Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Minnebrieven -

Toegegeven, het is een beetje gewaagd om Multatuli, onlangs door de eerbiedwaardige Maatschappij der Nederlandse letterkunde nog uitgeroepen tot de belangrijkste Nederlandse auteur, in verband te brengen met Diderot (1713-1784), naar mijn smaak de meest veelzijdige schrijver van de Europese Verlichting. Een keer duikt de naam van Diderot op in de Ideën, waar hij hem rekent onder de arbeiders op het terrein van de wijsbegeerte, een paar maal in zijn brieven, altijd in het rijtje van Voltaire (→ Voltaire) en Rousseau. Heeft hij ooit gebladerd in de befaamde Encyclopédie (1751-1777) (→ Encyclopedisten), kende hij als toneelfanaat het burgerlijk drama Le fils naturel (1757) of het Discours sur la poésie dramatique (1758)? Ik betwijfel het. Evenmin valt aan te nemen, dat hij de Lettres à Sophie Volland onder ogen heeft gehad, ook al kwamen die in de jaren 1830-1831 voor het grootste deel in Diderots Mémoires beschikbaar.

Die liefdesbrieven aan Sophie - Diderot schreef er in een tijdsbestek van 14 jaar maar liefst 553, waarvan er 187 bewaard zijn gebleven - wil ik niettemin in een al te haastige vergelijking leggen naast de kleine veertig liefdesbrieven die Douwes Dekker in de jaren 1845/46 schreef aan zijn verloofde Everdine van Wijnbergen, hierna Tine genoemd.

Beide series brieven hebben terecht opgetogen reacties bij lezers losgemaakt. Ze laten zien, dat als epistolaire talenten eenmaal verliefd zijn zij aan hun pen een nog grotere losheid en gedrevenheid weten te verlenen dan daarvoor. Als de brieven van Diderot in veel opzichten aanmerkelijk verschillen van die van Douwes Dekker, hangt dat met verschillende factoren samen. Allereerst is er het leeftijdsverschil: Diderot is al vijfenveertig als de correspondentie begint, de onge-

[p. 45]

huwde Sophie slechts een jaar jonger. Douwes Dekker is pas zesentwintig, zijn verloofde Tine een half jaar ouder. Diderot is ongelukkig getrouwd, vader van een dochtertje dat hij aanbidt en na een ongelukkige start bezig aan een succesvolle carrière. Hij is druk in de weer met de gigantische klus van de Encyclopédie, schrijft tussendoor het ene spraakmakende geschrift na het ander en is een geliefde gast in de hoogste kringen. Douwes Dekker mag misschien al zwanger zijn van denkbeelden, maar zijn maatschappelijke perspectieven zijn verre van rooskleurig en werk van enige betekenis heeft hij nog niet geleverd. Alleen de postale zorgen van Diderot zijn groter: de moeder van Sophie, weinig gecharmeerd van de vrijdenker Diderot, ziet aanvankelijk met lede ogen de omgang van Sophie met Diderot aan. Jaar in jaar uit dwingt zij haar dochter haar voor zes maanden te vergezellen naar haar buitenverblijf en die ruimtelijke gescheidenheid brengt, tot haar ergernis en het geluk van de moderne lezer, de briefwisseling tussen de gelieven op gang. Tussenpersonen worden ingeschakeld voor de brieven en retourbrieven en dat zorgt, tot wanhoop van Diderot, voor veel vertraging.

In één opzicht zijn de briefwisselingen goed vergelijkbaar. Zowel de retourbrieven van Sophie als die van Tine zijn niet bewaard gebleven. Wat resteert is zo een dialoog met één stem. Langs andere wegen is er echter vrij veel bekend over Tine, zo niet van Sophie: zelfs geen portret van haar is overgeleverd.

