Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Encyclopedisten -

Wie in de Franse Encyclopédie (ca. 72.000 lemma's) of in een lexicon van de Verlichting kijkt (bijvoorbeeld het Lexikon der Aufklärung), ziet talrijke begrippen die in Multatuli's werk - niet alleen in zijn Ideeën - voorkomen. De bekende bewering dat zijn werk als een negentiende-eeuwse variatie op de Encyclopédie kan worden beschouwd, is wellicht vermetel maar de Ideeën zijn wel encyclopedisch. Terwijl op de eerste pagina's van de Franse Encyclopédie een overzichtelijke stamboom van kennisgebieden (‘Arbre Encyclopédique’) is afgebeeld (‘Système figuré des connoissances humaines’ met de onderverdeling ‘mémoire’, ‘raison’ en ‘imagination’), vinden we bij Multatuli een wild woekerende boom (→ Ordening) met één stam en één vrucht: Multatuli zelf. Door aanvullingen op en verwijzingen naar eerder gepubliceerd werk heeft hij getracht samenhang aan te brengen en alles te beschrijven wat deel uitmaakt van zijn (denk-)wereld. Bovendien zijn er grote overeenkomsten tussen de doelen van Multatuli en de samenstellers van de Encyclopédie: ze wilden het denken van de mensen veranderen en zagen hun werk als propaganda-instrument en handleiding voor lezers die zichzelf wilden verlichten.

Encyclopedies waren in de achttiende eeuw een Europees fenomeen en zijn het resultaat van de behoefte om kennis in kaart te brengen. De Franse overheid beschouwde de Encylopédie, waarvan het eerste deel in 1751 verscheen, als een gevaar voor de lezers. Na diverse moeilijkheden en onderbrekingen verscheen in 1780 het laatste deel. Dat de samenstellers van de Encyclopédie niet radicaal met oude inzichten hebben gebroken, blijkt onder meer uit het feit dat ze een

[p. 30]

paar bijdragen van Montaigne opnamen die enkele eeuwen eerder in diens Essais waren verschenen. De Encyclopédie werd ook in Nederland gelezen en was populair: de tweede editie van het Huishoudelijk Woordenboek van N. Chomel en J.A. de Chalmot uit 1770, die uit zeven delen bestond (de eerste editie verscheen in 1743 en telde twee delen), bevat in enkele gevallen letterlijke vertalingen van lemma's uit de Franse Encyclopédie die overigens op haar beurt was geïnspireerd op de tweedelige Cyclopaedia or Universal dictionary of arts and sciences (1728) van de Engelsman Ephraim Chambers.

Multatuli had veel bewondering voor de Franse Encyclopedisten. Dat is opmerkelijk want zelden vinden we in zijn werk woorden van lof voor andere schrijvers of denkers. Dat hij voor het werk van de Nederlandse dominee-dichters weinig waardering had, spreekt vanuit deze tijd gezien voor zijn literaire oordeelsvermogen. Maar zijn schampere bewoordingen over veel Europese schrijvers en filosofen wekken bevreemding. Des te opvallender zijn zijn prijzende woorden in Idee 482 voor Europese verlichters, onder wie enkele Franse ‘Encyclopédisten’ (Jean le Rond d'Alembert, Denis Diderot, Paul Thiry d'Holbach, Jean-Jacques Rousseau, Jean-François de Saint-Lambert en Voltaire). (→ Minnebrieven; → Voltaire)

