogelijk dat die krachten daartoe niet eens reiken, dat ook de suikerraffinadeurs erbij nodig zullen wezen...

frits

Welk gevaar?

droogstoppel

Ook de scheepsrederijen zijn erin betrokken, de koopvaardijvloot, de zeilenmakers en het ministerie van Financiën en de armenbesturen en de andere ministers en de pasteibakkers en de... en de... Mijn boek gaat ook de molenaars aan...

sjaalman

Uw boek?

droogstoppel

...en de dominees, en de likeurstokers en de pannenbakkers, en de wevers, de slachters en de klerken, en de aandeelhouders van de Nederlandse Handelmaatschappij en eigenlijk, welbeschouwd, alle anderen ook. En de koning ook... ja, de koning vooral! Mijn boek moet de wereld in...

frits

Uw boek?

sjaalman

Welk gevaar?

droogstoppel

Sjaalman, ik heb het uit je eigen papieren! Wij worden vanuit Indië grotelijks bedrogen. Geen wonder dat de beurs zo slap is de laatste tijd. We leven op een kruitvat, op een zeepbel die elk moment uiteen kan spatten... Deze papieren bewijzen het! Nederland wordt in slaap gesust met een belachelijk optimistische visie over de opbrengsten ginder! Als men alles bij elkaar optelt, is er op java meer koffie dan er is. Dat kan niet goed gaan. Mijn boek moet Nederland wakker schudden...

sjaalman

Goed. Ik hoor dan wel welke van mijn geschriften u wilt gebruiken.

Wil weer gaan.

droogstoppel

Niet zo snel! Sjaalman! De bouwstenen uit uw pak zijn belangrijk. Maar hoe ze te schiften? En bovendien, ik kan toch moeilijk zelf gaan schrijven...

sjaalman

U vraagt mij een boek te schrijven op basis van mijn documenten dat onder uw naam zal verschijnen?

droogstoppel

Daar ik de uitgave bekostig.

Sjaalman aarzelt.

frits

Vader, die papieren zijn toch van de Sjaalman...

droogstoppel

Ik kan het met Bastiaans nog even aanzien. Ik zet niet graag iemand op straat.

sjaalman

(denkt na, kijkt Droogstoppel dan aan)

Goed.

droogstoppel

Heel verstandig. Zie hier: mijn voorstel...

(haalt papier te voorschijn, leest)

Ten eerste: we werken aan het boek in huiselijke kring. Dan hoeft het niet zoveel te kosten. Ten tweede: Frits kan uw spelling verbeteren, want daar weet hij alles van.

frits

Ik bewonder uw poëzie, meneer Sjaalman.

droogstoppel

Ten derde: als ik er iets aan toe te voegen heb, schrijf ik van tijd tot tijd een hoofdstuk. Om het geheel een wat solider aanzien te geven. Ten vierde. Marie!

(ze verschijnt, hij stelt voor)

Mijn dochter, mijn oogappel.

Zij kan alles in het net schrijven. Dat is meteen voor de lezer een waarborg tegen alle onzedelijkheid.

marie

Maar men moet geduld met mij hebben als de was komt.

droogstoppel

Ten vijfde: de afgewerkte hoofdstukken worden elke zondag voorgelezen op de krans.

sjaalman

(na enig nadenken)

Maar ik wil een stem hebben in de wijze van uitvoering.

droogstoppel

Ja, u hebt een tint van letterkunde over u.

sjaalman

Als mijn borst gloeit van gevoel voor het ware en het schone, kan geen macht ter wereld mij beletten de tonen aan te slaan die met dat gevoel overeenstemmen.

droogstoppel

Dat klinkt niet erg solide. Maar mijn boek moet zo snel mogelijk in de winkels liggen. Maar let wel: geen romantiek. De waarheid, de harde feiten. Over koffie, uitsluitend over koffie.

sjaalman

Afgesproken.

Havelaar tovert pen te voorschijn, beide heren tekenen. Handen schudden.

droogstoppel

(tot het publiek)

Het kan raar lopen in het leven! Ik ben schrijver geworden! De natie zal mij dankbaar zijn!

4.

Stoelen in een halve cirkel.
Sjaalman en kinderen, papieren in de hand.
Volwassenen in afwachting.

droogstoppel

(staat, kondigt aan)

- de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy...

mevrouw droogstoppel

(tot mevrouw Rosemeyer)

Klinkt degelijk, nietwaar?

droogstoppel

- een boek van batavus droogstoppel.

mevrouw droogstoppel

(tot mevrouw Rosemeyer)

De kinderen zijn de hele week druk bezig geweest...

mevrouw rosemeyer

(tot mevrouw Droogstoppel)

Mijn Betsy heeft het over niets anders...

droogstoppel

(toespraak)

O, het is me niet om persoonlijke roem te doen. Maar het boek moet geschreven worden! Het is van eminent en acuut! belang...

rosemeyer

Ja, dat geloven we allemaal wel. Laten we beginnen!

droogstoppel

We beginnen!

(gaat zitten, roept bevelend)

Beginnen!

sjaalman

Er heerste een ongewone drukte bij de grens tussen de afdeling pandeglang en lebak. Honderden gezadelde paarden bedekten de weg en duizend mensen liepen in bedrijvig wachten heen en weer. Hier zag men de hoofden der dorpen uit het Lebakse, allen met hun gevolg. Er was ook een hoofd van hogere rang aanwezig: de regent van Lebak, radhen adhipatti karta natta negara.

droogstoppel

Hè?

rosemeyer

Hè?

frits

Er werd een nieuwe assistent-resident verwacht, en het gebruik in Indië wil dat die beambte feestelijk wordt ingehaald. Ook de controleur, die na de dood van de vorige assistent-resident het bestuur had waargenomen, was tegenwoordig.

mevrouw rosemeyer

Een echt verhaal!

droogstoppel

Waar is de koffie? De koffie?

frits

De koffie komt. Wees niet bang.

sjaalman

(met gezag)

Stilte!

droogstoppel

(schrikt van het gezag dat Sjaalman zich aanmeet)

Stilte? Ja, stilte! Ik zou er niet op aandringen als de kwestie niet zo belangrijk was.

betsy

Zodra het tijdstip der komst van de nieuwe assistent-resident bekend was had men in allerijl een pendoppo doen oprichten...

sjaalman

(legt uit)

Een afdak van bamboezen palen, bedekt met lange bladen van de waterpalm...

droogstoppel

Aha. Pendoppo. Onthouden!

rosemeyer

Pendoppo. Zo zo.

betsy

Een tafel en enige stoelen daarheen gebracht, en enige verversingen gereed gezet. Daar wachten de regent en de controleur de aankomst van de nieuwe chef af.

Wijst naar de mensen die de rollen vervullen.

frits/verbrugge

Is er nog niets in aantocht? Wachten is altijd vervelend.

Sjaalman geeft papier aan mevrouw Droogstoppel.

mevrouw droogstoppel

O? Ik? Laat vader toch liever...

sjaalman

(als uitleg aan mevrouw Droogstoppel over haar personage)

De regent van Lebak was een beschaafd man. De Europeanen die met hem in aanraking kwamen, hadden meer van hem te leren dan hij van hen.

frits/verbrugge

En dan is het ook nog zulk slecht weer...

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Ja, het is westmoesson. De weg zal moeilijk begaanbaar zijn na zoveel regen.

frits/verbrugge

In het Pandeglangse is de weg niet zo slecht als hier.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Er is veel volk in Pandeglang.

frits/verbrugge

Dat is waar, maar...

sjaalman

Het gesprek was een strijd geworden. Een toespeling op de betere staat der wegen in een naburige afdeling leek te verwijzen naar vergeefse pogingen ook in Lebak betere wegen te doen aanleggen. Maar hierin had de regent gelijk: Pandeglang was dichter bevolkt, dus daar viel de arbeid aan de grote wegen lichter dan in het Lebakse. Juist op dat moment...

frits/verbrugge

Daar komen de heren aan!

marie

Er naderde een door vier paarden getrokken reiswagen die weldra bemodderd stilhield.

stemmen

‘Als het u belieft, mevrouw!’ ‘Nee, resident, gaat u voor.’ ‘Als ik mijn benen kan ontwarren.’

frits

Er werd daarbinnen een strijd van hoffelijkheid gevoerd. Het duurde lang voor er iets tevoorschijn kwam. Eindelijk stapte er een heer uit...

Sjaalman geeft papier aan Rosemeyer.

mevrouw rosemeyer

Laat mij, laat mij...

rosemeyer

Ik? O grappig.

frits/verbrugge

Welkom, mijnheer de resident.

rosemeyer/slijmering

(leest)

Dank. U.

frits/verbrugge

Hoe was de reis?

rosemeyer/slijmering

Behoorlijk.

frits/verbrugge

Gelukkig maar.

rosemeyer/slijmering

Onaangenaam. We moeten.

frits/verbrugge

Wij allen moeten.

rosemeyer/slijmering

Opschieten.

frits/verbrugge

Zoals u wenst.

rosemeyer/slijmering

Omdat ik.

frits/verbrugge

Natuurlijk, natuurlijk.

rosemeyer/slijmering

Vandaag. Nog. Naar. Serang.Terugmoet. Omdat.

frits/verbrugge

We beginnen meteen met de plechtigheid.

rosemeyer/slijmering

Ik. Het. Druk. Heb.

Rosemeyer leunt uitgeput achteruit. Gelach.

droogstoppel

Dit is leuk bedoeld? Kluchtig? Burlesk? Om niet van humor te spreken?

rosemeyer

Ik lees het zoals het er staat.

marie

Die man praat zo.

droogstoppel

Niemand praat zo!

sjaalman

Ik begrijp u niet.

droogstoppel

Men voert een personage op dat de taal niet verstaat of slecht uitspreekt. Men laat een Fransman zeggen ka kauw na de krote krak. krietje kooit keen kare kroente kraak wek. Of men neemt iemand die stottert, of een persoon die telkens dezelfde woorden zegt. mijn naam is meyer. Na elke zin: dat ben ik met u eens maar mijn naam is meyer.

sjaalman

Ik ken mensen die zo praten.

Er wordt besmuikt gelachen.

droogstoppel

Mis ik iets?

rosemeyer

Ik vind het wel aardig.

droogstoppel

U hebt de lachers op uw hand.

rosemeyer

Jaloers dat u die teksten niet mag zeggen?

sjaalman

Het is niet mijn schuld dat de resident van Bantam zo eigenaardig praat.

(pakt een papier, leest)

Hij sprak alsof achter elk woord een punt stond. Het publiek der hoofdplaats Serang noemde zijn gesprekken slijmerig...

frits

Zo noemen we hem! Slijmerig.

sjaalman

Goed idee.

marie

Slijmering.

sjaalman

Nog beter idee.

Hij schrijft in zijn papieren. Marie straalt.

droogstoppel

Dat is toch geen naam voor een man van gezag!

mevrouw droogstoppel

Ik vind dat woord ook niet zeer smaakvol.

rosemeyer

Goed. Zullen we verder gaan?

droogstoppel

Duurt het u te lang voor u uw komische optreden kunt voortzetten?

rosemeyer

Ik ben benieuwd welke rol voor u is weggelegd.

mevrouw rosemeyer

En voor mij.

droogstoppel

De hoofdrol, neem ik aan. Het betreft hier mijn boek.

(Kinderen kijken elkaar aan. Sjaalman kijkt in zijn papieren, onverstoorbaar)

Gaan we verder?

