Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 54]

Max Havelaar gedeconstrueerd

Judit Gera, Van een afstand. Multatuli's Max Havelaar tegendraads gelezen. Amsterdam/Antwerpen 2001.

Als vierde deeltje in de reeks ‘Taal en gender’ bij Veen verscheen Van een afstand, een bescheiden boekje, waarin Judit Gera een tegendraadse lectuur wil geven van Multatuli's Max Havelaar. Twee van de vijf hoofdstukken gebruikt zij grotendeels om haar kritisch uitgangspunt toe te lichten. Daarbij worden alle registers van de hedendaagse literatuurkritiek opengetrokken: receptieonderzoek, ideologiekritiek, deconstructionisme, postkolonialisme, discoursanalyse en feministische literatuurkritiek. Unlearning is wat ze de lezer wil bijbrengen: ‘het in twijfel trekken van aanvaarde waarheden omtrent gecanoniseerde teksten’ (15). Daartoe onderneemt ze een lectuur vanuit de confrontatie tussen de kolonialistische ideologie uit de negentiende eeuw zoals die in de roman wordt verwoord, en haar eigen politieke en ideologische achtergrond. Bij deze lectuur wordt gelet ‘op de effecten van kolonisatie op verschillende tekstsoorten’ en op ‘hoe tekst zijn eigen inherente vooronderstellingen tegenspreekt’ (17). In de combinatie van een postkoloniale en feministische literatuurbenadering luidt de concrete stelling met betrekking tot de Max Havelaar dan als volgt: ‘Koloniën en vrouwen, worden in een dergelijke context gereduceerd tot een soort door deze mannen [d.w.z. de mannen uit de Max Havelaar, lm] geschreven, geconstrueerd, beheerst en gemanipuleerd manuscript’ (27).

Door achtereenvolgens de romanstructuur, motieven, personages en de rol van communicatie te bekijken, zoekt Gera voorbeelden om deze stelling hard te maken. Dat lukt haar gedeeltelijk. Zo wijst ze erop dat zowel de Europese als de Indische vrouwen in dit boek als personage niet uitgewerkt worden. Ze vervullen bovendien een ondergeschikte rol, dragen vaak geen naam en komen niet of nauwelijks aan het woord. Dat is bijvoorbeeld het geval met de toch niet onbelangrijke mevrouw Slotering, die in het verhaal geen stem en geen individualiteit krijgt, of met Si Oepi Keteh, het dochtertje van een inlands hoofd aan wie Havelaar het sprookje van de Japanse steenhouwer vertelt. Hij vindt het niet nodig dat het meisje hem antwoordt - hij heeft zich eerder al geërgerd aan haar ‘al te onnozele antwoorden’ - en is blij te kunnen genieten van zijn eigen stem. De microstructuur van de tekst verraadt in soortgelijke details een denigrerende houding ten overstaan

[p. 55]

van vrouwen en gekolonialiseerden, beweert Gera. In haar ogen gedraagt ook de macrostructuur zich imperialistisch en dit brengt haar tot het besluit: ‘Het zogenoemde raamverhaal, waarin Droogstoppel de hoofdrol speelt, staat in tijd en ruimte dichter bij de toenmalige en huidige Europese lezer dan het kernverhaal, de zogenoemde Max Havelaar-hoofdstukken, en krijgt dus een overheersende positie,’ of ze zegt het nog anders: ‘dat het raamverhaal de tekst van het kernverhaal kolonialiseert’ (28). Net zo plausibel en overtuigend lijkt mij een omkering van deze redenering te zijn. Je zou ook kunnen stellen dat het kernverhaal in het midden van de Max Havelaar de centrale en dus belangrijkste positie van het hele boek inneemt.

