Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 26]

Annemarie Kets
Multatuli en de positie van de vrouw

De positie van de vrouw was voor Multatuli een rijke bron van inspiratie. Hij wijdde een paar prachtige stukken aan dat onderwerp, zoals de ‘Achtste Geschiedenis van Gezag’, over de pientere Thugatèr, die thuis moest blijven terwijl haar broers de wijde wereld introkken, of de Brief aan Mevrouw de Weduwe X. te Y., over het droeve lot van ongehuwde moeders en hun ‘onnatuurlijke’ kinderen, of de woedende tirade over ‘den toestand der vrouwen in onze maatschappy’ in de eerste bundel Ideën. Vrouwen vormden in zijn ogen een achtergestelde groep en hij vond, als een van de eersten van zijn tijd, dat zij maatschappelijk en politiek gezien dezelfde rechten zouden moeten krijgen als mannen. ‘[Wie] behoort het meest invloed te hebben?’ vroeg hij zijn lezers in Idee 181. En direct daarna formuleerde hij zelf het antwoord: ‘Wie 't meest ontwikkeld is als mens. De geslachtsdelen hebben hiermee evenmin te maken als de kleur van 't haar.’

Dat was anno 1862 natuurlijk een provocerende uitspraak, die lijnrecht inging tegen de toen heersende opvattingen en dus ook veel weerstand opriep. Maar Multatuli bleef die opvattingen met vuur bestrijden. Daarbij maakte hij een onderscheid tussen ‘de wetten’ en ‘de zeden’. De wetten op zich waren zo slecht nog niet, vond hij, maar de zeden.... ‘Geen wet’, aldus Multatuli, ‘was ooit zo kleingeestig en barbaars als de zeden. [...] Welke wet gebiedt de verwaarlozing van de opvoeding uwer dochters? Welke, dat ge uw vrouwen maakt tot onbezoldigde huishoudsters? Dat doen de zeden.’ En met een spervuur van voorbeelden liet hij zien hoe meisjes en vrouwen geestelijk klein werden gehouden. Die voorbeelden zijn vaak zo schrijnend dat je je afvraagt of Multatuli zijn verontwaardiging ter wille van het effect niet te dik heeft aangezet. Hoe stond het eigenlijk met de wettelijke en vooral ook met de feitelijke situatie van vrouwen rond 1870? Deze vraag heb ik toegespitst op drie kwesties die destijds bepalend waren in het debat over de (on)afhankelijkheid van vrouwen: het onderwijs, de huwelijkswetgeving en het kiesrecht.

Wetten waren destijds in ‘geslachtloze’ taal geschreven. In de Grondwet bijvoorbeeld was geen sprake van ‘mannen’ en ‘vrouwen’, maar van ‘Nederlanders’. In de praktijk betekende dit echter mannelijke Nederlanders, vrouwen werden als een een quantité négligeable gezien. Heel duidelijk blijkt dat uit de onderwijssituatie. De opvoeding van meisjes stond in het teken van het huwelijk en de huishouding, meer ontwikkeling werd niet nodig geacht. Meisjes

[p. 27]

namen dus niet deel aan het middelbaar en hoger onderwijs, ook al stond er nergens in de wet expliciet vermeld dat ze geen onderwijs móchten volgen. Aletta Jacobs maakte in 1870 heel slim gebruik van deze maas in de wet. Als eerste vrouw opende zij toen de aanval op het mannenbolwerk van het middelbaar onderwijs. Zij vroeg én kreeg toestemming om als ‘toehoorderes’ de lessen op de Hogere Burger School in Sappemeer bij te wonen. Saillant detail is dat die toestemming werd verleend door Multatuli's aartsvijand, minister Johan Rudolf Thorbecke. Een jaar later liet Jacobs zich, wederom met toestemming van Thorbecke, inschrijven als eerste vrouwelijke student: zij ging medicijnen studeren in Groningen.

Daarmee veroorzaakte zij een storm van kritiek, zelfs binnen haar eigen familie. Een van Aletta's broers vond namelijk dat zijn vader haar beter aan de wastobbe had kunnen zetten dan achter een bureau vol boeken. De anekdote laat zien dat Multatuli gelijk had toen hij poneerde dat de zeden achterlijker waren dan de wettelijke voorschriften. Aletta's broer zou het overigens nog moeilijk krijgen: Aletta deed in 1878 haar artsexamen en was daarmee de eerste afgestudeerde vrouw in Nederland; een jaar later promoveerde zij, wederom als eerste vrouw. Haar zusters Charlotte en Frédérique werden respectievelijk de eerste vrouwelijke apotheker en de eerste vrouw met een akte wiskunde.