Dochter Droogstoppel stapt uit.

frits/verbrugge

Welkom, mevrouw Havelaar...

betsy

(vals)

Zij was niet mooi...

marie

(beteuterd)

Zij was niet mooi?

betsy

Staat hier.

sjaalman

(kijkt Marie aan)

Maar zij bezat in blik en spraak iets zo lieftalligs... Ge zult haar mooi vinden zodra u haar ziet gloeien van verontwaardiging over wat ze de ‘miskenning van het genie’ noemt, haar aanbeden Max.

marie

(straalt)

O ja. Precies zo is ze!

mevrouw droogstoppel

(zacht tot mevrouw Rosemeyer)

O God. Hij schwärmt.

mevrouw rosemeyer

Marie ook! Ze schwärmen allebei!

sjaalman/havelaar

Als je zo lang in een wagen hebt gezeten, weet je niet meer waar het kussen ophoudt en je achterste begint. Als je in zo'n wagen kiespijn hebt of kramp, zou je die kunnen aanzien voor mot in de gordijntjes.

frits/verbrugge

Welkom, mijnheer Havelaar.

droogstoppel

Dat is dus die Havelaar. De held. Mijn aandeel.

frits

Maar vader! ‘Havelaar was een man van vijfendertig, slank en vlug in zijn bewegingen. Zijn ogen stonden dromerig als hij in kalme stemming was, maar schoten vuur als een groot denkbeeld hem beheerste...’

mevrouw rosemeyer

(tot Droogstoppel)

Doet die beschrijving u nergens aan denken?

droogstoppel

Nee?

mevrouw rosemeyer

Dat is ie zelf! Sjaalman!

rosemeyer

Nu ja. Het is zijn pak...

droogstoppel

Maar ik betaal ervoor.

frits

‘Hij was ridderlijk en moedig, maar verspilde, als die andere Don Quichot, zijn dapperheid dikwijls op een windmolen.’

droogstoppel

Inderdaad, wel duidelijk aan wie de hoofdrol is vergeven.

marie

Al wat groot en verheven was, lokte hem aan, tegelijkertijd was hij onnozel en naïef als een kind.

droogstoppel

Nee, dat zou ik niet kunnen vertolken.

frits

Hij was eerlijk, grootmoedig. Hij zou honderden die hij schuldig was, onbetaald laten omdat hij duizenden had weggeschonken.

droogstoppel

Nee, zeg, nee, nee. Ga vooral uw gang.

sjaalman

Zie daar nagenoeg Havelaar.

droogstoppel

Nagenoeg! Hiermee lijken me de hoofdpersonen voldoende voorgesteld. Of missen we nog iemand?

mevrouw rosemeyer

Ja, er zit hopelijk nog iemand in die koets.

marie

De kleine Max. Dat is Betsy.

mevrouw rosemeyer

Wie mag dat wezen?

marie

Hun kind.

mevrouw droogstoppel

Ze hebben een kind? Marie en de Sjaalman? Hemel!

droogstoppel

Stil, vrouw.

sjaalman/havelaar

(tot mevrouw Droogstoppel)

Mijnheer de adhipatti, ik ben boos dat u helemaal hierheen bent gekomen om mijnentwil!

mevrouw droogstoppel/adhipatti

(zoekt in haar tekst)

Ik wenste de nieuwe assistent-resident zo spoedig mogelijk te zien om vriendschap te sluiten.

sjaalman/havelaar

Ik voel me zeer vereerd.

frits/verbrugge

(vraagt Rosemeyer/Slijmering)

Heeft u mijnheer Havelaar al gesproken over mevrouw Slotering? De weduwe van zijn voorganger?

rosemeyer/slijmering

Mijnheer. Havelaar. Heeft. Gezegd.

sjaalman/havelaar

Welzeker, Verbrugge. Die dame kan bij ons blijven wonen. Ik zou niet gaarne...

rosemeyer/slijmering

Dat. Het. Goed. Was.

sjaalman/havelaar

Ik zou niet gaarne mijn huis ontzeggen aan een dame die zoiets ergs is overkomen.

rosemeyer/slijmering

Ik. Durfde. Het.

sjaalman/havelaar

Wel, resident, er is geen twijfel aan!

rosemeyer/slijmering

Niet. Toezeggen. Want. Het. Is. Een. Inlandse. Vrouw.

droogstoppel

Ditis niet leuk meer! Frits, schrap die flauwiteiten uit mijn boek, wil je.

Frits kijkt naar Sjaalman, die knikt geruststellend.

sjaalman

Men trok naar het huis van de assistent-resident. Mevrouw Havelaar bezag haar nieuwe woning. Ze was er zeer mee ingenomen: de tuin was groot, wat haar goed leek voor de kleine Max die veel in de lucht moest.

betsy

De resident en Havelaar verkleedden zich snel in ambtsgewaad. Schitterend van goud en zilver maar ietwat struikelend over hun degens begaven ze zich naar de voorgalerij waar ze met muziek van gongs en gamlangs ontvangen werden.

frits

De eenvoudige plechtigheid begon.

marie

De resident las het besluit van de gouverneur-generaal voor, waarin Max Havelaar werd aangesteld tot assistent-resident van de afdeling Lebak.

rosemeyer/slijmering

...Dat. Men. Niemand.

sjaalman

Hij sprak sneller dan gewoonlijk, omdat hij het besluit slechts hoefde voorlezen.

rosemeyer/slijmering

(leest snel)

... Iets beloofd of gegeven heeft. Beloven of geven zal; dat men gehouw en getrouw zal zijn aan Zijne Majesteit de Koning der Nederlanden....

betsy

Havelaar sprak de voorgelezen woorden na...

sjaalman/havelaar

...De inlandse bevolking te zullen beschermen tegen uitzuiging en onderdrukking. Tegen mishandeling en knevelarij. Zo waarlijk helpe mij God almachtig.

frits

Hij had iets in gelaat, stem en houding alsof hij zeggen wilde: dat spreekt vanzelf. ook zonder god almachtig zou ik dat doen.

marie

En toen...

sjaalman/havelaar

Gij allen die hoofden zijt in de afdeling bantankidoel, ik groet u! Toen de gouverneur-generaal mij gelastte tot u te gaan om assistent-resident te zijn in deze afdeling, was mijn hart verheugd. U wenst in vrede te leven en u begeert niet te wonen in landstreken die bewoond worden door anderen.

Maar, Hoofden van Lebak, er is veel te arbeiden in uwe landstreek! Is niet de landman arm? Rijpt niet uw padie dikwijls ter voeding van wie niet geplant hebben? Is niet het aantal uwer kinderen gering? Ja, ik zeg u dat mijn ziel daarover bedroefd is! We hebben in dit land akkers voor velen terwijl de bewoners weinig zijn. En het is niet de regen die ontbreekt, er is geen oorlog in het land, noch ziekte die de patjol nutteloos maakt.

Hoofden van Lebak, ons land is arm omdat we zoveel misslagen begingen. Want in de ommelanden van Batavia zijn velen die geboren zijn in ons land maar het verlaten hebben. Waarom zoeken ze arbeid, ver van de plaats waar ze hun ouders begroeven? Waarom verkiezen ze de koelte van de boom die daar groeit boven de schaduw van onze bossen? Hoofden van Lebak! Wij allen staan in dienst van de koning van Nederland. Maar hij is ver van hier. De gouverneur-generaal te Buitenzorg is rechtvaardig, maar ook hij kan niet zien waar onrecht gepleegd wordt, want het onrecht blijft verre van hem. En resident Slijmering...

(wijst naar Rosemeyer/Slijmering)

...te Serang wil dat er recht geschied in de landschappen die hem gehoorzamen. En de heer adhipatti...

(wijst naar mevrouw Droogstoppel/adhipatti)

...wil dat ieder het goede betracht en dat er geen schande zal zijn over de streek waarover hij regeert. En ook ik wens te doen wat mijn plicht is. Ik verzoek u mij te beschouwen als een vriend. Wie gedwaald mocht hebben, kan op een zacht oordeel van mijn kant staatmaken... Alleen waar nalatigheid zou worden tot gewoonte, zal ik die tegengaan. Over misslagen van groveren aard... over knevelarij en onderdrukking, spreek ik niet. Zoiets zal niet voorkomen, nietwaar mijnheer de adhipatti?

mevrouw droogstoppel/adhipatti

O nee, mijnheer de assistent-resident, zoiets komt niet voor in Lebak.

sjaalman/havelaar

Welnu, mijne heren, wij hebben iets schoons te doen. Als Allah ons het leven spaart, zullen wij zorgen dat er welvaart kome.

rosemeyer/slijmering

Goed gesproken, Havelaar. Misschien wat somber gekleurd voor een eerste kennismaking. Laat vriendschap overheersen, begrip. U moet uzelf zien als hun oudere broer... Maar nu moet ik gaan...

frits

...Daar. Hij. Het. Zo. Druk. Had.

betsy

Havelaar bood de adhipatti de arm en leidde hem naar het voorhuis, waar Tine hen stond op te wachten.

sjaalman/havelaar

Kom, Verbrugge, een glas madeira. Tine, madeira. Adhipatti, wat hoorde ik u nu aan de kliwon over mijn kleine jongen zeggen?

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Mintah ampong, ik bezag zijn hoofd...

marie

Tine schoof bij: er werd over de kleine Max gesproken.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

(die er schik in begint te krijgen)

Ik zei dat de sienjo een koningskind was.

marie

Dat deed Tine goed, zij vond het ook!

betsy

De adhipatti draaide het hoofd van de kleine en nu zag Havelaar het ook: de dubbele haarwervel die, naar het bijgeloof op Java, bestemd is een kroon te dragen.

rosemeyer

Hij doet het niet voor minder...

mevrouw rosemeyer

Dat zegt die adhipatti tegen elke nieuwe assistent met een kind...

Ze drinken.

sjaalman/havelaar

Tine! Waar is mevrouw Slotering? Ik wil me graag aan haar voorstellen.

mevrouw rosemeyer

(springt op)

Aha, eindelijk.

marie/tine

Ze bleef in haar kamer.

sjaalman/havelaar

mevrouw rosemeyer

(zakt weer terug in haar stoel)

marie/tine

Toen ik zei dat ze kon blijven wonen, zweeg ze. Deed de deur weer dicht.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

(opeens)

Mijnheer de assistent, kunnen zekere gelden die wij van de belasting-collecteur tegoed hebben, niet worden uitbetaald?

Ongemak.

frits/verbrugge

Mijnheer de adhipatti weet dat dit niet geschieden mag vóór het onderzoek afgesloten is!

sjaalman/havelaar

Verbrugge, laat ons niet lastig wezen. We zullen dat maar uitbetalen...

frits/verbrugge

Maar mijnheer Havelaar...

sjaalman/havelaar

Een voorschot.

(geeft geld uit eigen beurs)

Tot ziens, mijnheer de adhipatti. Ik verheug me op onze samenwerking.

Adhipatti vertrekt.

betsy

En de adhipatti ging heen, met zijn gevolg. Ook de belangstellenden verspreiden zich, opeens waren ze alleen op het erf...

frits/verbrugge

Als straks blijkt dat hij niets te goed heeft?

sjaalman/havelaar

Dan heb ik pech gehad. Je zag het toch! Dat bruuske vragen, totaal in strijd met de zo hoffelijke volksaard... De adhipatti heeft dat geld hard nodig.

frits/verbrugge

Het is zijn familie. Ze persen hem af...

sjaalman/havelaar

(legt hem met een gebaar het zwijgen op)

Ik wil niet weten wat er gebeurd is. Maar wat vanaf nu gebeurt, is mijn verantwoordelijkheid. Onrecht duld ik niet, bij God. Maar ik wil mijn plicht doen met zachtheid.

Ze drinken. Mevrouw Rosemeyer op.

marie/tine

(gedempt)

Daar is ze.

sjaalman/havelaar

Mevrouw Slotering!

(naar haar toe)

Ze gaat weer.

(mevrouw Rosemeyer af met tegenzin)

O. Andere keer?

marie/tine

Waarom doet ze zo vreemd?

sjaalman/havelaar

Neem het de arme vrouw maar niet kwalijk. Haarman was vroeger de eerste persoon hier.

frits/verbrugge

Sinds de dood van haar man dwaalt ze rond als een spookverschijning.

sjaalman/havelaar

Waaraan is hij gestorven?

frits/verbrugge

Leverabces. Van het ene moment op het ander uit het leven gerukt...

sjaalman/havelaar

De tropen zijn niet gezond. Voor ons soort.

frits/verbrugge

Tja...

(staat op)

Vaarwel. Het is een lange dag geweest, voor u zeker...

(schudt Havelaar de hand)

Ik hoop dat u hier lang zult blijven.

sjaalman/havelaar

Dat hoop ik ook.

Verbrugge gaat.
Gezin alleen.

sjaalman/havelaar

(zucht, kijkt rond)

Mooi is het hier... Sprookjesachtig mooi... Maar de landstreek waarvan het bestuur aan onze zorg is toevertrouwd, verkeert in een treurige toestand, lieve Tine. Wat is er?

marie/tine

Niets...

Kijkt hem aan met gemengde gevoelens.
Einde eerste voorlezing. Gekuch.

rosemeyer

Het wordt geloof ik een roman.

droogstoppel

Ik moet ook zeggen dat ik enigszins verrast ben.

frits

We hebben besloten het geheel de vorm van een verhaal te geven, om de aandacht van de lezer te vangen zodat hij ontvankelijk wordt voor het thema.

droogstoppel

Dat hebben jullie besloten? Zo.

mevrouw rosemeyer

(lacht)

Ze gaan met je boek op de loop, Droogstoppel.

rosemeyer

Beetje luguber, dat laatste. Gestorven voorganger, ronddwalende vrouw.

sjaalman

Allemaal waar gebeurd. Staat allemaal in het pak.

rosemeyer

Ja, dat pak...

betsy

Er komen toch geen moorden in voor? Dan doe ik niet meer mee, hoor.

mevrouw droogstoppel

Ik weet ook niet of een dergelijk verhaal wel zo geschikt is voor de zondagmiddag. We zijn koud de kerk uit en...

mevrouw rosemeyer

Juist mooi. Je voelt nu al dat het spannend gaat worden. Allerlei griezeligs kondigt zich aan.