Verrassenderwijs noemt Multatuli hier ook de Duitse filosoof Arthur Schopenhauer, geen verlichter, maar een van de weinige buitenlandse filosofen uit zijn eigen tijd aan wie hij aandacht besteedt. In de Volledige Werken zijn drie berichten uit de jaren 1879-1881 over Multatuli's lezingen opgenomen waarin hij op Schopenhauers werk is ingegaan en waarvan de strekking min of meer gelijk is: hij keurde diens filosofie af omdat ze niets had bijgedragen ‘om wezenlijk de menschheid een stap nader tot geluk te brengen [...]. Volgens Schopenhauer moet de grondslag der zedelijkheid medelijden zijn. Doch hoe kan iets passiefs, zooals het medelijden is, daarvan de grondslag wezen? Neen, niet het medelijden, maar de waarheid is de grondslag der zedelijkheid.’ (vw xix: 720; andere verslagen in: vw xix: 486f en vw xxi: 209f) In het laatste bericht, van 12 maart 1881, merkt de auteur kritisch op: ‘uit niets bleek dat spreker [Multatuli] de beschouwing van Schopenhauer of Hartmann ooit onder de oogen heeft gehad [...]’. (vw xxi: 213) Waarom neemt Multatuli Schopenhauer op in de reeks namen in Idee 482 hoewel diens filosofie zo sterk van zijn eigen opvattingen verschilde? Misschien heeft hij zich verwant gevoeld met de Duitser die weliswaar tot 1831 enkele jaren aan de Berlijnse universiteit doceerde, maar bij zijn vakgenoten nooit het aanzien wist te verwerven waarop hij had gehoopt. Hij zal zich wellicht hebben laten verleiden door Schopenhauers verlossingsleer en opvattingen over ethiek, én door diens vermogen zijn gedachten in een heldere taal uit te drukken. Maar Schopenhauers pessimisme en diens opvatting dat de mensheid - en daarmee draait hij Leibniz' metafysica om - in de slechtste van alle denkbare werelden leeft, heeft Multatuli over het hoofd gezien.

Van systeembouwers hield Multatuli niet en zijn voorkeur ging in het algemeen niet uit naar Duitse, maar naar Franse filosofen:

[p. 31]

Het uitroeien van één vooroordeel is meer waard dan 't bedenken van tien nieuwe stelsels.
Voltaire - met wien ik niet alles eens ben, dat weet ge - Voltaire is een prul in de ogen van Kantianen, Hegelianen, Spinozisten, Cartesianen en Leibnitzers... Waarom? Omdat hy niets heeft gezegd wat niet ieder kan begrypen, en omdat hy geen stelsel heeft saamgeknoeid... wat hy toch met zyn vernuft heel goed had kunnen doen. Hy toont aan: wat niet waar is, en dat willen de mensen niet, tenzy men hun iets anders in de plaats vertelle, wat evenmin waar hoeft te wezen. Men hongert naar leugen. Zodra ik een slecht mens word, ga ik aan 't systeemmaken. (vw ii: 89)

Multatuli's lof in Idee 482 is opmerkelijker dan de wijze waarop hij de denkers introduceert, in quasi-religieuze termen, als scheppers van een nieuwe tijd, goden, tientallen broertjes van Prometheus. Gezien de vrijwel letterlijke parallel tussen Multatuli's inleiding en het bijbelboek Genesis kunnen ze ook worden beschouwd als goden in mensengedaante of nakomelingen van Jezus: ‘Op zeker veld zag 't er woest uit. Er groeiden niets dan doornen. Daar kwamen mannen die de moeite van zwaren arbeid niet schuwden, en niet bevreesd waren voor de wonden die hun de dorens reten in het vlees.’ (vw iii: 228) In Multatuli's werk is de stap van goden naar martelaren nooit groot: de noeste werkers worden lastiggevallen door voorbijgangers die zich bij het aanschouwen van dit werk bewust worden van hun eigen traagheid. Een gelijkenis, een parabel, want, vervolgt Multatuli: ‘En lezer, ook in ons land ligt zo'n veld. Ook te onzent wordt er gearbeid.’ (vw iii: 230) Het is een merkwaardig Idee, dit Idee 482: het maakt de indruk in grote haast te zijn geschreven (zoals de aanwezigheid van Schopenhauer laat zien), het is niet alleen pathetisch (wat vaker voorkomt bij Multatuli), maar bijna sentimenteel, zoals uit de bewoordingen blijkt waarmee hij de namen van de personen noemt die deel uit mogen maken van zijn ‘legioen’: ‘Ik vraag vergeving aan de velen die 'n eervolle plaats innemen in dit legioen, maar wier namen ik oversloeg om niet al te uitvoerig te wezen. En uw naam breng ik in herinnering, broeder Dag, Junghuhn, geoloog, botanist, denker!’ (vw iii: 231)

