Over Multatuli. Jaargang 27. Delen 54-55

[p. 59]

Ger Thijs
Nawoord

Bewerken is altijd verraad. Je brengt een gegeven van het ene genre in het andere over, en dat kan niet anders dan met veranderingen gepaard gaan. De mechanica is nu eenmaal anders.

Je pleegt echter het grootste verraad als je probeert trouw aan het origineel te blijven. Dat levert alleen maar reductie op, je krijgt - als het over adaptatie van een roman naar toneel gaat - een stuk dat aan de buitenkant het boek reproduceert, en van binnen gesimplificeerd is. Reader's Digest, Illustrated Classics.

Hoe meer de bewerker zijn eigen visie laat gelden, liefdevol uit het boek haalt wat hem fascineert en daar een eigen, nieuw kunstwerk mee fabriceert, hoe beter het is.

De moeilijkheidsgraad is verschillend. Er bestaan romans met een scènische structuur die zich relatief eenvoudig voor toneel laten bewerken (zoals de werken van Couperus en van Dostojevski). Het helpt bovendien als er dialoog is die ook op het toneel uit te spreken valt.

Maar de max havelaar is nauwelijks een roman, het is een in fictie verhuld pamflet. Bovendien: toneel vereist minstens énige spanning tussen de personages, en die is bij Douwes Dekker geheel afwezig. Er is maar een man aan het woord, hem is groot onrecht aangedaan. Alle andere figuren zijn malloten, zoals Droogstoppel en Slijmering, de namen zeggen het al. Of het zijn devoten, zoals de slaafse baronesse Van Wijnbergen, echtgenote van de auteur maar ook van de held, die onder haar eigen naam in het boek mag optreden. Of de controleur Verbrugge, die zich met onstuitbaar masochisme voortdurend laat drukken op zijn eigen halfheid, laat dwingen tot bekennen van zijn eigen zwakheid, maar - dat staat Dekker hem toe - hij heeft twee ongetrouwde zusters in batavia voor wie hij moet zorgen.

Er zijn ongetwijfeld honderden zulke boeken geschreven. Door querulanten die onrecht is aangedaan, en besluiten: dit moet de wereld weten. Tegenwoordig hebben we daar televisieprogramma's voor. Maar tussen al die boeken die nu al honderden jaren door uitgevers zuchtend na het lezen van een paar bladzijden terzijde worden gelegd, zat dit meesterwerk.

Wat is er zo meesterlijk aan?

Dekker wist zelf al, waarom het goed was, waar hij goed in was: de stijl. Die man kan fantastisch spreken. Hij kan oreren, bezweren, reciteren. Maar hij

[p. 60]

weet niet van ophouden. Hij kan zich niet bij de zaak houden, verliest zich in uitweidingen, zelfs in uitweidingen over uitweidingen. Hij kan zich niet verplaatsen in andere figuren dan de held met wie hij zich identificeert. Hij heeft geen gevoel voor scènes. En wat heeft die Havelaar het goed met zichzelf getroffen!

Dekker heeft dan ook nooit geprobeerd een tweede roman te schrijven. Zijn oeuvre bestaat verder uit ideeënbundelingen en brieven, bij zijn temperament passende vormen.

Hij heeft geen gevoel voor dosering. Je denkt voortdurend: ja, dat weten we nu wel dat de javaan wordt uitgebuit, dat havelaar een grote held is - bijna zonder blaam, en als jij, dd, weleens kritiek op hem hebt is het van het type: de dekselse jongen toch! we weten dat tine een toegewijde echtgenote is en slijmering een idioot. En de lezer begint stukken over te slaan. Om bij tweede lezing te ontdekken dat in die overgeslagen stukken prachtige dingen voorkomen. Je zou het verhaal langzaam moeten lezen, maar de schrijver dwingt je tot gejaagdheid, omdat hij het zo gejaagd geschreven heeft. je ziet toch wel dat ik gelijk heb? Van het ene argument naar het andere schietend.

Douwes Dekker probeerde wanhopig zijn gelijk te bewijzen, zijn recht te halen, door te schrijven en te schrijven, steeds maar hetzelfde opnieuw te formuleren - zonder te beseffen dat herhaling afstompt, dat de lezer gaat denken ‘daar heb je hem weer’.

Dat is natuurlijk fraaie ironie: dat de grootste stilist van de Nederlandse literatuur een kwaaie man is die zijn recht wil halen en die de literaire kant van zijn werk eigenlijk niets kon schelen.

(Je wordt door dat extreem persoonlijke ook zijn eigen leven binnengetrokken. Dat verbijsterend ongelukkige, maar ook onhandige leven. Je zou honderdvijftig jaar na dato nog een schenking willen doen om dat gezin weer op weg te helpen.)