(tot Sjaalman)

Ik verheug me op volgende zondag! Dan kom ik hopelijk wel aan het woord?

droogstoppel

Ik voel slechts één spanning. waar blijft de koffie?

5.

Avond. De schuifdeuren zijn dicht.
Sjaalman omringd door de kinderen, ze zitten aan zijn voeten.
De sfeer is samenzweerderig.

sjaalman

Waar moeten we het plaatsen, denk je?

frits

Niet te ver naar voren. We moeten eerst met het verhaal van Havelaar vertrouwd zijn.

sjaalman

Misschien juist wel in het begin. Om meteen duidelijk te maken hoe ernstig de toestand ginder is. Hoewel: ik betwijfel weleens of men met verhalen de geest van de mensen kan raken.

frits

Natuurlijk. Het verhaal heeft een blijvende indruk gemaakt op ons. Zo zal het een blijvende indruk maken op de wereld! Er zal recht geschieden, mijnheer Havelaar! Aan u. Aan de onderdrukte Javaan.

betsy

Mijnheer Sjaalman...

frits

Hoe bedoel je?

betsy

Je zei mijnheer Havelaar tegen hem.

sjaalman

Goed. We doen een poging.

(leest)

‘Saïdjahs vader had een buffel waarmee hij zijn veld bewerkte. Toen deze buffel hem werd afgenomen door het districtshoofd van Parang-Koedjang was hij zeer bedroefd. Hij nam een zilveren kris, verkocht hem en met het geld kocht hij een ander dier. Saïdjah had met de nieuwe buffel spoedig vriendschap gesloten. Zijn kinderstem scheen kracht te geven aan het sterke dier als het de kleigrond van de sawah openscheurde. Daarnaast lagen de sawahs van Adinda's vader, het kind dat met Saïdjah huwen zou.

Saïdjah was negen jaar geworden en Adinda zes, toen ook deze buffel van Saïdjahs vader werd afgenomen. Saïdjahs vader verkocht nu twee zilveren klamboehaken en van het geld kocht hij een nieuwe buffel. De nieuwe buffel was zo sterk niet als de vorige, het oude juk was te ruim voor zijn borst maar het dier was gewillig. Toen ook deze buffel van Saïdjahs vader werd afgenomen, telde Saïdjah twaalf jaar en Adinda weefde sarongs. Saïdjahs vader had geen geld meer om een nieuwe buffel te kopen. Hij maakte zich weg uit Lebak om werk te zoeken in het Buitenzorgse...’

(houdt op met voordragen)

Nee... Je voelt het, de spanning zakt weg...

frits

Daar ben ik het niet mee eens. Ga door! Nu wordt het juist mooi.

betsy

Ja! Nu gaan ze met elkaar praten.

sjaalman

Dat verhaal is gewoon te lang, te saai voor dit vroege stadium...

marie

En bovendien: twee liefdesverhalen in één boek, dat is een beetje veel.

betsy

Twee liefdesverhalen? Wat is het andere dan?

marie

Havelaar en Tine toch?

frits

Dat is toch geen liefdesverhaal. Die zijn al getrouwd.

sjaalman

We gaan eerst maar eens verder met het verhaal van Max en Tine.

droogstoppel

Slapen!

6.

Kleine Max komt op, achter een vlinder aan.

marie/tine

(op met eten)

Nee Max, laat dat arme beestje met rust. Je moet geen kapellen vangen. Dat arme dier heeft eerst op een boom rondgekropen, dat was geen vrolijk leven! Nu heeft het pas vleugeltjes gekregen en wil wat rondvliegen in de lucht...

(geluid)

Wie hoort daar een tontong slaan?

betsy/kleine max

Ik.

marie/tine

En wat beduidt dat?

betsy/kleine max

Bedtijd. Maar... ik heb nog niet gegeten.

marie/tine

Eerst krijg je eten, dat spreekt vanzelf.

Havelaar en Verbrugge op, van verschillende kanten.

frits/verbrugge

(op met brief)

Er was een gezant van de regent voor u... Mevrouw Slotering had hem weggestuurd.

sjaalman/havelaar

Die vrouw stuurt iedereen weg die zich op het erf waagt. Ze zou de Gouverneur-Generaal zelf de deur wijzen als hij zich zou verwaardigen op werkbezoek te komen.

frits/verbrugge

Het is niet echt belangrijk.

(overhandigt brief)

De regent van Tjanjor komt bij onze adhipatti op bezoek.

sjaalman/havelaar

Wat? De regent doet zo'n reis met een gevolg van honderden, die allemaal ondergebracht en gefêteerd moeten worden. Dat kan de adhipatti niet betalen!

frits/verbrugge

Afzeggen zou gezichtsverlies zijn.

sjaalman/havelaar

(leest de brief)

De brutaliteit! Hij vraagt koelies om zijn erf schoon te maken. Hij weet heel goed dat hij het aantal dat hem voor herendienst is toegestaan allang overschreden heeft. Dit is een provocatie. Zeg dat ik toestemming weiger.

frits/verbrugge

Het gaat alleen maar om het snijden van gras.

sjaalman/havelaar

Het is een precedent. Als ik dit toesta, verlies ik alle gezag. Dan kan hij vanaf nu zijn gang gaan... De toestemming is geweigerd...

frits/verbrugge

Met alle respect: ik denk dat u zich vergist. Zo denkt de Javaan niet...

sjaalman/havelaar

Zo denk ik, Verbrugge... De toestemming is geweigerd...

frits/verbrugge

Drijf het niet op de spits... Om een paar hectare gesneden gras...

sjaalman/havelaar

De toestemming is geweigerd!

frits

(stapt uit zijn rol)

Ik ben dat wel met Verbrugge eens. Havelaar is mijn held. Maar ik vind toch dat hij hier niet evenwichtig genoeg...

rosemeyer

Zeg maar rustig kinderachtig...

sjaalman

Havelaar heeft ten hemel schreiend onrecht gezien in zijn eerdere aanstellingen. Regenten die hun onderdanen zonder betaling dwingen te wer-

ken op hun akkers, die hun buffels stelen...

frits

Dat is nog niet gebeurd. Daar kan de lezer zich niets bij voorstellen. Nu lijkt Havelaar alleen maar heetgebakerd.

sjaalman

(maakt een aantekening)

Hij wil meteen zijn gezag laten gelden. Maar ik begrijp wat je bedoelt...

rosemeyer

(tot Droogstoppel)

Slimme zoon.

frits

Dus... wat doen we ermee?

sjaalman

Zo is het gebeurd.

droogstoppel

Volkomen juist. Discussie gesloten. Ga verder.

Frits is het er niet mee eens maar staakt zijn verzet.

sjaalman/havelaar

(neemt de tekst iets terug)

Zo denk ik, Verbrugge... De toestemming is geweigerd...

frits/verbrugge

Drijf het niet op de spits... Om een paar hectare gesneden gras...

sjaalman/havelaar

De toestemming is geweigerd!

frits/verbrugge

Ze zijn al begonnen.

sjaalman/havelaar

Ook dat nog! Dat vertel je me nu pas...

frits/verbrugge

(haalt schouders op)

Ik vermoed dat de adhipatti veronderstelde dat de toestemming zeker gegeven zou worden...

sjaalman/havelaar

Stuur die mensen naar huis. Dit is de onbeschaamdheid te ver gedreven.

(schudt ergernis van zich af, gaat zitten)

Tine, was is dit voor ketimon? Lieve meid, doe nooit plantenzuur bij vruchten. Er staat iets van in Liebig...

marie/tine

Beste Max, hoe lang denk je dat we hier zijn? Die ketimon is van mevrouw Slotering.

sjaalman/havelaar

Ik ben voor mijn gevoel al een half leven in Lebak. Ik heb dagen rondgereden om me op de hoogte te stellen, nachten doorgebracht met lezen van de archieven... Maar toch moet je eens wat van Liebig lezen, Verbrugge...

frits/verbrugge

Ik wil graag nog even terugkomen op...

sjaalman/havelaar

Ik niet.

frits/verbrugge

Wie is Liebig?

sjaalman/havelaar

Liebig heeft ontdekt hoe men gras in wol verandert. Je begrijpt wel...

frits/verbrugge

Nee.

sjaalman/havelaar

Stuur een schaap het land in en je zult zien... Lezen moet je, Verbrugge. Als je wilt houden we een leescursus, 's avonds, een paar maal in de week.

frits/verbrugge

Er zijn hier nauwelijks boeken...

sjaalman/havelaar

Dan lezen we iets dat ik zelf geschreven heb.

marie/tine

Max is altijd bezig met het ontwikkelen van zijn denkbeelden op papier. Eens zal het gedrukt worden!

frits/verbrugge

Een kunstenaar! Dat zou veel verklaren.

(tot Tine)

Dich-

tersvrouwen lijken me te beklagen. Altijd de muze als derde aanwezige bij de intiemste gesprekken...

marie/tine

Maar er is ook het ogenblik waarop hij de lauweren oogst die hij in het zweet van zijn genie heeft verworven...

sjaalman/havelaar

En neerlegt aan de voeten van de wettig beminde gade...

Het echtpaar glimlacht naar elkaar.
Misprijzende geluiden van Droogstoppel en vrouw.

marie/tine

Kleine Max kan niet in de tuin spelen omdat er te veel slangen zijn...

frits/verbrugge

Je zou het erf van onkruid moeten reinigen tot aan het ravijn toe.

sjaalman/havelaar

Daar heb ik te weinig mensen voor.

frits/verbrugge

U mag de mensen die door u bij politievonnis zijn veroordeeld te werk stellen op uw erf.

sjaalman/havelaar

Het stuit me tegen de borst mijn erf te laten onderhouden als boete voor kleine vergrijpen. Bovendien, ik heb net de regent verboden zijn erf te laten schoonmaken...

frits/verbrugge

(hij staat op)

Ik ga de boodschap overbrengen. Goedenavond.

Verbrugge gaat.

sjaalman/havelaar

(kijkt hem na)

Ik krijg geen hoogte van hem. Hij weet meer dan hij laat merken...

(Havelaar naar overkant erf)

Mevrouw Slotering!

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

(staat naast hem, voor hij het in de gaten heeft)

Mijnheer Havelaar...

sjaalman/havelaar

Waarom stuurt u mensen die 't erf betreden allemaal weg?

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Er is zoveel slecht volk.

sjaalman/havelaar

Ik ben hier om de mensen te allen tijde een willig oor te geven. Bovendien: dit was een afgezant van de regent...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Neemt u me niet kwalijk...

sjaalman/havelaar

Nu ja, hij liep gelukkig Verbrugge in de armen.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Kan ik u even spreken? Ik zal kort zijn. Ik hoorde u Verbrugge bevel geven de adhipatti tot de orde te roepen.

sjaalman/havelaar

U hebt goede oren, mevrouw.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Wees voorzichtig, mijnheer Havelaar.

sjaalman/havelaar

Ach, het gaat alleen om gesneden gras.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Hij zal het als inmenging in zijn zaken beschouwen.

sjaalman/havelaar

Het is onwettige gezagsuitoefening. Ik zal hem morgen zelf bezoeken om de zaak uit te leggen.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Mijn man...

sjaalman/havelaar

Ik hoop een waardig opvolger van uw man te zijn.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Hij wilde ook rechtvaardig zijn. Hij wilde een einde maken aan de mishandeling waaronder het volk zucht. Hij vermaande de adhipatti, in vergaderingen en schriftelijk...

sjaalman/havelaar

Ik weet het. Ik vond zijn brieven in het archief...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Hij sprak telkens met resident Slijmering. Maar altijd vergeefs. Toen ging hij op inspectiereis. Hij gebruikte het middagmaal ten huize van de adhipatti. En werd kort daarop in deerniswekkende toestand thuisgebracht. Hij riep, op de maag wijzende, vuur, vuur! En weinig uren later was hij dood. Hij die altijd een voorbeeld was geweest van goede gezondheid...

Tine en Havelaar kijken elkaar aan.

sjaalman/havelaar

Hebt u de dokter van Serang laten roepen?

