Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Vrijmetselarij -

is de Nederlandse benaming voor de beoefening van een dramatische werkvorm in een besloten clubverband, waarbij alles vastligt, behalve de beleving, de interpretatie en de toepassing: de rollen en de dialogen, de gebaren en de overige handelingen (met en zonder gereedschap), ja zelfs de rekwisieten en de enscenering zijn ontleend aan de historische bouwkunde en haar hulpdisciplines, zoals de wis- en natuurkunde van de ruimte, de tijd en het licht. Vrijwel alle componenten van de methode fungeren als allusies of als open metaforen. Zij illustreren geen doctrine: zij kweken een attitude aan waarvan verwacht wordt dat zij de goede verstaander maatschappelijk beter doet functioneren.

Plaatselijk georganiseerd in een ‘loge’, landelijk in een ‘grootloge’ of een ‘orde’, brengt de vrijmetselarij, via ballotage, uit allerlei denominaties mannen bijeen van wie verwacht wordt dat zij in een goede verstandhouding met elkaar kunnen werken. Doordat ook de nieuweling in de ritus een rol vervult, kan een loge pas functioneren zodra ze een kandidaat voor het vrijmetselaarschap heeft goedgekeurd.

In de achttiende eeuw hebben Nederlandse dames een paramaçonnieke werkwijze beoefend, maar de loges waarin dit gebeurde, bleken niet levensvatbaar te zijn. Zij werden als subverenigingen van de mannenclubs beschouwd: de mannen mochten er ‘visiteren’, maar de vrouwen hadden geen toegang tot de herenloges. Tegen het eind van de negentiende eeuw ontstaat er pas een (internationale) organisatie voor ‘gemengde’ vrijmetselarij, maar dan is de vrouw-

[p. 79]

vriendelijke vrijmetselaar Eduard Douwes Dekker al overleden.

Voor het eerst landelijk georganiseerd in Engeland (sinds 1717) is de traditionele mannelijke vrijmetselarij de enige vorm van achttiende-eeuwse sociabiliteit die zich binnen zeventig jaar over de wereld heeft verspreid: zodra Ierse militairen (in 1787) de Britse strafkolonie in Australië gaan bewaken en daar loges vormen, wordt op alle bewoonbare continenten gevrijmetseld. Nederlanders hebben dan loges gesticht op Java, Malakka, Ceylon en Curaçao, in India, Bengalen, Suriname, Guyana en Zuid-Afrika.

Dat dit succesverhaal samenvalt met het ontwikkelingsproces dat men Verlichting pleegt te noemen, is totnogtoe niet bevredigend verklaard. Je mag in ieder geval aannemen dat ook vrijmetselaren via de handel en de scheepvaart de wereldkennis hebben vergroot en dat de vrijmetselarij in die sectoren heeft ingespeeld op de behoefte aan een universele morele standaard die op verstandelijke inzichten en ervaring berust. Zaakwaarnemers of partners in den vreemde konden immers lui uitgevallen zijn of in de verleiding komen de hun toevertrouwde gelden en goederen in het eigen voordeel aan te wenden. Zulke risico's kon je beperken of omzeilen als je voor het andere uiteinde van de handelsroute een partner had gevonden die meer met je deelde dan de kans op winst: een geboorte, milieu, een etniciteit, een religie of een ‘code’ als die van vrijmetselaren.

De vrijmetselarij speelt dus niet alleen in op de menselijke behoefte aan ‘orde’ en ‘verbond’. (→; Ordening) Tussen 1750 en 1800, wanneer Amsterdam de tweede handelsstad van Europa is en als geldmarkt van de wereld fungeert, zijn in die stad vier loges werkzaam. ‘La Bien Aimée’, de oudste, ontvangt in diezelfde periode bezoekers uit 89 steden en 25 landen. In een andere Amsterdamse loge, ‘La Paix’, wordt in de winter van 1833 de scheepskapitein Engel Douwes Dekker tot vrijmetselaar aangenomen. Een van de schepen waarop hij het commando voert, heet ‘Goede Vrede’ en kan dus naar die loge vernoemd zijn. Zouden logeleden erin geïnvesteerd hebben? Van de ‘Dorothea’, het schip waarop de kapitein zijn jongste zoon naar Java transporteert, is in ieder geval in de nalatenschap van een vrijmetselaar een bewijs van aandeel aangetroffen.