Toneel is beweging. Toneel is dialoog, twee mensen, twee standpunten. Toneel is bij het begin van een scène nog niet weten hoe hij eindigen zal, toneel is bij het einde van een stuk niet weten hoe het geëindigd is, omdat de ultieme uitspraak van een goed stuk altijd is dat er geen ultieme uitspraak is, omdat waarheden in het midden liggen. Een vraagteken, geen uitroepteken.

Daar heeft Douwes Dekker niets mee van doen. Hij weet alles, hij laat nergens twijfel over bestaan, hij praat vanaf een kansel. Een gelijkhebber op de bühne, dat is eerder een cabaretier dan een acteur. Niet eens zo slecht gedacht, want de meeste Nederlandse cabaretiers gaan heen en weer tussen Droogstoppel en Havelaar, tussen satire en sentiment.

Er zijn al eerder pogingen ondernomen Max Havelaar in drama om te zetten. Met wisselend resultaat. Maar niemand heeft tot nu toe de eenvoudigste weg

[p. 61]

gekozen: het simpelweg volgen van de structuur van het boek.

Het boek Max Havelaar wordt in de roman Max Havelaar geschreven tussen de schuifdeuren bij Droogstoppel thuis. Daar wordt van de materialen uit het pak van Sjaalman een roman gefabriceerd die op de zondagen wordt voorgelezen. Dat voorlezen is in de bewerking voor spelen geworden, door de families Droogstoppel en Rosemeyer, ouders en kinderen vertolken rollen in het Indische verhaal. In het boek wordt de bewerking van de materialen uit het pak van Sjaalman verricht door een Duitse stagiair, Stern. De voornaamste ingreep is daar de auteur van het pak zelf van te maken: Sjaalman = Stern.

De schrijver maakt van de ijdelheid van de koffiehandelaar gebruik om in huiselijke beschutting met behulp van de familie en de visite zijn boek te scheppen.

Zoals altijd bij het bewerken, maar nu meer dan ooit, is het noodzakelijk je los te maken van de schrijver. Uit die figuren mogelijkheden halen, die ze al in zich hadden, maar ze verder brengen, logisch verder denken, onlogisch verder laten woekeren. De karikaturale praat van Droogstoppel tot dialoog maken betekent hem tot normaal mens maken. Dat is lastig. Sjaalman die in zijn fantasie tot Havelaar wordt - zoals die bebrilde reporter tot Superman - tot zijn partner in de dialoog maken, is zo mogelijk nog moeilijker.

Droogstoppel en Sjaalman worden tegenover elkaar gezet, om het stuk dynamiek te geven.

Als je de twee sterkste standpunten uit het boek theatraal tegenover elkaar stelt, en niet anekdotisch achter elkaar zet, dus Droogstoppel met Sjaalman confronteert, in de vertelsituatie van het boek - het boek schrijven in huiselijke kring - dan wordt de kern van het verhaal: een buitenstaander dringt een gezin binnen en probeert de macht over te nemen. Een tartuffe dus.

Het is verdedigbaar om sjaalman als een soortement indringende goeroe te beschrijven, een kinderbegoochelaar. Dat was Dekker tenslotte ook met zijn toegewijde meisjesleger, ter verovering van Insulinde...

Verdere ontwikkeling van de figuren: het is alsof we bij de donder nu de bliksem leveren. En de regen en het door de bakken water gegeselde struikgewas. En zo meer.

de avonturen van de papieren, zo kan het stuk ook worden gekarakteriseerd: eerst is er het pak van sjaalman, een pak vol papieren, brochures, documenten, afschriften, de bewijslast die Sjaalman meetorst op zijn levensweg. de documenten liggen voor me.

Die worden uitgepakt, verspreid over het toneel.

Deze chaos wordt vervolgens weer geordend, tijdens het werken aan het boek - en ten slotte weer samengevoegd tot een keurig klein pakje, het manuscript. (Alles ontstaat vanuit papieren, het toneelbeeld is het pak van Sjaalman. Een toneel bezaaid met papieren, de koorts van een krantenredactie vroeger, het

[p. 62]

maken van een boek, waarbij de opgewondenheid van de auteur - die eerst een zielig mannetje is, klerk op het zijtoneel - zich langzamerhand meester maakt van iedereen.)

De confrontatie tussen een realist en een idealist, een burgerman en een non-conformist, een winner en een loser. De sympathie verschuift gaandeweg - zo gaat het mij - van de een naar de ander.

De Sjaalman van de bewerking - die door de gekozen vorm Dekkers trekken krijgt, dus niet alleen de geslagen hond van het boek is - blijkt de gevaarlijke man te worden. Terwijl Droogstoppel steeds sympathieker wordt in zijn wanhoop. Hij wijkt een keer af van zijn gebaande pad, begeeft zich op een gebied waar hij geen verstand van heeft - het schrijven van een boek, een jeugddroom - en wordt daarvoor gestraft.

Het stuk toont Droogstoppels versie van de gebeurtenissen, terwijl het boek die van Sjaalman/Dekker laat zien. Daarom is het logisch dat Batavus het laatste woord krijgt.