Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 49]

Ordening -

Aan het begin van de cultuur staat het verzamelen en de eerste verzamelingen van de nieuwe tijd waren de zestiende- en zeventiende-eeuwse ‘Kunst- und Wunderkammern’, waar alles wat op Gods aarde werd gevonden op een kleine ruimte werd uitgestald. Zo'n wanorde als in een ‘Wunderkammer’ heeft Multatuli heel kort in Idee 158 beschreven: daar ‘ligt alles door elkander. De polichinel zit schrylings op den nek van 't bronzen vrouwtje dat haar kind beweent. Napoleon in gips staat tussen twee spellen kaarten, en een fles cognac is gewikkeld in 'n traktaatje van de afschaffers.’ (vw ii: 385) Maar op een gegeven moment waren de verzamelingen te groot geworden om de voorwerpen nog terug te kunnen vinden; er moest ordening worden aangebracht. Dat gebeurde door onderscheiden, sorteren, categoriseren en catalogiseren: de meest geliefde bezigheden van wetenschappers aan het eind van de zeventiende en aan het begin van de achttiende eeuw. Het doel was een ordening die op hiërarchieën of systemen was gegrond. Linné deed dat met planten, anderen met kunst in de gespecialiseerde nieuwe musea of met kennis in de ‘Arbre Encyclopédique’ (→ Encyclopedisten) - een paar voorbeelden van ordeningspatronen uit die tijd. ‘Wat zou de Natuur ons uitlachen, als ze bewustzyn had van onze verdeelwoede’, zegt Multatuli daarover. (Idee 530, vw iii: 358) Alsof Multatuli commentaar wilde geven op de ordeningswoede vinden we in Idee 219 de uitspraak: ‘Een beetje orde, mevrouw! Wat regel, tot gemak der bezoekers van uw museum. De classificatie is zo moeilijk.’ (vw ii: 434)

In de tweede helft van de achttiende eeuw stelde men langzamerhand vast dat ordening niet alleen willekeurig is maar ook een daad van machtsuitoefening, namelijk over de veelvoud van de dingen, de wereld en de natuur. Kritiek op ordening betekende ook twijfel aan de mogelijkheid van de mens om deze ordening te herkennen. De afwijzing van een bovennatuurlijke verklaring voor het bestaan en de natuur betekent dat men de wereld aanvaardt zoals ze is. Deze visie kunnen we realistisch noemen.

De verhouding tussen deze erkenning van de veelvoud en de eis van ordening wordt in termen van de esthetica in de tegenstelling tussen eenheid en veelvoud weergegeven. De regels van de Franse classicistische literatuur uit de zeventiende eeuw en de Duitse uit de achttiende waarborgden een ‘ordening’ die op de autoriteit van de klassieke Oudheid was gebaseerd. Aristoteles formuleerde al de eis van de drie eenheden voor het drama en voor de roman stak bijvoorbeeld Laurence Sterne (→ Sterne) de draak met de ‘eenheids’-literatuur. Hij schreef een roman met veel dwalingen (→ Dwaling) of, zoals hij het noemde, ‘Disgressions’. Wat de schilderkunst betreft hielden de classicisten onder andere niet van de Nederlandse genreschilderijen omdat daar te veel mensen op stonden. Wie in de Olympus van de serieus genomen kunst wilde worden opgenomen moest ordeloosheid vermijden. Maar ordeloosheid betekent ook verloochenen dat de wereld op een telos uitloopt, dat er een God is, dat de vorst een door God gegeven ordening vertegenwoordigt - en daarom een absolutis-

[p. 50]

tisch bewind gerechtvaardigd is - en dat de Kerk altijd gelijk heeft. (→ Verlicht despotisme) In deze twee landen en de genoemde tijdperken liep daarom iedereen die kritiek op het esthetische principe van de eenheid uitte, gevaar als libertin te worden beschouwd. Wie de ordening uit de weg ging en plaats gaf aan de veelvoud, de gril, het groteske, de humor en de realiteit werd in het beste geval een nar of harlekijn genoemd.

