Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 30]

Dik van der Meulen
Oud en uitgeschreven

In 1976 verscheen De raadselachtige Multatuli van Willem Frederik Hermans. Heeft Hermans vermoed wat hij aanrichtte toen hij Multatuli het adjectief ‘raadselachtig’ meegaf? Het boek is inmiddels meer dan een kwarteeuw oud, maar het heeft Multatuli sedertdien niet meer losgelaten. Ook in de besprekingen van mijn boek duikt Hermans' typering weer op. ‘Het raadsel blijft, en dat is maar goed ook’, zo besloot Jan Blokker vrijdag 13 september 2002 zijn stuk in de Volkskrant over Multatuli.

Hermans heeft zodoende het werk van de biografen in hope er niet gemakkelijker op gemaakt. Voortaan wachtte hen niet alleen de taak Douwes Dekkers leven in kaart te brengen, op welke wijze dan ook, maar ook de raadsels rond Multatuli op te lossen.

Maar wás hij wel zo raadselachtig?

Ik betwijfel het. Uiteraard waren Multatuli's wegen soms ondoorgrondelijk en deed hij het zelfgekozen en inmiddels tot cliché vervallen begrip ‘een vat vol tegenstrijdigheids’ alle eer aan: hij was immers, om maar eens iets te noemen, een liberaal die tegen de liberalen was, een antisocialist met socialistische opvattingen, een ‘macho’ die aan de basis stond van het Nederlandse feminisme, een atheïst die Jezus als grote voorbeeld had, en bovenal: een rasschrijver die het schrijven als geestelijke prostitutie brandmerkte.

Maar of hij daarmee een groter raadsel was dan anderen? Je zou bijna zeggen: integendeel, want hoe onverenigbaar deze eigenschappen ook lijken te zijn, duidelijk zijn ze wel. Multatuli was vooral in zijn brieven ongekend openhartig; zijn mededeelzaamheid maakt het zijn biografen in zekere zin juist gemakkelijk. Vermoedelijk is het aanzienlijk lastiger een levensbeschrijving te maken van bijvoorbeeld je eigen grootvader, Multatuli's vrouw Mimi of de veel raadselachtiger Willem Frederik Hermans.

Hoe dit zij: de titel van Hermans' laatste echt goede boek is niet meer uit te wissen. Tot Multatuli's raadsels die sinds jaar en dag onderwerp van discussie zijn - zelfs al lang voordat Hermans de kwestie aan de orde stelde - wordt zijn zwijgen gerekend. Vanaf het jaar 1877 publiceerde Multatuli geen nieuw werk meer: iets wat vooral door de liefhebbers van Woutertje Pieterse werd en wordt betreurd. Zij leven nu immers al 125 jaar met de onverteerbare gedachte dat de hoofdpersoon van deze vertelling eindigt in het gezelschap van een ‘waardin’ - in dit geval een soort hoerenmadam.

[p. 31]

Waarom liet Multatuli op dat punt - aan het eind van Idee 1282, om precies te zijn - zijn lezers in de steek? Anders gezegd: waarom verkeerde zijn schrijverschap, hoewel hij nog vele jaren te leven had, in zijn zwijgerschap?

Hierover ware veel te zeggen, om met Multatuli te spreken (waarop hijzelf er gewoonlijk het zwijgen toe deed). In mijn boek over Multatuli's leven en werk speelt zijn zwijgen, vanzelfsprekend, een belangrijke rol. Waarom moest Wouter achterblijven in dit treurigstemmende gezelschap? Waarom werd het blijspel Aleid niet voltooid? Waarom verscheen er geen achtste bundel Ideën, die hij zijn uitgever, op 12 juni 1873, toch met groot optimisme had toegezegd?

Voor Multatuli's onmacht of onwil om de pen op te nemen en zich tot het publiek te richten, bestaan vele verklaringen, waarvan ik er enkele zal noemen. Ze zijn niet door mij bedacht, en zullen u mogelijk ook niet onbekend in de oren klinken - op één na, misschien.

In de eerste plaats was daar Multatuli's eigen verklaring: zijn teleurstelling over zijn lezers. Hij had, zo zei hijzelf telkens weer, álles geofferd. Hij had zichzelf én zijn gezin tot armoede veroordeeld door ontslag te nemen en zich volledig in te zetten voor het heil van de mensheid. En wat bleek hem? Zijn lezers vonden zijn boeken ‘mooi’, maar trokken zich er verder niets van aan. De Javaan kreeg het niet beter, de witte slavernij duurde voort, de kerken, bron van alle schijnheiligheid en wanverhoudingen, puilden onverminderd uit. Zijn eigen ‘gebrek’ duurde voort en hij leefde gescheiden van vrouw en kinderen.

