Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

Dwaling -

‘Ja, dwaling trekt aan. De geschiedenis van 't mensendom, zowel als van iederen mens in 't byzonder, is eigenlyk niets dan één grote stryd tussen waar en onwaar, tussen wanbegrip en gezond verstand [...]’. (Idee 145; vw ii: 378)

De kentheorie met behulp van de dwaling, in de achttiende eeuw ook pyrronisme genoemd, is een soort negatieve kentheorie, die ervan uitgaat dat volledige kennis niet nodig is en men in eerste instantie aan alles moet twijfelen - op die manier sluit men alles uit wat niet waar is. (→ Ordening) Aaron Hill noemde de Verlichting de ‘fault finding age’ en ‘fault-finding’ deed Pierre Bayle met zijn Dictionnaire historique et critique. Wolfgang Promies beweert dat er voor iedere tijd een werk bestaat ‘in dem Geist und Ungeist einer Epoche ihren klassischen Ausdruck finden.’ (Promies 1987: 81) Voor de tijd van de Europese Verlichting was dat Bayles Dictionnaire. Het is één grote verzameling illusies, dwalingen, fouten, bedrog en misdaad. Multatuli kende de waarde van Bayle voor

[p. 29]

de eeuw van de Verlichting: ‘Pierre Bayle is minder bekend dan hy verdient.’ (Idee 870, voetnoot in 1871 toegevoegd) Multatuli was ervan overtuigd dat pas via de dwaling kennis te vergaren was, en hij laat aan het begin van Idee 147 zien dat hij een overtuigd pyrronist is: ‘Dwaling is nodig. [...] de objectieve waarheid - ik weet niet of ze bestaat [...]’. (Idee 147, vw ii: 379) Dwaling is het tegenwicht van de eeuwige waarheid en ze houdt - zoals de ontbinding en de dood in de natuur - alles draaiende. Wie deze nachtzijde van de Verlichting aanvaardt, kan kennis vergaren: ‘In één deel der Dictionnaire Historique et Critique van den zonderlingen maar beminnelyken Bayle steekt meer eigenlyk gezegde kennis, dan ooit de allergeleerdste man - Bayle zelf, byv. - in zijn hoofd byeenzamelde. In stede van één deel, had ik veilig kunnen zeggen: in drie, vier bladzyden van dat werk.’ (Idee 870, vw iv: 591)

Ira Wilhelm

Literatuur

Promies, Wolfgang - (1987) Der Bürger und der Narr oder das Risiko der Phantasie. Frankfurt/Main.