Was ordeloosheid in de tijd waarin Multatuli schreef nog altijd subversief? Volgens J.J. Oversteegen was alleen al de opmaak van de Minnebrieven een schok voor de toenmalige lezer:

Romein, klein romein, kursief, klein kursief, grieks, klein vet, groot vet, klein kapitaal, groot kapitaal, dubbelgroot kapitaal, vet kapitaal, kursief klein kapitaal, gespatieerd; witregels, anderhalve en dubbele witregels; akcenten, uitroeptekens tot in drievoud, vraagtekens; en dat dan allemaal weer in kombinaties als: drie puntjes plus uitroepteken etc. (Oversteegen 1987: 21)

Dat deze irritatie niet alleen voor de Minnebrieven, maar ook voor de Ideeën en de Max Havelaar gold, schreef Busken Huet in de zevende aflevering van een biografische schets die op 31 oktober 1885 werd gepubliceerd: ‘Even als Ideën is ook Max Havelaar een mozaiek; een marmeren tafelblad, ingelegd met kornalijnen figuren, bladeren en vruchten; een vloer, vervaardigd uit een groot aantal onregelmatige stukjes steen van verschillende kleuren, voorstellend onderwerpen uit de nieuwere geschiedenis.’ (vw xxiii: 483) Busken Huet gebruikt hier twee voorbeelden die laten zien vanuit welke traditie Multatuli schreef, al beweerde hij: ‘mijn schrijven is eene geheel nieuwe genre die op niets lijkt.’ (Brief aan Tine van 19 oktober 1859, vw x: 83.) Busken Huets eerste voorbeeld is Laurence Sternes ‘marbled page’ uit zijn Tristram Shandy waar hij met een afbeelding van een stuk gemarmerd papier de structuur van zijn roman aan wilde tonen (‘motley emblem of my work’). (Sterne 1983: 232) Het tweede verwijst naar de antieke vloermozaïeken waarvan de beroemdste, die van Sosos, een realistisch weergegeven vloer afbeeldde waarop de resten van een maaltijd bij elkaar zijn geveegd (asarotus oecus), beslist geen verheven, classicistisch onderwerp. Mocht Busken Huet deze twee voorbeelden van ordeloze kunst misschien niet hebben bedoeld, dan zijn de overeenkomsten wél frappant. De discussie of kunst regels moet volgen is een topos in de esthetische discussies van alle tijden. Wie in de achttiende eeuw meende het recht te hebben alles te veroordelen dat van het pad der eenheid afdwaalde, werd een kunstrechter genoemd. Multatuli noemt Busken Huet een kunstrechter en geeft een definitie: ‘De kunstregter (gy, byv.) eischt eene betrekkelyke volkomenheid van het product. [...] Maar - dewyl de betrekkelyke volkomenheid niet in de natuur der dingen ligt, volgt hier dan ook uit, dat een goed stuk onnatuurlyk moet zyn. De kunst eischt iets afgeronds, iets compleets, dat de natuur nooit levert.’ (Brief aan Bus-

[p. 51]

ken Huet, 19 november 1867, vw xii: 509.) Shakespeare voldeed daar niet aan met zijn ‘sprongen en gapingen’ (ibidem), Sterne ook niet - al distantieerde Multatuli zich van hem - met zijn ‘bokkesprongen’ (Idee 1274, vw vii: 629) en Multatuli zelf bekommerde zich niet om ‘verband, noch om homogeniteit’. (Noot bij Idee 34, vw ii: 670.) Hij was, schreef hij, een aanhanger van de ‘niet-methode’. (Ibidem) De Duitse schrijvers hoorden bij de eerder genoemden die het ‘oorspronkelyke’ afbeeldden en dichters waren ‘van de Natuur afgekeken humor [...]’. (Idee 1052b, vw vi: 485)