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Ja, maar ik durfde hem mijn vermoeden niet meedelen, omdat ik bang was voor wraak.

(kijkt Tine aan)

Ik had dit alles voor u en uw vrouw willen verbergen.

(dringend, tot Havelaar)

Begrijpt u nu waarom ik zo voorzichtig ben? Laat geen vreemden toe in de keuken. Verlies uw zoon niet uit het oog.

Ze gaat. Pauze.

marie/tine

O, Max...

sjaalman/havelaar

Hij zou het niet wagen, de regent. Dat is toch dom, iemand vergiftigen in je eigen huis. Dan ben je toch als eerste verdacht? Het arme mens ziet spoken...

marie/tine

Zoiets verzin je toch niet!

sjaalman/havelaar

Die vrouw is in de war...

marie/tine

Max, ik ben bang, vreselijk bang...

Einde voorlezing.

rosemeyer

Mooi!

mevrouw rosemeyer

Sinister!

betsy

Spannend!

mevrouw droogstoppel

Nog iemand een kopje thee? Een kaakje?

rosemeyer

Wat ben je stil, Droogstoppel?

droogstoppel

Ja... ach... euh... nou ja... Mooi, ja...

7.

droogstoppel

(tegen publiek)

Al drie zondagmiddagen houdt Sjaalman ons nu al bezig met zijn verhaal over die Havelaar en het woord koffie is nog niet één keer gevallen! Ik moet me bij u verontschuldigen. U bent naar hier gekomen, vertrouwend op de deftige titel, de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy, en wat krijgt u voorgeschoteld? Geen koffie, geen veiling, laat staan een handelmaatschappij! En het ergste is: mijn kinderen vinden het mooi. De Rosemeyers vinden het mooi. Dus ik sta helemaal alleen. Ik durf geen kritiek te uiten. En mijn vrouw, die maakt zich zorgen.... Dat pak van Sjaalman is een waar Trojaans paard gebleken. Of ben ik te voorbarig? Dat is wat hij tegen me zegt, als ik een aanmerking durf te maken. En dat op een toon! Zo neerbuigend! En ook Frits wordt erdoor bedorven. Dat stel is zo pedant, ondraaglijk.

En dan dat gedoe over liefde. Ik zie Marie's ogen gloeien als ze in het spel, let wel! opkijken mag naar haar Sjaalman. En Frits, laatst was ik met hem in de kerk en ik dacht al: wat kijkt hij toch gehoorzaam naar de kansel. Later bleek dat Betsy er pal onder zat. Betsy Rosemeyer die als ze 's zondags uit de kerk komt, vraagt of ze vroeg komen mag vanmiddag om toch vooral veel over Max en Tine te horen.

Frits komt binnen.

frits

U wilde mij spreken, vader?

droogstoppel

Frits, ik ben niet tevreden over je.

frits

Dat spijt me, vader.

droogstoppel

Je hebt Betsy Rosemeyer een zoen gegeven

frits

(gebogen hoofd)

Ja, vader.

droogstoppel

Hou de dingen gescheiden, zoon. De Rosemeyers doen in suiker. Wij doen in koffie. De suiker gaat nog steeds in de koffie. En niet andersom.

frits

Ja, vader.

droogstoppel

Bedenk dat je vader altijd hard heeft moeten werken voor de kost, sla dus het oog naar boven en tracht op te groeien tot een fatsoenlijk makelaar zodat ik straks met een gerust hart naar Driebergen kan.

frits

Ja, vader.

droogstoppel

En nu: het boek. O, dat boek.

frits

Moeten we niet op Sjaalman wachten?

droogstoppel

Ik wil het over Sjaalman hebben.

frits

(ongemakkelijk)

droogstoppel

Ik zie je vaak met hem samen...

frits

Het boek vraagt veel tijd.

droogstoppel

Je zou op de spelling letten.

frits

Hij zegt dat ik literair talent heb. Dat komt vast van u, vader.

droogstoppel

Sjaalman is een werknemer van Last & Co. Wij mogen niet in nauw contact met personeel geraken. Er komt altijd een moment dat we hard moeten zijn. Zie Bastiaans.

frits

Ik zal proberen de samenwerking zakelijk te houden.

droogstoppel

Alleen de spelling, Frits. Uitsluitend de spelling!

frits

Ik leer veel over koffie...

droogstoppel

Is dat zo? Desondanks...

frits

Alleen de spelling, ja vader.

droogstoppel

Ik sprak laatst een heer die vroeger in de Oost resident was. Hij kende Sjaalman. De man is in Natal gesuspendeerd vanwege een kastekort.

frits

Het is een kunstenaar. Je kunt hem slordigheid met geld niet verwijten...

droogstoppel

Nooit heeft eens iemand door slordigheid geld over.

frits

Bovendien heeft hij later alles terugbetaald.

droogstoppel

Zoiets blijft aan iemand kleven, Frits! Hij is toen overgeplaatst naar Lebak, een arm district. En, o toeval, nu speelt het boek de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy! dat boek in statu nascendi, speelt mijn boek in...

frits

De koffie komt, vader. Heb geduld.

droogstoppel

Daar heb ik het niet eens over. En de held van de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy lijkt verdacht veel...

frits

(gloedvol)

Havelaars hart is goed en warm...

droogstoppel

Het is een Don Quichot. Hij zei het zelf! Spiegel je daar niet aan! Bovendien: is het allemaal waar?

frits

Waarheid! Wat maakt dat uit? De man heeft stijl! Als hij spreekt, dan zie je de wolken drijven bij het onweer, dan hoor je niet het gerammel van een toneeldonder! Die toespraak tot de Hoofden... dat is toch meesterlijk!

droogstoppel

Leugens. Hij heeft doodgewoon gesproken.

frits

Doodgewoon!

droogstoppel

In werkelijkheid heeft hij doodgewoon gesproken. niemand van de hoofden was er bijzonder door geboeid. Ik heb het uit zijn eigen papieren! Ja, dichtung und wahrheit!

Frits beteuterd.

sjaalman

(is opgekomen, kalm, tegen Frits)

Augurk, dat komt er het dichtste bij. Ketimon. Augurken, komkommers.

frits

O, goed.

(schrijft het op)

droogstoppel

Beste Sjaalman...

sjaalman

Mijnheer Droogstoppel, ik weet wat u gaat zeggen.

droogstoppel

Ik ben met Gaafzuiger een overeenkomst aangegaan voor het uitgeven van een boek over koffiveilingen. Heel Nederland wacht erop. En dan...

sjaalman

Ik beloof u dat na de inleiding de zaak zal neerkomen op koffie, koffie en niets dan koffie!

droogstoppel

Dit is nog maar pas de inleiding?

frits

Denk aan Horatius, vader, omni tulit punctum, qui miscuit... Hij draagt ieders goedkeuring weg, die vermengt... het nuttige met het aangename...

droogstoppel

(tegen publiek)

Mijn bloedeigen Frits! Kijkt me aan, met een blik vol ironie! Houden ze me voor de gek, die twee? Maar ik mag niet boos worden. Ik krijg die Sjaalman toch niet meer weg uit de firma van mijn boek.

(tegen Sjaalman)

Natuurlijk, ik begrijpt het: uw aandacht wordt in beslag genomen door de vertelling. Overigens was ik graag bij de beslissing betrokken geweest om voor de romanvorm te kiezen. Maar ik heb eens nagedacht... Misschien is er een eenvoudige oplossing voor het probleem.

sjaalman

Voorstellen zijn altijd welkom.

droogstoppel

Denk aan ons contract.

frits

Contract?

droogstoppel

(haalt papier te voorschijn)

Onze afspraken!

(overhandigt het aan Frits)

Punt drie!

frits

(leest)

‘Batavus Droogstoppel draagt bij tijd en wijle een hoofdstuk bij om het geheel een solide aanschijn te geven...’

Droogstoppel neemt papier terug, steekt het bij zich.

droogstoppel

Precies! Dat door iedereen met grote verwachtingen tegemoet geziene informatieve chapiter van mijn hand! Dat lost alle problemen op.

Frits en Sjaalman kijken elkaar aan.

frits

Denkt u niet dat het beter is die informatie van u te verwerken in het verhaal...

droogstoppel

Nee, nee, waar ik naar snak, dat is waar iedere lezer naar smacht: een heldere, gezaghebbende uiteenzetting van het koffieprobleem.

frits

Ja, maar...

sjaalman

Misschien heeft u gelijk. We kunnen het allicht proberen.

droogstoppel

Heel goed! Zal ik mijn bijdrage meteen op de komende krans voordragen?

sjaalman

Goed.

droogstoppel

Uitstekend! Tot zondag, dan.

Wil gaan.

sjaalman

Wat vindt u van het boek? Tot nu toe?

droogstoppel

Hm... ik weet het nog niet... Zo... zo! 't Is een boek dat... hm! Wel aardig. Heel verdienstelijk...

Gaat.

sjaalman

Wel aardig! Ik schrijf met mijn hartenbloed en hij zegt heel verdienstelijk. Tranen druppen op het manuscript en hij zegt wel aardig.

frits

Wat moeten we in godesnaam met een hoofdstuk van vader?

(papieren)

Het is al moeilijk genoeg om saïdjah en adinda erin te krijgen.

sjaalman

Hoe houden we Droogstoppel eruit, dat is nu ons eerste probleem.

8.

droogstoppel

(nerveus, rolt landkaart naar beneden; hij gaat achter een katheder staan)

rosemeyer

Hou je het wel kort, Droogstoppel? Word je niet te lang van stof?

droogstoppel

- hoofdstuk 4. enige achtergronden bij de javaanse koffikultuur. De Javaan is van oorsprong landbouwer. De grond waarop hij geboren is, die veel belooft voor weinig arbeid, lokt hem hiertoe uit. Hij is met hart en ziel overgegeven aan het bebouwen zijner rijstvelden, waarin hij dan ook zeer bedreven is. Maar op een zeker moment kwamen vreemdelingen uit het westen die heer werden van het land. Ze wensten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van de bodem, en gelasten de bewoner een deel van zijn arbeid te wijden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst afwerpen op de markten van Europa...

rosemeyer

Zoals koffie. Wil je zeggen.

droogstoppel

Zoals koffie... Om de geringe man hiertoe te bewegen, was niet meer dan een zeer eenvoudige staatkunde nodig. Hij gehoorzaamt zijn hoofden, men hoeft alleen deze hoofden te winnen door hun een gedeelte van de winst toe te zeggen...

rosemeyer

Maak je het niet te droog, Droogstoppel? We willen tenslotte niet dat de lezers boven je boek in slaap vallen...

mevrouw rosemeyer

U wilt ons duidelijk maken dat u deze staatkunde edel vindt?

droogstoppel

Zeer edel! Zo verdient de gewone man er toch wat aan?

frits

Maar geniet de landbouwer een evenredige beloning voor de Javaanse producten die in Nederland te koop worden geveild?

marie

De regering verplicht hem op zijn grond aan te kweken wat haar behaagt, ze straft hem als hij het voortgebrachte verkoopt aan wie ook buiten haar, en zijzelf bepaalt de prijs die ze hem daarvoor uitbetaalt. Het gevolg van deze maatregel is vaak hongersnood...

droogstoppel

Nu ja, daar...

mevrouw rosemeyer

Wat gaan we doen? Gaan we discussiëren? Of vertellen we een verhaal?

rosemeyer

Ja, weet je, Droogstoppel, ik betwijfel of de lezer hierin geïnteresseerd is, in deze fase. We wachten op andere dingen. De volgende wandaad van die adhipatti, bijvoorbeeld! Zal Havelaar het redden, met zijn hoge principes? Of gaat hij voor de bijl? dat willen we weten.

droogstoppel

Denkt u? De lezer dient de vertelling toch in zijn historische context te kunnen plaatsen?

rosemeyer

Zijn daar niet andere middelen voor? Iets dat de voortgang van het verhaal niet ophoudt?

droogstoppel

Bent u soms ingeseind? Heeft iemand u opgedragen dit te zeggen?

rosemeyer

Ingeseind? Welnee. Kijk om u heen.

(wijst naar de anderen)

Dit zijn uw eerste lezers. Kijken ze geboeid? Zitten ze op het puntje van hun stoel?

sjaalman

Ik heb een betere oplossing. Wacht maar af.

rosemeyer

Weet je, Droogstoppel, maak er een nawoord van. Een aanhangsel, iets helemaal achterin.

frits

Laat ons nu maar begaan.

droogstoppel

Wacht, geef mijn doorwrochte essay tenminste een kans...

mevrouw droogstoppel

Ja, laat vader toch even aan het woord...

frits

(onderbreekt)

- hoofdstuk vijf. havelaar krijgt hoog bezoek.

