Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 2]

[Nummer 51]

[Van de redactie]

‘Moet men juist lantaarnopsteker zyn om 't recht te hebben over duisternis te klagen?’ (Multatuli, vw v: 616)

Op de voorzijde van dit nummer ziet u de titelprent van de Vernünftige Gedanken von Gott, der Welt und der Seele des Menschen, auch allen Dingen überhaupt, een boek uit 1720 van de Duitse verlichtingsfilosoof Christian Wolff (1679-1745) dat in 1741 in een Nederlandse vertaling verscheen. Het Duitse begrip ‘Aufklärung’, letterlijk het doorbreken van de zon bij een bedekte hemel, is een vertaling van het Latijnse ‘serenitas’. Wolff verwijst daarmee direct naar de Verlichting (Engels: ‘Enlightenment’; Frans: ‘l'époque des lumières’).

Wolffs belangstelling en positieve waardering voor vreemde culturen was begin achttiende eeuw ook in academische kringen ongewoon. Hij was hoogleraar in Halle en nadat hij in 1721 een lezing over ‘Die Sittenlehre der Sinesen’ had gegeven, werd hij van zijn functie ontheven. Multatuli heeft weliswaar in 1878 en 1879 tijdens zijn voordrachten aandacht besteed aan Wolffs filosofie, maar het is niet bekend wat hij over hem heeft gezegd en of hij op dit incident is ingegaan.

Vaak wordt beweerd dat Multatuli's werk schatplichtig is aan de Verlichting. Tot nu toe zijn er echter in Over Multatuli slechts een paar opstellen over het thema Multatuli en de Verlichting / achttiende eeuw verschenen. We hebben enkele argumenten waarom we er in dit nummer uitgebreid aandacht aan besteden: de opstellen dateren uit een tijd waarin Multatuli's Volledige Werken nog niet compleet waren en het register op namen en zaken ontbrak. (Een uitgebreid zakenregister blijft vooralsnog een wens hoewel K. ter Laan's Multatuli-encyclopedie een grote stap in de goede richting is.) Bovendien blijkt dat er in Nederland weer volop over de Verlichting wordt gepubliceerd. ‘Geen enkele tekst’, schrijft André Hanou in het voorwoord van zijn vorig jaar verschenen bundel opstellen Nederlandse literatuur van de Verlichting (1670-1830), ‘[kan] begrepen worden als men geen begrip heeft voor het streven naar vrijheid (zelden zonder verantwoordelijkheidsgevoel) en het verlangen naar zelfontplooiing (nooit zonder het besef dat de maatschappij daar profijt van moet hebben). [...] Nog anders gezegd: literatuur, tijdens onze Verlichting, heeft vrijwel altijd iets te maken met de wens individuen en wereld te verbeteren.’ (Hanou 2002: 9f) Hanou doelt op de literatuur uit de periode 1670-1830, maar volgens zijn omschrijving moeten we Multatuli ook als een auteur van de Verlichting beschouwen, althans als een auteur met verlichte denkbeelden.

In vrijwel elk deel van de Volledige Werken vinden we passages waarin Multatuli opvattingen uit de Verlichting verdedigt met een inzet alsof het verlichte

[p. 3]

denken nog maar net is doorgebroken: ‘In geheel Europa begint zich het besef baan te breken, dat de Volkeren sedert eeuwen bedrogen werden door hun voorgangers op zedelyk, godsdienstig en staatkundig terrein.’ (vw iv: 673) In Multatuli's gedachtewereld vormen de Middeleeuwen het duistere tijdperk, met gruwelen als lijfeigenschap, scholastiek, bijgeloof en de macht van de adel. Dat tijdperk bestaat voort, betoogt Multatuli in de Ideeën, omdat de basis van de achttiende- en negentiende-eeuwse maatschappij toen is gelegd: de ‘meeste begrippen over zedelykheid [stammen] uit de dagen toen de zon wél draaide, en allerlei spoken wél een rol speelden. Zou het niet in de rede liggen, eens grondig te onderzoeken, welke waarde er mag gehecht worden aan overleveringen op moreel gebied, die wy grotendeels erfden van dezelfde mannen wier heksen, draaiende zon, enz. wy hebben afgeschaft?’ (vw iv: 666f) Centraal in Multatuli's denkwereld staan begrippen als waarheid, gezond verstand, de bestrijding van vooroordelen en bijgeloof (‘de slaapdeunen uit de Middeleeuwen’) en zijn inzet voor emancipatie en vrijheid van meningsuiting. In Causerieën - maar niet alleen daar - verweet hij zijn landgenoten onverschilligheid: ‘Elke hier aangestoken lantaarn - ja, al ware 't een electrisch licht - zou in 't land dat zich beroemt op de uitvinding der drukkunst, gedoofd worden in de stikstof van onverschilligheid.’ (vw iv: 139)

Op Multatuli's optimisme volgde uiteindelijk, zoals hij op 15 augustus 1886 in een brief aan H.C. Muller schreef, ‘moedeloosheid. 't Is eigenlyk besef van 't vruchtelooze myner pogingen.’ (vw xxiii: 652) Moedeloosheid is een zwakke uitdrukking om de volgende uitspraak (uit dezelfde brief) te karakteriseren: ‘Ja als ik macht had gekregen waarnaar ik uit bestwil gestreefd heb, zou ik honderde koppen hebben laten vallen. Misschien duizenden.’ Spreekt hier een potentieel terrorist? Menno ter Braak aarzelde: ‘Tegen het eind van zijn leven schijnt Multatuli een desperado van het geweld.’ De citaten uit Multatuli's correspondentie die Ter Braak in ‘Douwes Dekker en Multatuli’ aanvoert, liegen er niet om. Multatuli schrijft in dezelfde brief aan Muller dat hij meer lijkt op ‘Danton, Robespierre of zelfs op Marat, dan op Lamartine die in '48 ter inwyding van z'n politieke loopbaan afschaffing doordreef van den doodstraf voor politieke misdryven.’ We mogen van geluk spreken dat Multatuli geen macht heeft verworven om zijn humanisme in de praktijk te brengen. Hij zou niet de eerste zijn geweest wiens verlichtingsidealen in terreur en onderdrukking zouden zijn ontaard.

In dit nummer vindt u een aantal alfabetisch geordende bijdragen waarin Multatuli's opvattingen met verlichte denkbeelden of met achttiende-eeuwse verschijnselen worden geconfronteerd. Naar volledigheid hebben we niet gestreefd en de auteurs hebben zich laten leiden door hun eigen temperament. De artikelen in dit themanummer moeten worden beschouwd als verkenningen: ze zijn zeer divers en vormen wat ons betreft een eerste stap naar meer onderzoek en bijdragen op dit gebied.

U zult in dit nummer geen bespreking van Dik van der Meulens biografie

[p. 4]

over Multatuli vinden. Dat heeft te maken met de volgende overwegingen: vrijwel alle lezers van Over Multatuli zullen in de dag- en weekbladen een of meer recensies hebben gelezen (overigens hebben ook de redactieleden elk een recensie geschreven, in respectievelijk de Financieel Economische Tijd, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde en Tijdschrift voor Humanistiek) waar wij op deze plaats weinig aan toe willen voegen. De teneur van vrijwel alle besprekingen was positief en Van der Meulens biografie wordt momenteel beschouwd als hét standaardwerk over Multatuli. In de bijdragen die in de komende tijd in Over Multatuli worden gepubliceerd, zullen de (professionele) gebruikers zijn biografie in elk nummer en steeds vanuit een ander gezichtspunt wegen. Die beoordelingen beschouwen we als een recensie ‘in progress’.

De redactie