In het derde hoofdstuk geeft Gera zich veel moeite om te laten zien dat het kernverhaal vanuit Europese ogen is geschreven: Sjaalman, Droogstoppel, Stern, Havelaar, allemaal witte, mannelijke, vrouwonvriendelijke, koloniaal denkende personages. De vraag die de lezer daarbij echter de hele tijd bekruipt is: wat hadden we dan anders moeten verwachten? Multatuli was een negentiende-eeuwse Nederlandse ambtenaar, die geenszins naar Java trok om het koloniale systeem als dusdanig te bevechten en wiens vrouwonvriendelijke houding we bovendien al uit vele andere monografieën kennen. Een van de redenen waarom vele gendergerichte studies zulke teleurstellende resultaten opleveren, lijkt mij dan ook te liggen in de zwakte van het uitgangspunt. Dat uitgangspunt is een verwijt bij voorbaat, vanuit een hedendaags lezersstandpunt, waarvoor vervolgens in de teksten ondersteuning en bevestiging moet worden gezocht. Zo wil Gera die elementen opsporen die ‘ongemerkt een koloniale reflex verraden en met het huidige waarde- en normensysteem niet meer compatibel zijn’. Alleen dat ‘ongemerkt’ is hierin eigenlijk interessant. Voor de rest kun je je er toch moeilijk over verbazen dat Multatuli in 1860 schreef vanuit een mannelijk koloniaal standpunt.

Bovendien leidt dergelijk tegendraads lezen vaak tot nieuwe vertekeningen, het gevolg van het lezen met oogkleppen op. Gera kan toch bezwaarlijk veralgemenen dat in de Max Havelaar ‘de schuld van het machtsmisbruik (...) op de inlandse hoofden [wordt] geschoven en niet op de kolonisatie’ (33), wanneer ze trouwens enkele pagina's eerder de laatste regels van het boek heeft aangehaald, de aanklacht tot Willem de Derde: ‘En dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in Uwen naam?’ De tegenstelling tussen Gera's lectuur en andere benaderingen komt het duidelijkst naar voren, waar ze zich tegen Sötemann afzet. Omdat Sötemann in zijn structurele benadering de hele roman betrekt, ziet hij in de ‘tegenstelling tussen Droogstoppel enerzijds en Stern en Sjaalman anderzijds binnen het kader van de impliciete ironisering van de ik-figuur een contrapuntische relatie geschapen...’ Gera daarentegen ziet hier alleen maar accentverschillen: Multatuli, Sjaalman, Droogstop-

[p. 56]

pel, Stern en Max Havelaar, ze zijn ‘allen door een goed omschrijfbare kolonialistische denkwijze met elkaar verbonden’ (60). Mijns inziens maakt het voor de interpretatie wel degelijk een verschil uit of Stern aan het woord is en zonder afkeuring het koloniale regeringssysteem in Indië vergelijkt met het feodale systeem in het Duitse Rijk (30), dan wel of in het Saïdjah en Adindaverhaal goedkeuring van de kerk wordt gesuggereerd bij het bloedbad dat het Nederlandse leger heeft aangericht: ‘En waarschynlyk stegen er in zondagskerk of bidstond uit de harten der vromen dankgebeden ten-hemel, bij 't vernemen dat “de Heer der heirscharen” weer had meegestreden onder de banier van Nederland...’ (31). In dit laatste geval heeft de verteller nadrukkelijk gekozen voor het standpunt van Havelaar en wordt die verwijzing naar goddelijke steun hier ironisch aangehaald. De regel die op deze passage volgt, luidt trouwens: ‘Maar God, met zoveel wee begaan,/ Nam de offers van die dag niet aan!’

De belangrijkste vraag is uiteindelijk wat deze nieuwe tegendraadse lectuur oplevert aan nieuwe inzichten in de Max Havelaar. Het blijkt nuttig aandacht te vragen voor een aantal weinig opvallende details, die verborgen denkpatronen illustreren. Met haar conclusie dat ‘de roman anti-kolonialistisch en kolonialistisch’ (61) tegelijk is, heeft Gera zeker gelijk, maar dat stond eigenlijk ook al in het eerste hoofdstuk: ‘Hij [Multatuli] was een vertegenwoordiger van de toenmalige Nederlandse maatschappij, een imperialistische en kolonialistische samenleving. Ondanks zijn goedbedoeld streven naar rechtvaardigheid spiegelt zijn tekst deze imperialistische en kolonialistische reflexen.’ (13).

Nog een opmerking in de marge: Gera had voor haar essay beter de historisch-kritische uitgave van 1992 of de daarop gebaseerde leeseditie van 1998 gebruikt. Er zullen weinig lezers zijn die de veertiende druk van de Wereldbibliotheek uit 1932 in hun bibliotheek hebben staan.

Lut Missinne