9.

Avond.
Tine en Havelaar aan tafel.
Geritsel.
Schaduwen.
Er wordt zacht aangeklopt.
Havelaar staat van tafel op.
We zien de schaduwen van Havelaar en een inlander met wie hij praat.
Tine alleen.
Opnieuw geritsel.
Ze schrikt.
Mevrouw Slotering op.

marie/tine

U bent het, mevrouw Slotering.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Wat eet u daar?

marie/tine

Wees gerust. 't Is beschuit uit blik van Batavia. En ook de suiker is altijd achter slot geweest. En kleine Max mag alleen spelen op de voorgalerij...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Heel verstandig...

marie/tine

Mijn kind leeft in een paradijs maar mag het alleen vanachter de ramen bekijken. Wij dachten in een hemel te belanden...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

...en het is een hel gebleken...

Ze kijken naar de schaduwen.

marie/tine

Vrijwel elke nacht is het raak. Ze kruipen door het ravijn omdat ze zich niet overdag aan de voordeur durven melden. De regent heeft overal zijn spionnen. Max dacht nog dat zijn toespraak weinig indruk had gemaakt!

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Er is een roep opgegaan in de dorpen dat de toewan recht wil doen, dat geeft de slachtoffers van misbruik de moed zich te beklagen.

marie/tine

Maar die moed verdwijnt als sneeuw voor de zon als ze hun klacht moeten herhalen waar de regent bij is...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Ik heb het uw man voorspeld... Maar hij moest en zou de regent ter verantwoording roepen... De geschiedenis herhaalt zich... hopelijk niet tot het bittere eind...

marie/tine

Kruipend voor de voeten van de adhipatti baden ze om verschoning. nee, die buffel was hun niet afgenomen om niets. nee, ze waren niet afgeroepen van hun velden om zonder betaling te arbeiden in de sawahs van de regent. Een pijnlijk schouwspel... En intussen zat de regent maar fijntjes te glimlachen.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Ik voorspel u: niet lang meer en de rivier voert de eerste lijken mee...

marie/tine

Wat zegt u daar, mevrouw Slotering?

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Het aantal klachten neemt toe, dus neemt de intimidatie net zo toe...

marie/tine

Waar moet dit toe leiden?

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Er zijn twee oplossingen... De eerste: de regent zijn gang laten gaan... een oog dichtknijpen, beide ogen dichtknijpen en de handen uitstrekken... en ze raken gevuld met geschenken...

marie/tine

U kent mijn man intussen, mevrouw Slotering.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Hij lijkt op de mijne. Maar nu hij dood is, denk ik: is het het allemaal wel waard geweest? Ja, hij was onkreukbaar, kwam op voor het recht. Maar hij heeft zijn leven gegeven en er is niets veranderd.

marie/tine

En de tweede oplossing?

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Weggaan van hier. Zo snel mogelijk... Zo ver mogelijk...

marie/tine

Mijn man geeft niet op. Nooit.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

En u kunt hem daarin niet beïnvloeden?

marie/tine

Ik zou het niet willen...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Zelfs als het leven van uw kind in gevaar is?

Havelaar op.

marie/tine

Blijf bij ons eten, mevrouw Slotering: we hebben Hollandse bloemkool in blik.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Nee, nee, ik moet gaan...

Als ze weg is.

sjaalman/havelaar

Ze is zo bang voor vergiftiging dat ze zal sterven aan ondervoeding.

marie/tine

Als je je eigen man hebt zien sterven...

sjaalman/havelaar

Dat is niet bewezen, Tine. Laat je niet door dat mens beïnvloeden...

marie/tine

Haar man is vermoord. Dat voel ik. Net zoals ik voel dat er nu, op dit moment naar ons gekeken wordt... Voortdurend zijn er ogen op me gericht... de adhipatti is op de hoogte van elke beweging die we maken...

sjaalman/havelaar

Er wordt inderdaad nu, op dit moment naar ons gekeken... want daar komt Verbrugge aan.

Verbrugge op.
Geluiden in de verte. Muziek.

frits/verbrugge

Hoor. De regent van Tjanjor is gearriveerd...

Ze luisteren.

sjaalman/havelaar

Op een halfgemaaid erf.

marie/tine

Waarom zijn wij niet uitgenodigd?

sjaalman/havelaar

We zijn uitgenodigd.

frits/verbrugge

Zo'n ontvangst is een heel indrukwekkende gebeurtenis.

sjaalman/havelaar

Indrukwekkend over de ruggen van de arme mensen heen... Wat ik allemaal te horen krijg, hier...

frits/verbrugge

Het is in mindere of meerder mate overal zo. In de afdeling Tjiringien is het nog erger.

sjaalman/havelaar

En? Dat is toch geen reden om misbruik te laten bestaan.

frits/verbrugge

Het is altijd zo geweest in deze streken.

sjaalman/havelaar

Maar je wilt me toch wel helpen alles terecht te brengen? Je wilt toch wel je plicht doen?

frits/verbrugge

Men komt zo licht in de positie van iemand die windmolens bestrijdt. De kern van het probleem is... Onze regent is adhipatti en toch laten zijn inkomsten, omdat Lebak niet geschikt is voor koffie en hem dus geen emolumenten brengt, niet toe in praal en luister te wedijveren met een eenvoudige djemang in Preanger.

rosemeyer

(tegen Droogstoppel)

Hoor je? Kijk, zo doe je dat!

droogstoppel

(zuinig)

Eén regeltje..

sjaalman/havelaar

Ik heb medelijden met hem, ik weet hoe geldgebrek kan drukken. Hij is hoofd van een geslacht dat op grote voet leeft in naburige provinciën, waar koffie geoogst wordt, waar rijkdom heerst. Ik wil geloven dat hij graag anders wil...

mevrouw rosemeyer

Zo kan het ook, Droogstoppel! Hoor je?

droogstoppel

Twee regels! Of dat voldoende is! Die gaan toch ten onder in al die andere woorden!

mevrouw rosemeyer

Ze hebben uw kritiek ter harte genomen, en nu is het nog niet goed!

frits/verbrugge

...Roer er niet aan, mijnheer Havelaar. Alstublieft.

sjaalman/havelaar

Halfheid leidt tot niets, Verbrugge. Halfgoed is niet goed. Halfwaar is onwaar.

frits/verbrugge

Het valt sommigen gemakkelijker de Europese beambte brodeloos te maken dan een inlands hoofd te straffen.

sjaalman/havelaar

Wie bedoel je?

marie/tine

Ja, Max. Moeilijkheid trekt je aan. Je dorst naar zelfopoffering!

sjaalman/havelaar

Waarom heeft de resident nooit iets ondernomen? Waarom heeft hij niets gedaan met de noodkreten van mijn voorganger?

frits/verbrugge

Niemand wil de brenger van slechte tijdingen zijn. De regering van Nederlands-Indië schrijft liefst aan haar meesters in het moederland dat alles naar wens gaat. De residenten melden dit graag aan de regering, de assistent-residenten aan de residenten...

sjaalman/havelaar

Ja, maak het niemand moeilijk met verdrietige berichten! Maar iemand moet iets doen! Iemand moet de moed hebben de jobsbode te zijn.

marie/tine

Jobsbode... Dat woord hoor ik niet graag...

sjaalman/havelaar

Wees niet bang, Tine. Eén ding maakt me sterk. Aan

het hoofd van de regering staat een gouverneur-generaal die mijn bondgenoot zal zijn. Hij lijdt minder aan gouverneursziekte dan zijn voorgangers.

marie/tine

Gouverneursziekte? Wat is dat voor kwaal?

sjaalman/havelaar

Die ken je niet? algemene ziektegeschiedenis van de gouverneurs-generaal. Eerste stadium. Eigenwaan, Onmatig zelfvertrouwen. Tweede stadium. Vrees. Moedeloosheid. Neiging tot slaap en rust. Bovenmatig vertrouwen op den raad van Indië. Heimwee naar een Hollandse buitenplaats.

frits/verbrugge

Ik herken wel iets van die ziekte...

sjaalman/havelaar

Maar deze gouverneur-generaal is wat minder duizelig dan de meeste anderen.

frits/verbrugge

Hij gaat met pensioen. De rust in Nederland is nabij! Ik merk overigens opeens dat ik last heb van het tweede stadium...

sjaalman/havelaar

Heimwee naar een Hollandse buitenplaats?

frits/verbrugge

Neiging tot slaap en rust.

Staat op.

sjaalman/havelaar

Smoesjes. Je gaat nog even langs op het feest...

(ze luisteren naar de muziek)

Hoe kan zo'n regent het wagen...

frits/verbrugge

U reageert te heftig, mijnheer Havelaar. U bent hier nog maar zo kort. En weet u nog, u zei dat u heel lang hoopte te blijven?

sjaalman/havelaar

Wat bedoel je daarmee?

(Verbrugge zwijgt)

Verbrugge. Waaraan is Slotering gestorven?

frits/verbrugge

Dat weet ik niet.

sjaalman/havelaar

Is hij vergiftigd?

frits/verbrugge

Dat weet ik niet, maar... Ik ben overtuigd dat hij vergiftigd geworden zou zijn als hij langer hier was gebleven.

Verbrugge gaat.

marie/tine

Max! Hoor je het nu?

sjaalman/havelaar

Laat me alleen, Tine...

Havelaar alleen, rusteloos.
De regent op, in de duisternis, geruisloos.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Mijnheer de assistent-resident...

sjaalman/havelaar

Mijnheer de adhipatti... Ik verwachtte...

mevrouw droogstoppel/adhipatti

U verwachtte iemand die zich over mij kwam beklagen, niet mijzelf... Er zijn er velen die zich over mij beklagen...

sjaalman/havelaar

Mijnheer de regent, ik weet niet waarom u hier bent...

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Ik ben hier om u op te halen... U heeft mijn uitnodiging toch wel gekregen? De wagen wacht... De regent van Tjanjor heeft danseressen en kunstenaars meegebracht... Ze zullen over niet al te lange tijd gaan optreden...

sjaalman/havelaar

U heeft mijn misnoegen gewekt...

(regent buigt het hoofd)

Ik vind het ongepast dat u met een verzoek om arbeiders voor heren-

dienst bij mij komt terwijl u weet dat uw quantum verbruikt is.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Aangezien het slechts om grassnijden ging...

sjaalman/havelaar

Dat interesseert mij niet. Het ging om een principe. Vandaar dat ik de arbeiders heb doen ophouden.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Het spijt me, mijnheer de assistent-resident... Het zal niet meer voorkomen. Ik heb ze overigens het werk laten afmaken. Het aanzien was zo vuil: de ene helft gesneden en de andere wild gras. De koelies waren er toch.

sjaalman/havelaar

(verbijsterd)

Houdt u mij voor de gek, mijnheer de adhipatti?

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Niets is verder van mij, mijnheer de assistent-resident. Wel...? Gaat u met mij mee?

sjaalman/havelaar

Ik ben helaas verhinderd.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Uw vrouw is misschien niet verhinderd? De wagen zal haar straks ook weer thuisbrengen.

sjaalman/havelaar

En hoe komt ze dan thuis, mijnheer de regent? Krimpend en overgevend, wijzend naar haar buik? vuur, vuur.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

(bedaard)

U bent hier nog maar kort. U zult op den duur wennen aan onze gewoonten. Dan zal onze samenwerking zeker ook minder stroef verlopen...

sjaalman/havelaar

Ik hoop ook op een minder moeizaam samenwerken. Maar ik betwijfel of dat met gewenning van mijn kant te maken heeft...

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Dat spijt me dat u dat zo ziet.

sjaalman/havelaar

Is dat een dreigement, adhipatti?

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Geenszins. Ik heb gehoord dat u uw spijzen laat staan uit angst voor vergiftiging. Dat zou niet nodig hoeven zijn...

sjaalman/havelaar

Het is een dreigement.

mevrouw droogstoppel/adhipatti

Als mevrouw nog naar het optreden wil komen kijken, hoor ik dat nog van u.

Adhipatti af.
Havelaar loopt rusteloos heen en weer.

10.