Beide briefschrijvers doen in hun schrijfsels heel wat meer dan alleen hun liefde verklaren. Zo typeren beiden herhaaldelijk het soort brieven dat ze neerpennen. Diderot heeft het over zijn ‘journaal’ en dat lijkt een juiste karakterisering. Hij praat in vaak ellenlange brieven honderduit. Hij verhaalt met kennelijk genoegen wat hij zoal meemaakt in de salons, beschrijft uitvoerig zijn ontmoetingen met interessante en potsierlijke figuren, lardeert zijn verslag met sappige anekdotes, schuwt het scabreuze detail niet en filosofeert er vaak lustig op los. Hij weet dat hij een kletskous is, maar dat deert hem niet. Hij wil nu eenmaal, dat zijn brieven ‘praatbrieven’ zijn. Hij is zich al schrijvende vaak pijnlijk bewust, dat, zoals men al in de klassieke oudheid formuleerde, zijn brieven het karakter dragen van een ‘mutuus sermo absentium’ en pas veel later bij de adressate een reactie zullen uitlokken: ‘Ik praat net zoals de reiziger wiens metgezel zei: “Wat een mooie weide”, en die na een mijl antwoordde: “Ja, heel mooi”’. Met zijn brieven, ‘een vrij precies verslag van mijn leven’, hoopt hij zijn geliefde naderbij te komen: ‘wanneer ik u schrijf, praat ik alsof ik naast u zat, mijn arm om de rug van uw fauteuil gelegd. Achter elkaar door pêle-mêle, onvoorbedacht, vertel ik u alles wat er voorvalt in de ruimte die mijn leven is, van binnen en van buiten.’

Dekker reflecteert, al schrijvend en meer dan Diderot, over de schrijfact en legt daarbij andere accenten. Hij beseft al snel, dat zijn brieven eerder iets weg hebben van een ‘dagboek’ dan van een liefdesbrief. Helemaal gerust is hij er niet op of zijn manier van schrijven Tine wel bevalt: ‘ik gooi alles door elkaar, ik weet dat wel, het is omdat ik niet zoozeer met u spreken, als wel praten wil, met ernst er tusschen. Ik zoude het u echter niet kwalijk nemen als het u zoo niet aanstond. Niet iedereen houdt van hutspot.’

[p. 46]

Hijzelf is zo verzot op dat gerecht, dat Tine het hem altijd mag voorzetten, sterker ze zou het schrijven van een brief vooral niet moet laten afhangen van de postverzending:

Als gij mij een genoegen wilt doen, schrijft dan niet juist op het oogenblik als er gelegenheid ter verzending is; ik heb zoo gaarne een blaadje van diversen datum met de invallende gedachten van onderscheiden ogenblikken. Bekommer er u volstrekt niet over dat alles dan verward dooréén staat, voor niemand immers behoeft gij u minder daaromtrent in acht te nemen dan voor mij - schrijf desnoods zóó dat een ander zeggen zoude: ‘Welke een zotte brief, zonder samenhang!’

Praat op heterdaad, dat is zijn schrijfwijze en zijn verloofde zou hetzelfde moeten doen. In feite houdt hij een pleidooi voor de epistolaire truc van het ‘writing to the moment’, in de achttiende eeuw al uiterst geraffineerd toegepast door de godfather van de briefroman Samuel Richardson. Evenals Diderot sluist ook Dekker in zijn liefdesbrieven allerlei gebeurtenissen, ontmoetingen, voorvallen door, maar de prioriteit ligt toch bij de intimiteit van het dagboek. Hij geeft in de eerste plaats zichzelf en vervolgens Tine rekenschap van wie hij is en hoe hij aan anderen verschijnt. Oprechtheid, onoprechtheid, ijdelheid, burgerlijke afkomst, relatie tot zijn familie, verdekte toespelingen op seksualiteit, vormen de hoofdmoot van zijn bespiegelingen. En, als een voorproefje van later, een ogenschijnlijk frank en vrij verslag van zijn flirtations met een zekere Cateau. Zijn liefdesbrieven zwemen zo naar een biecht met, zoals hij zelf zegt, de bedoeling, dat de prille verloofden elkaar beter leren kennen: zij hem, maar als het even kan, hij haar: ‘Ik beoog met al mijn schrijven het groote doel, elkander goed te leeren kennen: help daartoe mede door u niet achter uwen meisjeswaaijer te verschuilen als ik over dingen spreek, waarover nooit iemand, ten minste geen jong mensch sprak.’

