Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Verhandeling -

Clubs, genootschappen, leeskringen, al dit soort organisaties kwamen veelvuldig voor in de achttiende eeuw. Het jezelf ontwikkelen en toegang hebben tot ontwikkelingsmogelijkheden, zoals boeken en leesbibliotheken (→ Leesbibliotheken), waren direct het gevolg van de Verlichting. Die kennis werd vervolgens toegepast in een onderzoek en de resultaten van het onderzoek kwamen ten slotte als een verhandeling op papier en werden soms voorgedragen in de vorm van een lezing. Multatuli was zelf als jongeling lid van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen, een organisatie die volksontwikkeling nastreefde, bijvoorbeeld door bibliotheken te stichten, maar die door Multatuli uiteindelijk niet werd omarmd vanwege de braaf-christelijke signatuur.

Maar het was wel dit soort organisaties die hun leden aanzetten tot het schrijven van verhandelingen. Een verhandeling is een geschreven of gesproken weergave van de bezinning op de werkelijkheid. De verhandeling behoorde tot de didactiek, het moest de lezer iets leren. De werkelijkheid kon alles omvatten. In de praktijk kon het onderwerp van een verhandeling dus zijn: een begrip (bijvoorbeeld de vrijheid), een zintuiglijk waarneembaar voorwerp (een bouwwerk), een kunstwerk (een muziekcompositie), een stelling of een strekking. De verhandelingen werden geschreven en daarna soms voorgedragen op een bijeenkomst, soms ingezonden als stuk om mee te dingen in een prijsvraag, waarna veelal publicatie volgde. Het aantal gehouden prijsvragen in de achttiende eeuw is nauwelijks te tellen en een aantal van die verhandelingen behoren thans nog tot de meest informatieve literatuur over die tijd.

De verhandelingen bij 't Nut, bestonden overigens voornamelijk uit het voorlezen van poëzie, soms zelf geschreven zoals in het geval van Multatuli. Maar af en toe waren de bijdragen aan de Nutsavonden toch ook levensbeschouwelijk zoals Van der Meulen in zijn biografie meldt. Hoe dan ook, Eduard Douwes Dekker groeide als jongeman op in een omgeving waarin men werd gestimu-

[p. 62]

leerd om verschijnselen die je interesseerden te bestuderen en je bevindingen daarover op schrift te stellen.

Goed beschouwd is het grootste deel van zijn werk in de vorm van een verhandeling opgesteld en zelf noemt hij het af en toe ook zo. Zijn ideeën over Vrije Studie in Ideën, derde bundel noemt hij bijvoorbeeld zelf consequent ‘een verhandeling’. Het pak van Sjaalman wordt door Droogstoppel in de Havelaar beschreven als een pak van ‘verhandelingen en opstellen’. In de Millioenenstudiën schetst hij hoe het er bij de voordracht van een verhandeling aan toegaat. (vw v: 92f)

Ontelbare keren geeft Multatuli in zijn werk aan op een of ander onderwerp te zijner tijd nog wel terug te komen in een verhandeling. Als hij al die beloftes was nagekomen, zou zijn oeuvre nog veel omvangrijker geworden zijn dan het toch al het geval is.

Multatuli gaf zelf ook ooit een definitie van de verhandeling: ‘Een zogenaamde verhandeling kán zyn, en zou misschien behoren te zyn, de quintessens van maanden denkens. Ja, men kan zich voorstellen, dat de resultaten der wysbegeerte van een geheel leven waren samengeperst in zó weinig woorden, dat men ze in één half uur, of zelfs in weinige minuten zou kunnen uitspreken.’ (Idee 593, vw iv: 345) Zelf had hij toch wat meer ruimte nodig voor zijn eigen ‘wysbegeerte’, maar volgens zijn eigen criterium voldoet zelfs een werk als de Havelaar aan de definitie van een verhandeling.

Jos van Waterschoot