Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

[p. 2]

[Nummer 54]

Ik heb mijn Max!

Niemand zal verwachten dat het beroemdste boek ooit in de Nederlandse letteren pas nu voor toneel is bewerkt. Het is ook niet zo. Er zijn zes interpretaties van Max Havelaar voor toneel bekend, die in een periode van ruim een eeuw (1871 tot 1987) zijn verschenen. Wel lijkt de waarderingsgeschiedenis van Max Havelaar voor het toneel, paradoxaal genoeg, in een echoloze put te zijn gevallen. Tenminste: er zijn slechts zeer fragmentarische reacties aangetroffen in de Multatuli-literatuur, en met deze (zwakke) echootjes lijken we het voorlopig te moeten doen in deze inleiding die voorafgaat aan de jongste Havelaardramatisering. Over het bestaan van een van de eerste toneelversies zijn we overigens nog niet zo lang geleden uitvoerig ingelicht door Hans de Leeuwe. In Over Multatuli 25, nr. 50, wijdde hij een artikel aan de bewerking van Max Havelaar door Henri van Kuyk (artiestennaam: Henri Baton) uit 1871. De opvoeringen van dit stuk vonden plaats in de Salon des Variétés in de Amstelstraat te Amsterdam, waar de bezoekers niet op traditionele wijze als in de schouwburg van het gebodene kennis konden nemen, maar aan tafeltjes gezeten met een hapje en een drankje en, zoals toen nog mogelijk was, in (sigaren)rook gehuld.

Het stuk is niet bewaard gebleven, maar De Leeuwe kon voor zijn impressies putten uit verschillende persverslagen. Een ervan, uit de Amsterdamsche Courant (terechtgekomen in vw xiv: 496), is gemengd positief: het spel was goed, maar naar de smaak van de recensent liet de bewerker Multatuli te kritiekloos aan het woord. Saillant detail was nog dat de spelersgroep bestond uit Vlaamse acteurs, onder leiding van de Antwerpenaar Victor Driessens.

Eveneens uit 1871 dateert Max Havelaar, een strijder voor recht en billijkheid, een toneelstuk ‘Voor Rederijkers bewerkt’ - het middeleeuwse rederijkers-fenomeen beleefde in de genootschappelijke 19de eeuw een revival - van de hand van A. van der Stempel. Waarom twee Max Havelaars voor toneel zo dicht op elkaar verschenen is gissen: het boek was immers alweer meer dan tien jaar daarvoor uitgekomen. Een toneelstuk van de hand van Multatuli zelf kan de katalysator zijn geweest. Vorstenschool (want daar gaat het om) was aan het eind van de jaren zestig in de maak en Multatuli droeg er tijdens spreekbeurten in het land af en toe fragmenten uit voor. Het is niet onmogelijk dat beide toneelbewerkers zich hierdoor hebben laten inspireren. Multatuli moet volgens de verslagen op dergelijke bijeenkomsten een ongemeen boeiend voordrachtskunstenaar zijn geweest. Maar hun zal vermoedelijk ook, zonder de dictie van Multatuli in de oren, al opgevallen zijn dat de Max Havelaar een heel scènisch

[p. 3]

boek is met dialogen die vanwege hun natuurlijkheid goed als toneelscripts zouden kunnen dienen.

Het zal niet verbazen dat de tekst van Van der Stempel in de bewoordingen nog dicht op de huid van de oorspronkelijke Max Havelaar zit. Wanneer je de tekst leest, dan lees je Multatuli. Het stuk is in twee afdelingen verdeeld, die respectievelijk spelen op Java en in Amsterdam. Het Indische deel begint met de voorbereidingen voor de intocht van de strijder voor recht (et cetera) als de nieuwe assistent-resident in Lebak, met als culminatiepunt de toespraak tot de hoofden. De gedragen sfeer wordt alleen enigermate doorbroken door het komisch aandoende langzame spreken van resident Slijmering (‘Omdat. Hij. Het. Zo. Druk. Had.’). Het drama herneemt daarna zijn greep op de handeling door een tranenrijke Saïdjah en Adinda-episode, de ontslagclimax en de mogelijke vergiftiging van Havelaars voorganger. In het ‘Amsterdamse’ deel was meer ruimte voor de lach van het publiek, die vooral Droogstoppel zal hebben gegolden. Zijn uit het boek welbekende waarschuwingen tegen de leugens van poëzie (‘De lucht is guur, en 't is vier uur’) en het onwaarachtige rijmen in verzen op toneel hebben nog niets aan humoristische kracht ingeboet:

Als de veldheer zegt tot de Prinses: ‘Mevrouw, het is te laat! De poorten zijn gesloten!’ hoe kan hij dan vooruit weten, dat zij zeggen wil: ‘Welaan dan, onversaagd! men doe het zwaard ontblooten!’... Want, als zij nu eens, hoorende dat de poort toe was, antwoordde: dat zij daar wat wachten zou, tot er geopend werd, of dat ze een andermaal eens terug zou komen, waar bleef dan maat en rijm? (Van der Stempel, p. 64)

We weten niets van de speellijsten van (een van) de bewerking(en) uit 1871, zoals we die wel hebben van Vorstenschool. Bovengenoemde krantenverslagen reppen van de voorstellingen te Amsterdam en Rotterdam. Philip Vermoortel schrijft in zijn essay Multatuli in Vlaanderen (1987; een van zijn bronnen is De Vlaamsche Kunstbode) dat de Havelaarbewerking van Van Kuyk een paar keer in Antwerpen is opgevoerd, en wel tegen het eind van 1873, evenals trouwens De bruid daarboven. Van de oorspronkelijke auctor intellectualis is een zure reactie bekend, in een brief van 23 maart 1871 aan H.H. Huisman: ‘Neen, ik weet niets van dit stuk, en gis dat het een prul is. Dat kan niet anders. Zulke dingen worden gemaakt op 't effect, en om waarheid bekommert men zich niet.’ (vw xiv: 502)

In 1903 verscheen te Amsterdam Multatuli's Max Havelaar. Tooneelspel in 2 Afdeelingen of 5 Tafereelen. Voor het tooneel bewerkt door J. Baak. Feitelijk was dit stak een reprise van Van der Stempel: het heeft dezelfde verdeling in ‘afdelingen’ (eerst Indië, dan Amsterdam) en dezelfde personages. De tekst is ook naar de strekking gelijk aan die van 1871, al is de formulering iets strakker. Dit stuk kan totstandgekomen zijn als gevolg van de zo nu en dan opkomende vraag bij toneeldirecties naar stukken met een ‘klassiek’ plot. Recensies zijn niet bekend.

[p. 4]

Het duurde tot 1920 eer de volgende toneel-Havelaar uitkwam. Ter gelegenheid van de ‘Multatuli-dag’, de viering van de honderdste geboortedag op 2 maart te Amsterdam, werd een nieuwe interpretatie van Max Havelaar opgevoerd door ‘Het Schouwtoneel’ van de hand van Cor Benima. De regie was in handen van de vermaarde acteur Jan Musch, die ook de titelrol voor zijn rekening nam. Blijkens een in het Multatuli Museum bewaard krantenknipsel werd de opvoering op 12 maart in Den Haag gespeeld in ‘doorluchte aanwezigheid van de kroonprins van Djokjakarta’. De handeling speelde zich uitsluitend af in de eerste maanden van 1856 in Rangkas-Betoeng, en mondde uit in het (nogal zwaar aangezette) ontslag van Havelaar. Droogstoppel ontbrak geheel in deze versie.

Ook in Duitsland werd de Havelaar als toneelstuk bewerkt en op de planken gebracht, en wel in 1930. Maar over buitenlandse bewerkingen is veel meer te zeggen, zodat we op deze plaats ons voornemen melden om dat nog eens in Over Multatuli te gaan doen - inclusief alle toneelaspecten van de Nederlandse tegenhangers die we hier vanwege het beknopte bestek onbehandeld hebben moeten laten.

De voorlaatste Nederlandse toneelbewerking van Multatuli's classic stamt uit 1987 (Multatuli's honderdste sterfjaar) en is van theater Antigone uit Heerlen. Voor deze interpretatie tekenden Jan Thijssen en Han Hos; de regie was van Werner Janssen. Opvallend aan dit stuk is dat voor het eerst het ‘Onuitgegeven Toneelspel’, net als in het boek, aan het eigenlijke verhaal voorafgaat. Het sprookje van Saïdjah en Adinda werd muzikaal omlijst door de compositie ‘Saïdjah’ van Richard Hol. De dialogen zijn veel korter (en van modernere snit) dan in de eerdere versies. Stern debuteert bovendien in deze mh-toneelbewerking, en ook andere personages komen voor het eerst voor, zoals de Rosemeyers (‘die in suiker doen’).

Met de nieuwste dramatische bewerking, die u op de volgende pagina's aantreft, betreden we contemporaine grond. We kunnen niet verhelen dat we nu al benieuwd zijn naar de reacties waarover een toekomstige Over Multatuli-redactie, bijvoorbeeld voor een volgend Max Havelaar-tribuut, zal beschikken. We hopen dat het er vele zullen zijn en dat ze een plaats krijgen in het Multatuli Museum. Wij wensen u voor nu allereerst een prettige voorstelling.

De redactie