Dekkers brieven aan Tine bestrijken een periode van ongeveer driekwart jaar, waarin hij veel persoonlijks van zichzelf prijs geeft en Tine prest hetzelfde te doen. Dat gaat niet op voor de brieven van Diderot aan Sophie. Hier is geen sprake van elkaar briefsgewijs aftasten. Diderot en Sophie kenden elkaar al vier jaar, voordat brieven worden uitgewisseld. Bovendien hebben zij elkaar tussendoor herhaaldelijk ontmoet. Wat dan opvalt is, dat Diderots liefde voor Sophie in die veertien jaar nauwelijks verflauwt en tot heftige brieferupties leidt. Een paar staaltjes:

Nu ik dit schrijf en het me voorstel gaat er een rilling door mijn gehele lichaam, ik bezwijm haast. Ach, melieve, ik heb u zo lief, u zult zien hoezeer ik u liefheb als we herenigd zijn.
Adieu, melieve. Ik kus uw voorhoofd, uw ogen, uw mond en uw dorre muizepootje dat mij niet minder bekoort dan een mollig handje. En daar

[p. 47]

gaat het om, met vijfenveerig jaar! Ik omhels u zo innig als twaalf jaar geleden.

Drie jaar voordat de correspondentie definitief stopt schrijft Diderot:

dat het een zuivere, de jaren trotserende, onverbrekelijke hunkering is die me naar u toedrijft, die ik noch kan, noch wil weerstaan. Kom, kom weerom, en u zult misschien niet de man vinden die u verwacht, maar wel de man die ik altijd was.

Diderot stond bekend als een warme persoonlijkheid die zich niet schaamde voor zijn gevoelens. Op 61-jarige leeftijd vertrouwt hij Sophie toe:

Ik dacht altijd dat de vezels van het hart zich zouden verharden met de jaren. Geen sprake van. Ik vraag me zelfs af of ik niet ontvankelijker ben geworden. Alles raakt me, alles roert me; ik word de huilerigste oude kerel die ik ooit gezien heb.

En Dekker? Hij sluit zijn laatste brief aan Tine af met de woorden: ‘Vaarwel lieve Engel, vertrouw er vast op dat ik u innig lief heb’. Hij zal het ongetwijfeld gemeend hebben. Ik ontkom echter niet aan de indruk, dat het in zijn liefdesbrieven toch vooral om hem zelf gaat. En ook, dat hij eerder enigszins belerend en coachend aan Tine schrijft dan dat zijn brieven in vuur en vlam staan van zijn liefdesgevoelens voor zijn prille verloofde. Veertien jaar lang hartstochtelijke brieven aan dezelfde minnares schrijven, zoals Diderot, vermag Dekker in ieder geval niet. Vanaf 1862 zal hij een nieuwe minnares, Mimi Hamminck Schepel, met zijn epistolaire talenten voor zich weten te winnen.

Hoe dan ook, de kwaliteit van de liefdesbrieven van Diderot en Douwes Dekker is het nageslacht niet ontgaan. Het lijkt niet toevallig, dat beide brievenseries waardig zijn bevonden te worden opgenomen in ‘Privé-domein’. Wie zich wil oefenen in het schrijven van minnebrieven, hartstochtelijk dan wel enigszins bedillerig, schaffe zich onverwijld deel 54 en 201 van deze prestigieuze serie (waaruit ik hierboven citeerde) aan.

Willem van den Berg