Wanneer Eduard in Batavia arriveert, heeft hij, volgens onbekend gebleven zegslieden, aanbevelingsbrieven bij zich. Als dit waar is, dan moeten ze geschreven zijn door Dirk Donker, een verlofganger uit Batavia, die hij op Amsterdamse Nutsavonden heeft leren kennen. Donker is werkzaam in Eduards eerste Indische werkkring, de rekenkamer in Batavia, en in diezelfde stad een actief vrijmetselaar.

Na veertien (!) tropenjaren zélf met verlof in Nederland - en volwassen geworden - laat Dekker zich in april 1853 in de Gorkumse loge ‘Orde en Vlijt’ tot vrijmetselaar aannemen, als passant, wat wil zeggen dat hij geen logelid is geworden maar wel het recht heeft elke loge eenmaal per jaar te bezoeken. Bovendien is hij geen contributie verschuldigd. Eenmaal terug in Amsterdam, de stad van zijn jeugd, bezoekt hij alle loges, behalve ‘Willem Frederik’, de maçon-

[p. 80]

nieke werkplaats van Jacob van Lennep; daar belandt hij pas als hij schrijver is geworden en een uitgever nodig heeft. In de loge ‘La Paix’ ontdekt hij het vrijmetselaarschap van zijn vader, in ‘La Charité’ hebben Paulus van Hemert en Johannes Kinker kantiaanse sporen nagelaten en in ‘Concordia Vincit Animos’ wordt hij door dokter Gerard Pool in de graad van Souverein Prins van het Rozekruis geïnitieerd, ‘met even weinig satisfactie als bij de vorige promotiën,’ schrijft Dekker tien jaar later aan Mimi, ‘zelfs weet ik niet eens waar 't prinsdom ligt’.

Maar in de winter van 1863/64, als zijn vriend en medemetselaar Jacqes Hotz hem heeft uitgenodigd voor een serie gespreksavonden in de zogenaamde leesvereniging van de Haagse loge ‘L'Union Royale’, tekent hij als ‘Souverein Prins’ het gastenboek. De lange brief aan Hotz, later bewerkt tot Idee 451, zal bij de gesprekken als leidraad hebben gefungeerd: onder mensen die aan de verliezende hand zijn, wil Dekker geestverwanten verzamelen voor een radicale politieke beweging die de problemen zou moeten aanpakken waarvoor liberalen en conservatieven kennelijk niet voldoende belangstelling hebben. Dit laatste is op zich al geen specifiek-maçonnieke bezigheid, maar Dekkers hatelijkheden over of tegen Thorbecke leveren kennelijk zoveel conflictstof op dat logebestuurders met een reglementswijziging een herhaling willen voorkomen. Jacques Hotz zegt hierna zijn logelidmaatschap op, Alexander P. Godon, een jeugdvriend van Dekker en gesprekspartner op de bewuste avond, doet dit in 1867. In ditzelfde jaar schrijft Dekker vanuit Duitsland aan Tine: ‘Weet je wat verdrietig is, ik vind nergens mijn maçonnieke papieren. Zijn die in Brussel gebleven? [...] Mimi meent ze in Amsterdam gezien te hebben [...]. Als dat zoo is hoop ik dat ze voor den dag komen, zoodra ik 't goed bij d'Ablaing lossen kan.’

Wie weet liggen de diploma's bij de nalatenschap van d'Ablaing in een Amsterdams archief. D'Ablaing heeft er beslag op gelegd in de tijd dat Dekker bij hem in de schuld stond. Heeft er weleens iemand naar gespeurd? Aan notities op de achterzijde van zulke documenten kun je dikwijls aflezen welke loges een vrijmetselaar op zijn reizen heeft bezocht. En... waar hij met reispenningen verder is geholpen: ‘aalmoezen, weesgestichten, ondersteunen van arme reizigers... totzoiets bepalen zich de heeren’ schrijft Dekker in de zomer van 1863 aan Mimi, nadat hij eerst een fantasiemodel heeft ontwikkeld waarmee hij de reële vrijmetselarij te lijf kan gaan.

Willem Buddingh'

Bronnen en literatuur

Archief en bibliotheek van de Orde van Vrijmetselaren in het Cultureel Maçonniek Centrum in Den Haag.

Multatuli's Volledige Werken (Amsterdam 1973-1985).