Het werk van deze ‘arbeiders’ was voor Multatuli nog altijd een voorbeeld. Hij is verrassend mild - hoewel het past bij de sentimentele toon van dit Idee - door ook personen uit Nederland te noemen die ‘in onzen tyd, in ons land, zorg dragen olie te gieten in de lamp die de mensheid voorlicht.’ Hij noemt de namen van zo'n twintig mannen - onder echte naam of pseudoniem -, grotendeels vrijdenkers, en als enige vrouw verdient Marie Anderson een plaats onder de olie gietende voorlichters. Maar de belangrijkste conclusie uit Multatuli's opvattingen in Idee 482 - maar niet alleen daar - is dat de Verlichting in zijn ogen nog steeds actueel is. In dit idee noemt hij de filosofen van de Encyclopédie, zonder in te gaan op hun werk: ‘Of ik alles ééns ben met die mannen? Dat is de vraag niet. Ik ben 't met hen eens, in zo verre als ze de moed hadden te onderzoeken, en de

[p. 32]

vruchten van dat onderzoek te tonen.’ (Toevoeging 1864; vw iii: 230.)

We weten dat Multatuli in zijn jeugd enthousiast was over het werk van Jean-Jacques Rousseau, maar veel later zou hij zich er teleurgesteld van afkeren (‘Ik stel hem veel lager dan-i in m'n herinnering geplaatst was [...]’, brief aan J.A. Bientjes, 3 december 1874, vw xvii: 169). Dat enthousiasme is eenvoudig te verklaren: er zijn grote overeenkomsten tussen hun persoonlijke leven, in het bijzonder hun positie als buitenstaander, en beiden bekritiseerden het intellectualisme. Rousseau werkte weliswaar mee aan de Encyclopédie, maar kan noch als Encyclopedist worden beschouwd (hij schreef weinig artikelen, op een na allemaal over muziek), noch als Verlichter; hij hecht veel waarde aan het gevoel en instinct en de ‘natuur’ is in zijn denkwereld een synoniem voor krachten die buiten het verstand liggen. Met zijn opvatting dat de natuur het menselijk gedrag beter stuurt dan rationele overwegingen, verwijdert hij zich ver van opvattingen die in het denken van verlichters centraal stonden. Met Voltaire voelde Multatuli zich ook verwant: hun politieke denkbeelden vertonen parallellen (→ Verlicht despotisme) en ook Voltaire slaagde erin zijn opvattingen in een aantrekkelijke vorm te presenteren, zoals blijkt uit Candide (→ Verveling) en zijn Dictionnaire philosophique portatif (1764).

Jaap Grave

Literatuur

d'Alembert, Jean Le Rond; Denis Diderot u.a. - (1989) Enzyklopädie. Eine Auswahl. Herausgegeben und eingeleitet von Günter Berger. Mit einem Essay von Roland Barthes. Aus dem Franzôsischen von Günter Berger, Theodor Lücke und Imke Schmidt. Frankfurt am Main.

Safranski, Rüdiger - (1987) Schopenhauer und Die wilden Jahre der Philosophie. Eine Biographie. München/Wien.

Schneiders, Werner (Hrsg.) - (1995) Lexikon der Aufklärung. Deutschland und Europa. München.

Selg, Anette & Rainer Wieland (Hrsg.) - (2001) Die Welt der Encyclopédie. Aus dem Französischen von Holger Fock, Theodor Lücke, Eva Moldenhauer und Sabine Müller. Frankfurt am Main.