Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 74]

Vliegeren -

Waar Multatuli het vliegeren heeft leren kennen is niet meer te achterhalen. Dat hij er gek op was meldt de Multatuli-encyclopedie, maar dat hij er pas in Indië belangstelling voor kreeg is onwaarschijnlijk.

Het vliegeren komt oorspronkelijk uit het verre oosten. Hoewel het al in de Middeleeuwen in Europa bekend was, kreeg de vlieger in Europa echter pas brede verspreiding ten tijde van de kolonisatie van Azië, dat wil zeggen in de zestiende en zeventiende eeuw. De zeelieden die op Azië voeren brachten vliegers mee en er ontstonden in Europa, vanwege het gebrek aan materiaal als bamboe, zijde en rijstpapier, zwaardere varianten, die vanwege hun bouw en gewicht een staart nodig hadden ter stabilisatie. Hierop is Multatuli's bewering ‘Toch, o Europeaan, hoort er géén staart aan 'n vlieger!’ (brief aan C. Vosmaer, 28 april 1874, vw xvi: 532) terug te voeren. Van de in dezelfde brief beloofde verhandeling (→ Verhandeling) over het vliegeren is het trouwens nooit gekomen.

De betrekkelijke eenvoudige en goedkope productie van een vlieger maakte het al snel tot een algemeen volksvermaak en het is dan ook zeer waarschijnlijk dat Multatuli als jongetje al gevliegerd heeft. Gezien de hang naar zijn jeugd zal hij in Nederlands-Indië ongetwijfeld met extra aandacht naar het vliegeren van de plaatselijke bevolking hebben gekeken.

In de achttiende eeuw werd het volksvermaak vliegeren in toenemende mate gebruikt voor wetenschappelijke proeven, overigens vooral door wetenschappers die daarvoor geen opleiding hadden genoten aan een universiteit. In 1749 liet de Schot Alexander Wilson een hele rij vliegers met thermometer op die op verschillende hoogtes, maximaal tot 900 m, werden vastgezet. Op die manier stelde hij vast dat naarmate men hoger komt de temperatuur daalt.

De vlieger (R. Vinkeles; privé-collectie)

Drie jaar later deed de Amerikaanse geleerde en staatsman Benjamin Franklin een ronduit gevaarlijke proef toen hij tijdens een onweer een vlieger opliet waaraan hij een sleutel had bevestigd. Toen de bliksem in het metalen voorwerpje sloeg, werd zijn stelling bewezen dat de bliksem een elektrische ontlading is. Het was dezelfde Franklin die het zogenaamde kitesurfen uitvond, het je voort

[p. 75]

laten trekken door een vlieger over water of ijs. Met een vlieger van wat groter formaat liet hij zich tijdens een strenge winter over een bevroren vijver trekken. Overigens gebruikte Franklin in de verslagen van zijn proeven het woord ‘common kite’ dat in de achttiende eeuw het gebruikelijke Engelse begrip voor vlieger werd. Het ouderwets aandoende ‘dragon’ (denk aan het Duitse woord voor vlieger, ‘Drachen’) raakte daarmee in onbruik.

Begin negentiende eeuw deed de Engelsman George Pocock proeven met een voertuig dat werd voortgetrokken door enkele vliegers. Het voertuig kon vier mensen vervoeren en haalde bij gunstige wind een snelheid van 32 km per uur. De belastingdienst raakte nogal in de war van het voertuig omdat het niet omschreven was in de tolwet. Uiteindelijk werd Pocock vrijgesteld van het betalen van tol op de wegen die hij bereed met zijn vliegermobiel. Als Multatuli van dit experiment had geweten had hij er vast en zeker een hilarisch stukje over geschreven.

Jos van Waterschoot