Tegen deze sombere voorstelling van zaken is veel in te brengen, en dat is dan ook gebeurd. Maar het doet er niet toe of Multatuli gelijk had. Waar het om gaat is of deze verbittering oprecht was, en of dit inderdaad een hoofdoorzaak was van zijn zwijgen.

Een moeilijke zaak. Ik ben er wel zeker van, na het lezen van de honderden brieven en evenzovele Ideën waarin hij zijn grieven spuide, dat hij er zelf in ging geloven - maar daarmee is nog niet gezegd dat die bitterheid ook zo'n grote rol heeft gespeeld. Zijn enorme werklust van 1872 tot 1874 is ermee in strijd. In die korte periode voltooide hij aan de Schillerplatz in Wiesbaden en op de nabijgelegen Adolfshöhe zijn derde bundel Ideën, Nog eens: Vrye Arbeid in Nederlands-Indië en Millioenen-studiën, en schreef hij de Ideënbundels iv, v en vi, plus Duizend en eenige hoofdstukken over Specialiteiten. Meer dan vijftienhonderd bladzijden, in minder dan drie jaar geschreven, in een tijd dat hij niet minder reden tot verbittering had dan in de jaren die volgden.

Daartegenover stonden de periodes van letterkundige onmacht. Ook vóór 1877, het jaar dus dat Multatuli zijn schrijversloopbaan afrondde, waren er lange perioden dat er bijna niets uit zijn handen kwam. Ja, wel tal van prachtige brieven, vol uitweidingen, betogen en zelfs parabels die ons tegenwoordig meer dan publicabel voorkomen - maar blijkbaar niets wat hijzelf geschikt vond voor de drukpers. Toch probeerde hij wel degelijk voor het publiek te schrijven. Hij kon lange, martelende dagen achter zijn werktafel zitten, zonder dat de geest over hem vaardig werd; het maalde in hem en hij broedde op van alles,

[p. 32]

maar de inkt verdroogde aan zijn pen en het papier bleef onbeschreven. Een writer's block, zou men nu zeggen, maar die term kende Multatuli gelukkig nog niet.

Juist voor deze toestand is het moeilijk een eenduidige verklaring te vinden - maar raadselachtig is hij daarom nog niet. Waarschijnlijk lag er een combinatie van factoren aan ten grondslag. Vermoeidheid, bijvoorbeeld: Multatuli begon vanaf het begin van de jaren zeventig in toenemende mate last te krijgen van nachtelijke hoestbuien, waardoor hij slecht sliep. Of een vorm van luiheid die we allemaal wel kennen: hij moest werken, maar liet zich maar al te graag afleiden door dingen die ook gedaan moesten worden, óf hij hield zichzelf voor dat er belangrijker zaken moesten worden verricht. Zoiets heeft hijzelf aangegeven toen hij een jonge vriendin, Marie Berdenis van Berlekom, aanspoorde om te gaan werken. Werk - of arbeid, om met Multatuli te spreken - was volgens hem ‘het beste wapen tegen smart’. Ik citeer uit een brief van 29 juni 1886:

't Gebeurt wel eens dat wy ons vergissen in de soort van arbeid die hier dienen kan. (Ik ken deze fout by ondervinding.) De praktische mogelykheid van uitvoering is er by noodig. Het tellen en weer tellen van 'n klein getal steentjes is degelyker dan de poging om te weten hoeveel sterren er aan 't firmament staan. Dikwyls kiezen wy uit traagheid [lees: luiheid] 'n onmogelyk te bereiken doel, ons opdringende dat het verhevener is, ten einde ons 'n voorwendsel ter vergoelyking van 't mislukken te menageeren. Zoo zal 'n leerling die te lui is om z'n sommen te maken, zich verdiepen in 't zoeken van de cirkelkwadratuur. Nog eens, ik ken die kwaal [...].

Wat nu eigenlijk zijn eigen cirkelkwadratuur was, schreef hij er niet bij. Het is een open vraag of hij doelde op zijn pogingen om Kamerlid te worden, of bevrijder van Insulinde.

Zo zijn er meer oorzaken aan te wijzen voor Multatuli's niet-schrijven, zoals het gemis van een vaste woon- of verblijfplaats, de eigenaardige omstandigheid dat hij vaak niet aan werken toe kwam als zijn vrouw bij hem was (en dat gold voor zowel Tine als Mimi), en niet te vergeten het overlijden van Tine in 1874. Zij stierf onverwacht - althans voor Multatuli - in Venetië, op een moment dat hijzelf al geruime tijd in Duitsland samenleefde met Mimi. Hij was halverwege zijn zevende bundel Ideën toen Mimi met het overlijdenstelegram zijn werkkamer binnenstapte. Multatuli deed er vervolgens drie jaar over om de laatste 180 bladzijden van de bundel te schijven - en daarna was het helemaal voorbij.