Terwijl Havelaar heen en weer blijft lopen.

droogstoppel

Gouverneursziekte! Wat zijn dat voor malle uitvallen? Een ziekte die zich openbaart in het verlangen naar een buitenplaats! Dat is op mij gemunt! Mag ik soms niet naar Driebergen gaan als Frits mijn werk overneemt?

mevrouw droogstoppel

Ja. En wat gaat het ons aan of Havelaar zijn tuin schoonhoudt, en of de mensen bij hem achter of voor binnenkomen?

marie

Vader, betrek toch niet alles op uzelf.

mevrouw droogstoppel

(tegen mevrouw Rosemeyer)

Bij Busselinck & Waterman moet je altijd door een nauw gangetje naast een oliepakhuis waar 't altijd heel vuil is!

rosemeyer

Geen onderbrekingen meer! Verder met het verhaal!

mevrouw rosemeyer

Helemaal mee eens! Het verhaal, verder met het verhaal!

frits

(tot Sjaalman)

Hier moet Saïdjah en Adinda komen, anders redden we het niet meer, anders is het boek uit!

(Sjaalman reageert niet)

Kom Betsy. ‘In Batavia zijn veel heren die in bendies rijden, Adinda. Misschien is er voor mij een plaats te vinden als bendie-jongen. Ik zou binnen drie jaar geld kunnen oversparen, genoeg om buffels te kopen. Dan zullen wij oud genoeg zijn om te trouwen en we zullen twee buffels hebben.’

betsy

‘Ik zal spinnen en sarongs en slendangs weven en heel vlijtig zijn al die tijd.’

marie

Het verhaal! Verder met het verhaal!

Havelaar overstemt iedereen.

sjaalman/havelaar

Tine. Tine!

(Tine komt)

Lieve Tine, ik heb je een verzoek te doen. Ik wil dat je met Max naar Batavia gaat. Onmiddellijk.

marie/tine

Waarom? Wat is er gebeurd?

sjaalman/havelaar

Ik klaag vandaag nog de adhipatti aan.

marie/tine

(valt hem om de hals)

Nee, Max, nee... Dat doe ik niet. wij eten en drinken samen!

sjaalman/havelaar

Dank je, mijn lief.

Omhelzing.

11.

droogstoppel

Belachelijk! Overdreven! Heetgebakerd! Een inlands hoofd laten arresteren! Terwijl geen van zijn onderdanen iets tegen hem inbrengt!

rosemeyer

Ik vind die actie ook enigszins voorbarig...

sjaalman

U heeft het gehoord! 's Nachts kruipen ze door het ravijn naar het huis. Ze vertellen de gruwelijkste verhalen over misbruik en willekeur!

droogstoppel

Zich beklagen! Natuurlijk. Dat kennen we, nietwaar Rosemeyer? Ontevreden werknemers. Maar als je ze op de man af vraagt, durft niemand zijn mond open te doen.

rosemeyer

Daar moet ik Droogstoppel gelijk geven...

mevrouw rosemeyer

En al die buffels dan?

rosemeyer

Welke buffels?

mevrouw rosemeyer

Welke buffels? Die hij van zijn onderdanen steelt! Dat sujet daar!

(wijst naar mevrouw Droogstoppel)

Goed dat meteen wordt ingegrepen! Dat niet die slappe halfhartigheid van jullie wordt betracht!

rosemeyer

- mijn halfhartigheid? Nou ja!

mevrouw rosemeyer

Neem een voorbeeld aan Havelaar! leer iets van dit verhaal! Dat is belangrijker dan gezeur over koffie en suiker!

rosemeyer

(tot vrouw)

Wat gebeurt hier? Vrouw! Krijgen wij op de Lauriergracht 37 woorden over buffels?

mevrouw droogstoppel

(tegen mevrouw Rosemeyer)

Gezeur over koffie en suiker? Koffie en suiker vormen de basis van ons beider bestaan. Koffie en suiker, daar eten wij van.

droogstoppel

Het staat je fraai, Sjaalman, jij die zoveels goeds geniet in mijn huis - om datzelfde huis in rep en roer te brengen.

mevrouw droogstoppel

(tegen mevrouw Rosemeyer)

En daar zou ik aan willen toevoegen: de suiker gaat nog steeds in de koffie en niet andersom.

sjaalman

Het boek moet Nederland wakker schudden, dat wilde u zelf. Wel, dat begint blijkbaar op de Lauriergracht 37.

droogstoppel

Om meer koffie te doen aanplanten! Om de Javaan aan het werk te zetten. Om hem tot God te brengen. niet om medelijden met die heidenen op te wekken, om sympathie te vragen voor een dubieuze held met verwarde ideeën...

rosemeyer

Nou, nou, nou...

droogstoppel

Ik ben het volledig met die Verbrugge eens: dat grassnijden is een futiliteit, die vergiftiging niets dan een gerucht... En die aanklacht tegen de vorst mist elke grond.

sjaalman

Moet ik dit aanhoren? Moet ik voor de tweede keer dit onrecht accepteren? Zesendertig buffels in een maand tijd in één district! Lebak telt vijf districten! Dat zijn in een jaar 2000 buffels die onrechtmatig geconfisqueerd zijn!

droogstoppel

Ach onzin, dat geklaag over slecht bestuur. Voor iemand die wil oppassen, valt in dat land nog best wat te verdienen. Het is allemaal alleen maar zucht naar heroïek. Don quichotterie.

frits

(woedend, tegen zijn vader)

Ik verbied u dat te zeggen! U zou zoiets niet durven! U zou niet alles op het spel durven zetten voor uw idealen, zoals hij gedaan heeft... U zou meteen leren leven met onrecht en corruptie en zien hoe u er het meeste geld uit kon slaan!

mevrouw rosemeyer

Bravo. Helemaal mee eens.

rosemeyer

Hou je daarbuiten!

mevrouw droogstoppel

(slaat in verbijstering hand voor de mond)

frits! Wat zeg je daar tegen je vader?

droogstoppel

Ik heb dit niet gehoord... Ik heb dit niet gehoord... Of liever: ik heb het wel gehoord. Jou spreek ik later...

frits

Dat u het vast weet: ik weet niet meer of ik nog wel makelaar wil worden...

droogstoppel

- wat zeg je daar? Geen makelaar? Ach, nu wil je zeker schrijver worden en armoe lijden zoals die daar?

frits

U wilt toch ook schrijver worden?

droogstoppel

Alleen dit ene boek! Eén keer, één gebaar... Dank u wel, Sjaalman, u heeft mijn zoons roeping aan het wankelen gebracht.

sjaalman

Misschien heb ik hem dichter bij zijn ware roeping gebracht.

droogstoppel

Ik droom. Dit kan niet waar zijn. Zoiets waagt iemand in alle kalmte tegen mij te zeggen, in mijn eigen huis? Sjaalman die op het gymnasium al niet wilde deugen? O, vervloekt de dag dat ik over de Kalverstraat liep!

sjaalman

Ik heb hem alleen getoond dat er nog andere werelden bestaan dan die van zijn vader.

droogstoppel

De wereld van zijn vader is de wereld van zijn grootvader en die was voor mij goed genoeg!

sjaalman

Een wereld waarin hij andere vormen kan zien dan die van de koffieboon, de suikerkorrel...

rosemeyer

Geen kwaad woord over het suikerkristal! Dat heeft een grote schoonheid...

marie

Sjaalman wil alleen maar het beste. Voor de Javaan. Voor de Hollander.

droogstoppel

Ach, hoe nobel! Wilt u zelf soms gouverneur-generaal worden? U bent er verwaand genoeg voor! Marie, kijkt niet zo vol overgave naar die man! Frits, zit niet zo naar Betsy Rosemeyer te gluren!

mevrouw rosemeyer

Hoezo? Wat is er mis met onze dochter? Is het omdat wij in suiker doen?

droogstoppel

De Rosemeyers zijn een fatsoenlijk huis. Daar hoort u mij niet over. O hemel, nu komt door dat vermaledijde boek ook nog onze vriendschap in gevaar!

mevrouw rosemeyer

Niet door het boek! Door uw verstoktheid. Dat had ik u al langer willen zeggen!

rosemeyer

(sussend)

Nou, nou, nou...

mevrouw rosemeyer

Ach, hou jij toch je mond. Jij slappe Slijmering! Die rol is je op het lijf geschreven.

rosemeyer

O ja? Jij vertolkt die hysterische buurvrouw anders met groot succes!

mevrouw droogstoppel

Toe, toe, toe. Het is maar een boek... Beste Sjaalman, zoals u dat huwelijk van die Havelaars beschrijft... Toen wij trouwden, zijn we naar Den Haag geweest. We hebben flanel gekocht in de Venestraat. En nergens hebben wij 't minste blijk bespeurd van ontevredenheid met de regering!

droogstoppel

Frits, voor die ten hemel geslagen blik: een boete uit je spaarpot! Marie, voor het fluisteren wat je nu doet: drie dagen kamerarrest, op koffie en brood!

rosemeyers

Wel koffie! wel koffie!

kinderen

Wel koffie! Wel koffie!

(wordt een koor)

droogstoppel

(tot publiek)

O, dit alles treft mij diep. Infaam! Infaam! Vervloekte Sjaalman! U bent ook daarginds al luid, pedant en ziekelijk geweest, anders zou u niet straatarm zijn thuisgekomen, en hier rondlopen zonder winterjas. Het is het natuurlijk verkeerd afgelopen, anders zat u niet hier. Maar dat zullen we allemaal nog wel te horen krijgen, niet? Zondag na zondag na zondag? Met de nodige larmoyantie omkranst! Met de nodige retoriek gelardeerd! Wel, ik hoef niet meer te weten hoe het verder gaat, dat verhaal van u!

sjaalman

Pardon?

droogstoppel

U hoort me goed: de laatste hoofdstukken schenk ik u, mijnheer!

rosemeyer

Wat wil je daarmee zeggen, Droogstoppel?

droogstoppel

Ontslag op staande voet. Eruit met die querulant.

marie

Dat moet u terugnemen, vader.

sjaalman

(tegen Droogstoppel)

U wijst me de deur?

droogstoppel

Dat lijkt er veel op, vindt u niet?

sjaalman

(tegen de kinderen)

Goed. Dan ga ik.

droogstoppel

U ging uit Indië, u gaat van hier. U zult in uw leven nog veel gaan, vrees ik. En dan uzelf steeds maar wijsmaken dat het de anderen zijn die u wegjagen.

sjaalman

(betrekt de kinderen erbij)

Ik. Ga. Nu. Weg.

marie

Nee, vader! Hij mag niet weggaan! Hij moet Indië redden van de ondergang. Hij moet triomferen!

droogstoppel

Ik zal u de rest van de maand uitbetalen. Dat is meer dan Bastiaans heeft gekregen.

marie

Het boek is nog niet af! Blijf, Sjaalman. We mogen ze toch niet half afgemaakt, halfgeschapen, in de lucht laten zweven, Havelaar en zijn Tine? Hun kleine Max? Mijn leven lang zou ik me daar schuldig over voelen! Mijn

leven lang zouden ze opduiken in mijn dromen, me verwijtend aankijken en zeggen: jij hebt ons het leven niet gegund. je hebt onze zaak het leven niet gegund. Want het gaat niet alleen om hen. Het boek is belangrijk. Het zal Nederland wakker schudden, daar ben ik zeker van. Het moet verspreid worden, in duizenden en duizenden exemplaren...

mevrouw droogstoppel

Waar haalt ze het vandaan?

betsy

Ja, ja! Zodat Sjaalman terug kan gaan naar de Oost, en daar zijn heilzame werk kan voortzetten... Als keizer van Insulinde!

frits

Ja. De keizer van Insulinde!

kinderen + mevrouw rosemeyer

- leve de keizer van insulinde.

rosemeyer

Keizer van Insulinde?

marie

Het boek mag niet ongeschreven blijven. Een berg papier. Ordeloos, zoals het pak. Toe vader, zeg tegen hem dat het u spijt.

droogstoppel

Ik moet zeggen dat het me spijt?

marie

Anders kijk ik u nooit meer aan! Anders zal ik voor altijd mijn liefde aan u onttrekken!

(Droogstoppel loopt weg)

Vader...

frits

Vader! Toe...

Droogstoppel gaat waardig terzijde staan.

rosemeyer

Keizer van Insulinde? Hij? Wat is dit voor pathetische praat? Zeg Droogstoppel, ik geloof dat je gelijk hebt...

(Rosemeyer achter Droogstoppel aan)

Ik vrees dat deze onderneming bezig is een heel verkeerde wending te nemen

droogstoppel

Daar komt u nu pas achter?

Marie wil achter hem aan.

sjaalman

Laat hem. We maken het verhaal af. Mijnheer Rosemeyer! De brief.

Twijfel bij Marie en Rosemeyer.
Sjaalman wint het pleit.

