Over Multatuli. Jaargang 26. Delen 52-53

[p. 2]

[Nummer 53]

‘Er komt nog vuur uit zijn graf’.
Tachtigers over Multatuli

‘Een Parelduiker vreest den modder niet’ (vw vii: 351)
‘Alles smoort in modder’ (vw xxiii: 93)

Tussen de twee hierboven opgenomen uitspraken van Multatuli ligt een periode van zeven jaar. Het eerste motto beschouwt Multatuli als het thema van de Geschiedenis van Woutertje Pieterse. Daarin gaat het erom ‘rein te blyven by aanraking met vuil... buigend en bukkend niet te breken... steeds gereed te staan tot krachtig opspringen als 'n gebogen veer... temidden van zoveel smetstof gezond te blyven... in één woord: steeds zichzelf te zyn. Dit gelukt weinigen!’ Het tweede motto is afkomstig uit een brief die Multatuli in 1884 aan J.M. Haspels schreef. Het heeft betrekking op een drama van de toneelschrijver Henrik Ibsen, met wie Multatuli overeenkomsten zag. Maar hij voorspelde ook dat Ibsens stukken niet tot maatschappelijke veranderingen zouden leiden. Gedesillusioneerd schrijft hij: ‘Over 20 jaar zal Ibsen de vruchteloosheid zyner pogingen inzien, tenzy hy 't geluk hebbe vervolgd te worden. Dit houdt staande daar 't ten minste eenig blyk geeft dat de mannen en place notitie van je nemen. In Holland is dit het geval niet. Alles smoort in modder.’ In zeven jaar tijd is Multatuli's optimisme en veerkracht verdwenen.

Multatuli vond na 1877 letterlijk de juiste stemming niet meer om nog literair werk te publiceren. Wel bleef hij de ontwikkelingen in Nederland op de voet volgen. Conrad Busken Huet, Johannes van Vloten, Carel Vosmaer en J.A. Alberdingk Thijm, met wie hij in positieve en negatieve zin een schrijversleven had gedeeld, overleden kort voor of na hem. Het is bijna een wetmatigheid in de Nederlandse literatuur dat invloedrijke auteurs van één generatie binnen enkele jaren tijd overlijden. Dat ligt - zoals het jaar 1940 laat zien - niet altijd aan hun hoge leeftijd. Of de jonge generatie na hen nu positief of negatief tegenover de ouderen staat, vast staat in elk geval dat het wegvallen van de machtige voorbeelden grote gevolgen heeft.

Huet had nog kort voor zijn dood een biografie over Multatuli geschreven die in 1885 in Jan ten Brinks Onze Hedendaagsche Letterkundigen verscheen. Huet protesteerde er in een brief van 1885 bij Ten Brink tegen dat de auteurs in die reeks als levende doden aan het publiek werden gepresenteerd: ‘'t Lijkt wel een knekelhuis. God beware mij, al die afgeleefde mannen, met die afgeleefde dame aan de spits, zijn dat de vertegenwoordigers der hollandsche litteratuur in de

[p. 3]

2^de helft der 19^de eeuw? En die verzameling doodshoofden zal ik gaan vermeerderen met mijn doodshoofd? Dank U schrikkelijk. Ik wil of niet afgebeeld worden, of zooals ik er uitzag in de dagen van mijn bloei.’ Afschrikwekkend werkten de portretten niet op de jonge auteurs die rond 1880 debuteerden. Zij hadden veel bewondering voor Multatuli en Busken Huet, al twijfelden sommigen aan wie ze meer te danken hadden.

In het jaar 1885, toen de eerste aflevering van De Nieuwe Gids verscheen, liet Multatuli opnieuw weten dat hij moe was: ‘Moê van geredekavel, moê van scherpte, moê van vruchtelooze inspanning, moê van teleurstelling, moê van pogen.’ Hij begint, vervolgt hij, zelfs ‘'n hartelyken hekel te krygen aan zoogenaamde Belletrie. [...] Het versjes- en romannetjes-maken is 'n ware ziekte geworden.’ Het zijn bekende geluiden uit Multatuli's laatste levensjaren. Zijn moeheid en geklaag weerhielden hem er niet van kennis te nemen van de Nieuwe Gids-auteurs die hem werk toestuurden. Voor Frederik van Eedens Kleine Johannes had hij bewondering, maar over het werk van enkele anderen - Albert Verweys Persephone en het proza van Jacobus van Looy - was hij negatief. In feite, schrijft hij op 13 mei 1886, is hij blij dat hij er niets meer mee te maken heeft: ‘Op letterkundig gebied is tegenwoordig 'n beroering, 'n geschreeuw, 'n lawaai van belang. En 't komt me voor dat zwygen 'n kostelyk recht is... waarvan ik dan ook met groote ingenomenheid gebruik maak. O, die lieve stille Laube!’ Het is verleidelijk er eens over na te denken wat er zou zijn gebeurd als Multatuli een generatiegenoot van de Tachtigers was geweest. Welke rol had hij, vol dadendrang en zonder het geklaag en de rancune van de laatste jaren, temidden van die auteurs kunnen spelen?

Het is begrijpelijk dat Multatuli zich niet intensief in het werk van de jonge auteurs heeft verdiept. De Tachtigers konden evenwel niet om Multatuli heen. In dit nummer presenteren we enkele reacties. U vindt bijdragen over Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden, Flanor, Willem Kloos en Willem Paap. Hun oordelen over Multatuli en de mogelijke invloed die ze van hem hebben ondergaan komen uitgebreid ter sprake. ‘Er komt nog vuur uit zijn graf’, schreef Van Deyssel. Dat vuur laaide aan het begin van de jaren dertig nog eens op toen Ter Braak en Du Perron zich op hun wortels gingen bezinnen.

De redactie