In mijn boek stel ik echter nog een verklaring aan de orde, waaraan tot nu toe niet veel aandacht werd besteed: het werk van Multatuli begon - althans voor de drukpers! - in de loop der jaren aan scherpte te verliezen. Dat lijkt een kwes-

[p. 33]

tie van smaak, en dat is het misschien ook wel, maar toch moet ik erbij zeggen dat ik niet de enige ben met dit oordeel. E. du Perron wees zo'n vijfenzestig jaar geleden al op een ‘verkeerde nadruk’ die het latere werk van Multatuli in toenemende mate kreeg (Verzameld Werk iv, p. 466-467). Dat er meer lezers zijn die dat zo zien, bleek zaterdag 14 september 2002 in Het Parool waar Guus Luijters over Woutertje Pieterse opmerkte: ‘Het begin is briljant. Pennewip! Trijntje Fop! Het roverslied! Maar al gauw verzandt de boel in oeverloos geteem.’ Nu neem ik aan (en hoop ik ook) dat niet iedereen deze opvatting deelt, maar ook mij lijkt het onmiskenbaar dat de eerste tweehonderd bladzijden van Wouter sterker zijn dan de latere. Die torenen nog altijd hoog boven de overige literatuur van zijn tijdgenoten uit, maar inderdaad, het niveau van het begin halen ze niet. Vraag Multatuli-lezers naar Multatuli's beste boeken, en ze zullen de Havelaar noemen, Woutertje Pieterse, Minnebrieven of, in een enkel geval, de eerste brochure over Vrije Arbeid. Natuurlijk zijn er altijd een paar die dan de later geschreven Millioenen-studiën of Specialiteiten noemen, maar hén verdenk ik ervan tot elke prijs een afwijkende mening te willen hebben. Dat alles uiteraard in de beste multatuliaanse traditie.

Ik kan niet bewijzen dat deze terugval ook tot Multatuli zelf was doorgedrongen, maar toch sluit ik niet uit dat het een rol heeft gespeeld. Multatuli was trouwens de eerste niet die dit overkwam, en zou de laatste niet zijn.

Op 2 september 1886 berichtte Het Nieuws van den Dag, de krant van Multatuli's uitgever Funke: ‘Naar men ons meedeelt, is Multatuli bezig aan het tweede deel zijner “Minnebrieven” en maakt hij zich gereed ook de Wouter-geschiedenis in de “Ideeën” voort te zetten.’ Waarop het bericht was gebaseerd, is onduidelijk, maar het bleek dé manier om Multatuli weer aan het werk te krijgen. ‘Ja, ik ben aan 't werk,’ schreef hij in oktober, niet geheel toevallig op een moment dat Mimi op reis was. Maar het resultaat beviel hem niet, en hij dreigde het weer te verscheuren. Op 20 november was Mimi terug. Ze schreef aan vriendin dat haar man het werk had afgebroken.

Maar Multatuli heeft zijn werk niet verscheurd. Na zijn dood op 19 februari 1887 vond Mimi de papierstroken op zijn bureau. Ze ging ermee naar een drukker en liet er een uitgaafje voor vrienden van maken: de Onafgewerkte blaadjes gevonden op Multatuli's schrijftafel.

Onafgewerkt zijn ze, en het is niet eerlijk om er een kritisch oordeel over te vellen, want in deze vorm zou Multatuli ze zeker niet hebben gepubliceerd. Niettemin: ze maken een fletse indruk, niet alleen vergeleken met Minnebrieven, waar ze een vervolg op zijn, maar ook met de gewone brieven die hij in dezelfde periode schreef. Als er één geschrift is dat zijn achteruitgang als publieksschrijver lijkt aan te wijzen, zijn het wel de Onafgewerkte blaadjes.

Tegelijk is het echter een document dat weemoedig stemt, met oude hoofdpersonen als Fancy, Droogstoppel- of Kappelman-achtige onbekenden en bovenal de hoofdpersoon, die ‘lui, pedant en ziekelyk’ is, waarbij zich een ‘nieu-

[p. 34]

we kwaal’ heeft gevoegd, ‘die nauwelyks minder afkeurenswaardig is: hy wordt oud.’

Voor elke trouwe lezer van Multatuli was (en is) duidelijk wie hiermee bedoeld werd: Max Havelaar, wiens alter ego Sjaalman eveneens lui, pedant en ziekelijk werd genoemd. En tegelijk was het Multatuli zelf, die net als Max oud was geworden. Oud, en bijna uitgeschreven.