12.

rosemeyer/slijmering

Verbrugge! Waarom hebt u Havelaar niet van die aanklacht afgehouden?

frits/verbrugge

Mijnheer Slijmering?

rosemeyer/slijmering

(leest brief)

‘Ik voel mij verplicht u mee te delen dat ik de adhipatti van Lebak, Radhen Adhipatti Karta Natta Negara, beschuldig van misbruik van gezag. Ik stel u voor mij te gelasten de adhipatti voorlopig in arrest te nemen.’ Dit mocht ik gisteren ontvangen.

frits/verbrugge

(in verbijstering)

Ik weet hier niets van. Ik heb mijnheer Havelaar juist nog tot kalmte gemaand.

rosemeyer/slijmering

Een impulsieve actie dus. Dacht ik al.

(Havelaar erbij)

Daar bent u. Ik ben meteen na ontvangst van uw brief naar hier getogen.

sjaalman/havelaar

Dank u.

rosemeyer/slijmering

Dat valt nog te bezien. Waarom heeft u mij niet eerst mondeling op de hoogte gebracht? U weet niet hoe moeilijk het is iets geschrevens uit de wereld te verwijderen.

sjaalman/havelaar

(kijkt hem aan)

Dat weet ik wel.

rosemeyer/slijmering

Ah. Zo.

sjaalman/havelaar

Schriftelijke vastlegging leek me verstandig voor het geval mij iets overkomt.

rosemeyer/slijmering

Dat gerucht als zou uw voorganger vergiftigd zijn, is volstrekt uit de lucht gegrepen.

sjaalman/havelaar

Ik heb lichamen de rivier af zien drijven van mensen die het waagden zich te beklagen.

rosemeyer/slijmering

In het water gevallen en verdronken.

sjaalman/havelaar

Bij tientallen?

rosemeyer/slijmering

Toch was het beter geweest de zaak vooraf particulier te behandelen. Goed. Nu de kwestie zelf. U klaagt een inlands vorst, een ruim zestigjarige doch nog ijverige landsdienaar, aan wegens misbruik van gezag.

sjaalman/havelaar

- dat is juist.

rosemeyer/slijmering

U vraagt bovendien hem te arresteren nog vóór zijn zaak in behandeling is genomen.

sjaalman/havelaar

Dat is juist.

rosemeyer/slijmering

Dat is absurd.

sjaalman/havelaar

De slachtoffers durven anders hun klachten niet te uiten.

rosemeyer/slijmering

Wat, als zal blijken dat u voorbarig hebt gehandeld?

sjaalman/havelaar

Dat misbruik duurt al jaren, jaren!

rosemeyer/slijmering

Maar niet door uzelf geconstateerd. U bent hier nog maar een maand!

sjaalman/havelaar

Ik hoop dat de vraag eenmaal wezen zal of ik goed gehandeld heb, niet of ik te snel gehandeld heb.

rosemeyer/slijmering

U heeft mij in de korte tijd van uw aanwezigheid geen enkele melding van zulke feiten gedaan! En nu overvalt u mij opeens met deze eindvoorstellen.

sjaalman/havelaar

Het zou me aangenaam zijn als u uw opmerkingen zou beperken tot de beoordeling van mijn voorstellen, niet van mij zelve.

rosemeyer/slijmering

En het zou mij aangenaam zijn als u die stukken terugnam.

sjaalman/havelaar

Het spijt me, nee.

rosemeyer/slijmering

Dan blijft me niets over dan een onderzoek in te stellen naar de gegrondheid van de klachten. Ik moet u verzoeken getuigen op te roepen. Kunt u daar iets over zeggen, controleur?

frits/verbrugge

(laf)

Nu ja, ik vind het moeilijk...

sjaalman/havelaar

Resident, ik klaag de adhipatti aan, ik ben schuldig als mijn aanklacht vals is.

Verbrugge opgelucht.

rosemeyer/slijmering

Ik zal uw brief onder de aandacht van de regering moeten brengen.

sjaalman/havelaar

U zegt als bedreiging wat voor mij een overwinning is. Ik heb de overtuiging mijn plicht te doen. Anders dienen kan ik niet. Wenst het gouvernement anders te worden gediend, dan moet ik verzoeken mij te ontslaan.

(schrik)

Maar ik kan niet geloven dat uw mening gedeeld wordt door zijne excellentie de gouverneur-generaal.

rosemeyer/slijmering

Hoe de zaak ook afloopt, een ding is zeker: door uw voortvarendheid heeft u zich tegenover de adhipatti gesteld. Daardoor is de goede verhouding die tussen u beiden bestaan moet, voor altijd verbroken. nu al is er iets onherstelbaars gebeurd.

sjaalman/havelaar

Ik moet de kwade praktijken van de adhipatti tegengaan. Temeer omdat te vrezen valt dat de bevolking in opstand zal komen tegen het misbruik der vorsten als er niets gebeurt. Er dreigen bloedige opstanden, realiseert u zich dat wel? Mijn God, ik was bang dat u juist menen zou dat ik laks was of flauw.

rosemeyer/slijmering

Het spijt mij...

sjaalman/havelaar

Het spijt mij ook.

rosemeyer/slijmering

(groet Tine)

Mevrouw...

Slijmering vertrekt. Hij gaat naar de overkant van het toneel, voegt zich daar bij Droogstoppel en vrouw.

frits/verbrugge

(wijst hem na)

Weet u wie hij voor u bezocht heeft? Hij gebruikte het middagmaal bij de adhipatti en vroeg hem bij die gelegenheid of hij geld nodig had. Waarop hij een paar bankbriefjes uit zijn vestzak haalde. Die hij er dus al in Serang met die bedoeling in had gestopt. Daarna informeerde hij luchtig of de man iets kon inbrengen tegen de assistent-resident, tegen u!

sjaalman/havelaar

Hij probeert de kwestie te verleggen... door mij te beschuldigen...

frits/verbrugge

Precies! Als na een openlijk onderzoek alles aan de dag komt, zal de gouverneur-generaal hem ter verantwoording roepen. Hij zal hem vragen hoe het komt dat hij in twee jaar niet ontdekt heeft, wat u terstond in het oog is gevallen. Hij moet dus trachten dat onderzoek te voorkomen...

sjaalman/havelaar

Dat gevaar heb ik onderkend. Ik heb mijn maatregelen genomen.

13.

mevrouw droogstoppel

(handenwringend)

Batavus, toe... sta daar niet zo... O hemeltje, wat is er van onze gezellige theekrans geworden...

droogstoppel

(terzijde staand)

Laten me gewoon staan.

mevrouw droogstoppel

Kun je het niet in der minne schikken, Batavus? Misschien moet je zelf een eigen boek schrijven? Een boek, helemaal van jou alleen?

droogstoppel

Noem me niet bij mijn voornaam, vrouw!

14.

Havelaar loopt heen en weer.
Tine zit, met kleine Max op schoot.

sjaalman/havelaar

Vervloekt die schandelijke lauwheid! Daar zit ik nu al een maand te wachten op recht, en intussen lijdt het volk.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

De adhipatti wordt steeds driester in zijn misdragingen. Mannen zijn er niet meer, die zijn gevlucht, dus worden er vrouwen met kleine kinderen, met zuigelingen, zwangere vrouwen naar de hoofdplaats gedreven om voor hem te werken. Ze hebben niets te eten, ze slapen op de weg en eten zand!

sjaalman/havelaar

Kunt u zand eten? En dat alles is mijn verantwoordelijkheid! Als er buiten van die arme wezens ronddwalen, als ze het schijnsel zien van onze lamp, zullen ze zeggen: daar woont de ellendeling die ons beschermen zou! daar zit hij rustig bij vrouw en kind, en wij liggen hier te verhongeren!

(kust Max wild)

Mijn kind, als men je zegt dat je vader een ellendeling was die geen moed had om recht te doen... dat er zoveel moeders gestorven zijn door zijn schuld... O, Max, Max, getuig dan wat ik leed...

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Anders kunnen wij daarvan getuigen.

Bewogenheid.
Verbrugge op met brief, overhandigt deze aan Havelaar.
Deze leest en wordt bleek.

frits/verbrugge

Ik heb in het bestuur schelmen en dieven gezien... ze zijn in ere van hier gegaan. En men schrijft aan u zulk een brief!

Havelaar geeft brief aan Tine.

sjaalman/havelaar

Het is niets. De gouverneur-generaal is een eerlijk man: hij moet bedrogen zijn! Maar ik zal naar hem toegaan, hem vertellen hoe hier de zaken staan. Hij zal recht doen, ik ben er zeker van!

marie/tine

(die intussen de brief gelezen heeft)

‘... heeft in hoge mate mijn ontevredenheid gewekt... twijfel aan uw geschiktheid voor het bekleden van een betrekking bij het Binnenlands Bestuur...’ Max!

sjaalman/havelaar

Hij is bedrogen!

marie/tine

‘Overgeplaatst naar Ngawi...’ Jij geloofde in hem! In zijn bekwaamheid! In zijn goede trouw!

sjaalman/havelaar

Het is die Buitenzorgse kliek!

marie/tine

Hij zou je bevorderen tot resident. Hij zou je helpen Lebak te genezen van de kanker waaraan het lijdt al zoveel jaren...

sjaalman/havelaar

Ja, ja, ja...

Heen en weer lopend.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Maar als u naar Ngawi gaat...

sjaalman/havelaar

Precies...

frits/verbrugge

Dat is even corrupt. U zou daar hetzelfde moeten doen.

sjaalman/havelaar

Bovendien: moet ik dienst doen op proef, alsof ik me misdragen heb? En om nog een reden kan ik niet daarheen gaan. Deze gouverneur-generaal zal spoedig aftreden... Zijn opvolger, daar valt niets van te verwachten. Om nog tijdig iets te verrichten, moet ik hem spreken voor zijn vertrek.

marie/tine

Max...

sjaalman/havelaar

Tine...

marie/tine

Lieve Max...

sjaalman/havelaar

Jij hebt moed, niet waar?

marie/tine

Max, je weet dat ik moed heb... Als ik bij je ben.

sjaalman/havelaar

Dan neem ik mijn ontslag.

marie/tine

(slaat hand voor de mond, ontzet)

Nee.

sjaalman/havelaar

Ik weet geen andere oplossing.

mevrouw rosemeyer/mevrouw slotering

Precies. Nu kunt u eindelijk uzelf zijn.

15.

Ze lezen weer.

betsy

Daarop vertrok Havelaar met vrouw en kind van Rangkas-Betoeng. Hij weigerde alle geleide. Maar hij was aangedaan toen hij op de eerste wisselplaats een talrijke menigte vond die weggeslopen was om hem daar te begroeten, voor het laatst.

marie

In Batavia aangekomen liet hij om gehoor verzoeken bij de Gouverneur-Generaal. Dat werd hem geweigerd omdat er een fijtzweer was aan de voet van zijne excellentie.

rosemeyer

‘Helaas, er is een fijtzweer aan de voet van zijne excellentie.’

sjaalman

Havelaar wachtte tot de zweer genezen was. Toen liet hij andermaal verzoeken gehoord te worden.

rosemeyer

‘Zijne excellentie heeft het vreselijk druk met al zijn arbeid.’

betsy

Havelaar wachtte tot zijne excellentie zou heengeworsteld zijn door al zijn arbeid.

sjaalman

Havelaars arbeid was zwaarder dan de zijne: hij wachtte.

frits

Hij liet opnieuw verzoeken om gehoord te worden.

rosemeyer

‘Zijne excellentie kan u niet ontvangen, wijl ze hierin verhinderd wordt door de drukte van haar aanstaande vertrek.’

sjaalman

Een half uur! Zodra er een kleine ruimte is tussen twee ‘drukten’!

marie

Toen vernam hij dat zijne excellentie de volgende dag vertrekken zou! Hij schreef een brief...

sjaalman

‘...Als uwe excellentie het met haar geweten in overeenstemming kan brengen van hier te vertrekken zonder mij te horen, zal het mijne gerust zijn bij de overtuiging al het mogelijke te hebben aangewend om de bloedige gebeurtenissen te voorkomen die weldra het gevolg zullen zijn van de moedwillige onkunde waarin de regering in Nederland wordt gelaten van hetgeen er hier omgaat.’

Legt het vel waarvan hij las omgedraaid op de stapel.

betsy

Hij wachtte die avond, hij wachtte die nacht.

Legt het vel omgedraaid op de stapel.

frits

De gouverneur-generaal vertrok zonder Havelaar te hebben gehoord. Weer was een excellentie ter ruste gegaan in 't moederland.

Legt het vel omgedraaid op de stapel.

marie

En ook Havelaar keerde berooid met zijn kleine gezin naar Nederland terug.