Wat is humor? ‘Humor is 't weergeven van de Natuur’ (Idee 158, vw ii: 383) Wat nu volgt is geen logische, maar wel een multatuliaanse redenering. De Natuur, betoogt hij, is ‘zeer humoristisch’, ja ‘zy alleen is humoristisch, en meer nog, ze is altyd humoristisch.’ (Ibidem) Maar wat is de natuur? De Natuur is, aldus Multatuli, een ‘bataviase toko’, een Indische winkel, die zich van een normale winkel onderscheidt door niet één ‘soort van goederen’ te verkopen, maar ‘allerlei soorten, alle goederen, alles.’ (Ibidem: 385) Er heerst dus geen eenheid in het aanbod maar ongeordende veelvoud: ‘Vraag naar schoensmeer, ham, tandpoeder, muzenalmanakken, domineesportretten, bonshommes, duikelaartjes, schaatsen, rouwlint, aandelen in 'n schip, of kuitgepsen... dat alles levert u een rechtgeaarde toko.’ (Ibidem) En wat levert de Natuur? ‘Zy heeft in haar oneindig magazyn alles. Lucht, zee, leven, liefde, zwaarte, ziekte, vreugd, schoonheid, karakter, pyn, klank, spoed, traagheid, kracht, groei, ontbinding, dood.’ (Ibidem) Dat in de natuur alles naast elkaar is opgestapeld zonder orde, ‘étalage’ en rangschikking heeft zij gemeenschappelijk met een ‘Kunst- of Wunderkammer’, met een magazijn, een toko etc. Waarom is zij humoristisch? Humor, aldus een definitie van Jean Paul, is als je dingen naast elkaar zet die niet bij elkaar horen. Dat gebeurt in de natuur net zoals in een toko, dus is de natuur humoristisch en tegelijkertijd - wat met de ordeloosheid te maken heeft - realistisch.

Multatuli gebruikt in hetzelfde idee een merkwaardig beeld om de wijze waarop de natuur werkt te beschrijven. Ze werkt als een koperplettery, zij ‘hakt, snydt, stampt, drukt, heft, draait, maalt, samenstelt, verbryzelt’. (Ibidem: 384) Zij bekommert zich niet om schoonheid, hier in de vorm van een mooi meisje. Zij doet maar. Of wij de natuur moeten nabootsen of natekenen (ibidem: 385) of kopiëren is bij deze overweging de vraag. Een nadere blik op dit vreemde beeld van de koperplettery maakt duidelijk dat we deze vraag duidelijk met nee kunnen beantwoorden. De natuur is dom, de koperplettery is dom - als we van dat woord een paar letters schrappen (dat mag, want Multatuli had net zo goed een koperen schaar kunnen nemen, maar hij bleef bij ‘koperplettery’), krijgen we het woord ‘kopy’ - waaruit volgt dat ook de ‘kopy’ van de natuur dom is.

Maar humor, definieert Multatuli, is ‘weergeven van de Natuur’ (zie boven). Dat doet hijzelf door de vorm van zijn werk de verschijningsvorm van de natuur te geven: ordeloos. Aan zijn uitgever schrijft hij hoe de Ideeën eruit gaan zien: ‘Ik zal geven: verhalen, vertellingen, geschiedenissen, parabelen, op-

[p. 52]

merkingen, herinneringen, romans, voorspellingen, mededelingen, paradoxen...’ (vw ii: 261) Multatuli geeft het ‘toko-zijn’ van de natuur weer, niet met behulp van de ‘kopy’ maar - misschien kan ik het zo formuleren - met behulp van fancy.

Ira Wilhelm

Literatuur

Bergvelt, Ellinoor; Meijers, Debora J.; Rijnders, Mieke - (1993) Verzamelen. Van rariteitenkabinet tot kunstmuseum. Heerlen.

Oversteegen, J.J. - (1987) De redelijke Natuur. Multatuli's Literatuuropvatting. Utrecht.

Sterne, Laurence - (1983) The Life & Opinions of Tristram Shandy, Gentleman. Edited by Graham Petrie. With an introduction by Christopher Ricks. Harmondsworth.