Legt het vel waarvan ze las omgedraaid op de stapel.
Sjaalman draait nu de hele stapel om en doet een stap terug.
Daar ligt het manuscript.
Allen staan er in een halve cirkel omheen en kijken ernaar.

frits

En Saïdjah en Adinda?

sjaalman

Helaas.

frits

Nee, nee, nee! Het moet erin!

(schreeuwt de rest van het verhaal uit. Legt de papieren er op de stapel bij)

Saïdjah ging terug naar huis. Hij had genoeg verdiend om drie buffels te kopen. Hij kwam 's nachts aan bij de ketapan. Adinda was er niet. Kwam ook niet toen de zon hoog aan de hemel stond. Hij rende naar het dorp. Het huis van Adinda was ingestort.

Adinda was met haar vader en haar broers weggetrokken toen ook hun laatste buffel was weggenomen. Hij verliet Badoer. In de Lampong sloot hij zich aan bij de opstandelingen die zich verzetten tegen het Nederlands gezag. Op een dag doolde hij rond in een dorp dat pas veroverd was door het Nederlandse leger, en dus in brand stond. Hij vond het lijk van Adinda's vader met een bajonetwond in de borst. Naast hem zag hij de drie vermoorde broers van Adinda, een weinig verder lag het lijk van Adinda, naakt, afschuwelijk mishandeld... Toen liep Saïdjah de soldaten tegemoet. Hij omvademde de brede bajonetten, drukte zich voorwaarts met kracht, en drong nog de soldaten terug met een laatste inspanning toen de gevesten stuitten tegen zijn borst.

Stilte.

sjaalman

Het komt erin.

16.

marie

Het boek is af.

frits

Het boek is af.

rosemeyer

(hypocriet, loopt terug naar links)

Dat was het dan. Jammer toch, dat einde. Je ziet het aankomen, maar hoopt toch anders.

mevrouw rosemeyer

Huichelaar. Eén inzicht heeft dit boek me alvast opgeleverd.

rosemeyer

O ja? Hetwelk?

mevrouw droogstoppel

Het boek is af. Hè, hè. Eindelijk kan rust weerkeren in ons huis.

(wil dat iedereen ophoepelt)

Marie, help je even met de theeboel? Frits, haal jij de jassen?

mevrouw rosemeyer

Zo ging het dus. Zo is Havelaar uit Indië vertrokken. Zo bent u, Sjaalman, hier beland.

Sjaalman knikt.

betsy

(heeft het te kwaad)

Het eindigt zo treurig. Moet dat?

sjaalman

(troost haar)

Het einde is het einde niet.

frits

Het boek is verder gegaan waar de werkelijkheid ophield. Nu zal de werkelijkheid verder gaan waar het boek ophoudt. Het zal de wereld rondgaan en de mensen die het lezen zullen net zo verontwaardigd zijn als wij. Over het lot van Max Havelaar en de zijnen. Over het lot van de inlander. Het zal een blijvende indruk maken op de wereld zoals het een blijvende indruk heeft gemaakt op ons! En er zal recht geschieden, mijnheer Sjaalman! Aan u. Aan de onderdrukte Javaan.

marie

Het boek is af. Toch ben ik verdrietig.

mevrouw droogstoppel

Misschien kunnen we een luchtje gaan scheppen, een zondagswandelingetje maken. Vader?

Droogstoppel loopt naar de overkant, voegt zich bij hen.

droogstoppel

Het boek is af, begrijp ik. Aan een bijzonder tijdperk is een einde gekomen. En, wat is de titel van het werk?

Bevreemding.

frits

Die heeft u zelf bedacht: de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy.

droogstoppel

Nee, nee, dit zijn niet de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy. Tot mijn grote verdriet zijn dit niet de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy. Ondanks mijn pleidooien, nu al wekenlang, lijkt dit niet in de verste verte op de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy. Dit werk, dit onderhavige gewrocht, is helaas eerder gediend met een titel als sjaalman vertelt. Of, nog beter, heel eenvoudig: max havelaar.

sjaalman

Dat is misschien heel juist...

Kinderen kijken naar hem.

betsy

(proeft)

max havelaar...

marie

(idem)

max havelaar...

frits

Dat heeft zeker kracht. Heel juist gezien, vader.

sjaalman

Dank u, mijnheer Droogstoppel. Wacht... max havelaar of de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy.

droogstoppel

(lacht)

Is dat niet een hele mond vol, mijnheer Sjaalman?

sjaalman

Het vergroot de gedegenheid. Absoluut.

droogstoppel

Je bent slim, Sjaalman. Maar nee, een koffiveiling valt hier niet meer van te maken, met de beste wil van de wereld niet. Helaas. Dus hier scheiden onze wegen. Tot ziens.

Draait zich abrupt om als om te gaan. Mevrouw Droogstoppel staat in deuropening klaar met jassen.
Consternatie.

frits

Maar vader...

sjaalman

En het boek?

droogstoppel

(jas aantrekkend)

Neem het mee. Doe ermee wat u wilt. Het is uw boek.

marie

Vader. Je zou de uitgave bekostigen.

droogstoppel

Van de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy. Dit is een werkje waar ik niets mee van doen heb.

frits

Vader, dit is uw boek! Van hem én van u.

droogstoppel

Ik heb met mijnheer Sjaalman een contract afgesloten voor een ander boek. Ik heb met uitgever Gaafzuiger contact gehad over een ander boek. Ik zal hem trouwens opzoeken en hem meedelen dat er geen boek zal komen. Tot mijn spijt. Ik zal andere wegen moeten zoeken om mijn koffiezorg onder de aandacht te brengen.

frits

Dat kunt u niet doen!

droogstoppel

O nee? Hij kan blij zijn dat ik het hierbij laat... Weet jij wat wij in de koffiehandel plegen te doen met sujetten die niet leveren wat ze beloven?

marie

Vader... In dat boek zitten ook onze zweetdruppels, onze dromen en ideeën.

droogstoppel

Als hij jullie schadeloos wil stellen voor jullie arbeid, is dat aan hem.

(tegen Sjaalman)

U bent nooit van plan geweest een boek over koffie te schrijven. Toen u inging op mijn voorstel, had u dit werkje al in uw achterhoofd, deze havelaar.

sjaalman

Hoe ik ook misschien mag falen als persoon, mijn zaak is zuiver, de inlander wordt misbruikt...

droogstoppel

Zwijg! Ik kan het niet meer horen!

(hij loopt naar het stapeltje en gooit het in de lucht, bladen dwarrelen neer)

Het is uit. Hebt u mij begrepen? Het. Boek. Is. Uit. Sjaalman, je bent een schooier! En als dit de waarheid was die u ons hier voorschotelt, dan zou ik er nog enigszins mee kunnen

leven. Maar hoe u ook schermt met uw documenten, met uw pak, het is niets anders dan zelfverheerlijking, idealisering. U gebruikt ons gezelschapje, onze zondagmiddagen om uw Indische afgang tot heroïek op te waarderen. En wij hebben niet alleen geluisterd naar de apologie van die querulant, we hebben hem ook nog geholpen die valse verdediging in een aanvaardbare vorm te gieten.

(bevelend)

Frits. Marie. Al die papieren terug in dat pak.

(ze bewegen niet)

En dat pak gaat de deur uit. Sjaalman, u vertrekt ogenblikkelijk met die vodden van u!

Sjaalman begint papieren in te zamelen.

frits

Niet weggaan...

marie

Niet weggaan.

sjaalman

Ik ben vaker verdreven...

droogstoppel

Ja, het verdreven worden ligt u blijkbaar goed.

sjaalman

Zwijg, jij ellendig product van geldzucht en femelarij! Stik in de koffie en verdwijn!

marie

(klampt zich aan Sjaalman vast)

Niet weggaan!

Sjaalman maakt zich bedaard los, gaat door met inzamelen van papieren

sjaalman

Laat maar. Ik vind wel iemand die mijn boek wil uitgeven. Ik zal gelezen worden! Door staatslieden die verplicht zijn te letten op de tekenen des tijds, door handelaren die belang hebben bij koffieveilingen, door kameniers die me huren voor weinig centen. Door gouverneurs-generaal in ruste en ministers in bezigheid. Door duizenden en tienduizenden exemplaren van het Droogstoppelras. Door de leden van de volksvertegenwoordiging, die weten moeten wat er omgaat in het grote rijk overzee. Ja, ik zal gelezen worden!

(pakt papieren bij elkaar)

Het boek is bont... er is geen geleidelijkheid in... jacht op effect... geen talent... geen methode. Goed, goed, alles goed, maar... de javaan wordt mishandeld! wederlegging van de hoofdstrekking van mijn werk is onmogelijk!

(hij staat voor Marie, spreekt haar aan als Tine)

en aan uw voeten zal ik het leggen, trouwe gade, liefdevolle moeder, edele vrouw...

(Marie valt in zijn armen. Hij maakt zich van haar los. Gaat verder)

Ik zal mijn boek vertalen in de weinige talen die ik ken, en in de vele talen die ik leren kan, om te vragen in Europa wat ik vruchteloos heb gezocht in Nederland. Er zullen in alle hoofdsteden liederen worden gezongen met refreinen als dit: er ligt een roofstaat aan de zee, tussen oostfriesland en de schelde. God geve dat het niet nodig zij! Neen, 't zal niet nodig zijn! Want aan u draag ik mijn boek op, Willem den Derde, Koning, Groothertog, Prins... meer dan Prins, Groothertog en Koning... keizer van het prachtig Rijk van Insulinde dat zich daar slingert om de evenaar, als een gordel van smaragd... aan u durf ik met vertrouwen te vragen of 't uw keizerlijke wil is: dat Havelaar wordt bespat met de modder van Slijmeringen en Droogstoppels? En dat daarginds uw meer dan dertig miljoen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in uwen naam?

Fanatieke retoriek, kortom.
Dan realiseert hij zich waar hij is.
Hij gaat verder met het verzamelen van zijn papieren.
Stopt ze in de koffer.
Staat daar ten slotte zoals in het begin, Sjaalman met zijn pak.
Hij gaat af.

marie

(achter hem aan)

Mijnheer Sjaalman! Het is een prachtig boek!

frits

Een belangwekkend boek!

Achter hem aan.

droogstoppel

(haalt zijn schouders op)

Het is een boek. Misschien.

(realiseert zich dat de kinderen weg zijn)

Frits! Marie!

(tegen ons)

De kinderen kwamen weer terug. Natuurlijk kwamen ze terug. Maar ze waren veranderd. Marie ging sarongs dragen. Staarde de hele dag door het raam naar buiten. Mijn vrouw zat zwijgend tegenover me aan tafel, keek me aan met stil verwijt. Frits sloot zich op zijn kamer op, schreef lange sombere gedichten, protestliederen tegen de Nederlandse staat, tegen het vaderlijk gezag, tegen mij. Schreef brieven op rijm aan Betsy Rosemeyer, die door haar ouders op een kostschool is gedaan. De Rosemeyers, die we nooit meer zien, maar van wie we horen dat ze nog steeds in ernstige onmin leven met elkaar. En waarom dat alles? Vanwege dat vermaledijde boek. Ik drong het naar de achtergrond van mijn geheugen, dit ongelukkige avontuur. Maar toen was het er opeens toch, dat boek. Dat boek waarvan ik de titel had bedacht, waarvan de titel mij nu hoonde. max havelaar of de koffiveilingen der nederlandsche handelmaatschappy. Hij had een andere uitgever gevonden! En het boek ging als een lopend vuur door Nederland. Het werd vertaald in vele talen. Het kwam de koning ter ore. Het veranderde onze Indische politiek. Maar deed daarbij nog iets anders, iets vreselijks, iets rampzaligs: Het zette mij voor gek. Het maakte mij belachelijk. Voor de natie, voor de wereld werd mijn naam het synoniem van bekrompenheid, kleingeestigheid. Nederland op zijn smalst, dat ben ik!

Jawel, Batavus Droogstoppel is bespat door de modder van de Sjaalmannen. zo is het gegaan en niet andersom. Wie zal mij wreken? ik zal gewroken worden! Waar is hij, mijn rustige oude dag te Driebergen. Weggedoken leef ik, durf mijn huis niet meer te verlaten, omdat ik word uitgelachen, bespot overal waar ik mijn gezicht laat zien. Wie zal mij wreken? ik moet gewroken worden.

Vorige Volgende

Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

Een variatie op
Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy door Multatuli
Toneelstuk van Ger Thijs

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

auteurs

Een variatie op Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy door Multatuli Toneelstuk van Ger Thijs

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

Over het gehele werk

auteurs

Over dit hoofdstuk/artikel

titels

auteurs

Een variatie op
Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy door Multatuli
Toneelstuk van Ger Thijs