Ook voor wat betreft het huwelijk wees Multatuli op het verschil tussen de regels en de maatschappelijke invulling daarvan. ‘De wet’, aldus Idee 192, ‘hoe ze ook de vrouw mishandelt, blyft haar toch altyd beschouwen nagenoeg als minderjarige, of als iemand die onder curatele staat... de zeden maken de vrouw tot slavin.’ In Idee 197 liet hij zien wat die slavernij inhield. Het is verleidelijk het Idee in zijn geheel te citeren, maar de slotalinea is welsprekend genoeg: het meisje dat zich braaf heeft gedragen en (dus) ten huwelijk is gevraagd ‘mag luisteren als papa spreekt, en zwygen als papa knort, en papa wryven met kastanje-olie als-i rheumatisch is. En ze mag, als papa met 'n paar vrinden zit te praten over al de pret die ze hadden vóór hun huwelyk, naar haar kamer gaan, om daar te peinzen over de schitterende beloning van 'r deugd.’ Nu was ook de huwelijkswetgeving van die tijd niet erg gunstig voor vrouwen. Het Burgerlijk Wetboek (1838) bepaalde namelijk dat de man het hoofd van de echtvereniging was. Getrouwde vrouwen kregen de status van ‘personae miserabiles’: net als kinderen en personen die onder curatele waren gesteld (zoals zwakzinnigen of misdadigers), waren zij handelingsonbekwaam, wat inhield dat zij geen enkele rechtshandeling konden verrichten zonder toestemming van hun echtgenoot. Verder waren zij in alle opzichten gehoorzaamheid verschuldigd aan hun echtgenoot. Zij hadden geen zeggenschap over hun kinderen, konden niet vrij beschikken over het eventuele vermogen dat zij, bijvoorbeeld via een erfenis, bij hun huwelijk hadden ingebracht en ‘genoten’ slechts ‘inwoning’ in het huis van hun man. Wat dit betekende voor vrouwen met een slecht huwelijk laat zich raden. Multatuli zelf heeft niet meer mee mogen maken dat er aan de achter-

[p. 28]

stelling van getrouwde vrouwen officieel een einde werd gemaakt: de regel van de zogeheten maritale macht zou pas in 1969 uit het Burgerlijk Wetboek worden geschrapt.

Multatuli was, zoals bekend, een verklaard tegenstander van het algemeen kiesrecht. Nu viel er op het algemene van dat kiesrecht wel wat af te dingen. In feite waren alleen burgers die een bepaalde som aan belastingen betaalden, gerechtigd hun stem uit te brengen (censuskiesrecht). In de praktijk kwam het erop neer dat alleen mannelijke belastingbetalers van hun stemrecht gebruik maakten, hoewel de wet vrouwen niet expliciet uitsloot. En weer greep Aletta Jacobs, die als praktiserend arts aan alle wettelijke eisen voldeed, haar kans. In 1883, toen er verkiezingen werden gehouden en haar naam niet op de kiezerslijst bleek voor te komen, richtte Jacobs een verzoek aan Burgemeester en Wethouders van Amsterdam om haar alsnog op de lijst te plaatsen. Haar verzoek werd geweigerd met een in dit verband wel heel interessante, expliciete verwijzing naar het onderscheid tussen wetten en zeden: ‘Adressante moge zich dan al beroepen op de letter der wet’, aldus de Amsterdamse bestuurders, ‘volgens den geest onzer staatsinstellingen is aan de vrouw geen kies- of stemrecht verleend.’ Jacobs ging in beroep bij de arrondissementsrechtbank te Amsterdam, die verklaarde ‘dat het onmogelijk de bedoeling van den Nederlandschen wetgever geweest kon zijn de vrouw kiesbevoegdheid te geven’.

Uiteindelijk stelde ook de Hoge Raad haar in het ongelijk op grond van een wel heel opmerkelijke cirkelredenering: Jacobs kon niet geacht worden ‘in het volle genot van haar burgerlijke en burgerschapsrechten’ te zijn, want... zij derfde het recht om kiezer te zijn. Bij de Grondwetsherziening van 1887 werd vervolgens nadrukkelijk vastgelegd dat alleen mannelijke ingezetenen, ‘die door de kieswet te bepalen kenteekenen van geschiktheid en maatschappelijken welstand bezitten’, het recht hadden hun stem uit te brengen. Dertig jaar later werd het algemeen kiesrecht voor mannen ingevoerd, het algemeen vrouwenkiesrecht volgde in 1919.

Wat is nu de betekenis van Multatuli geweest voor de positie van de vrouw? Die kan, als men de naslagwerken mag geloven (en waarom niet?), moeilijk worden overschat. Algemeen wordt aangenomen dat hij met zijn Ideën, zijn lezingen (waarvoor vrouwen, als extra stimulans om te komen, geen toegang hoefden te betalen) en zijn talrijke brieven grote invloed heeft uitgeoefend op het ontstaan van de Nederlandse vrouwenbeweging, zoals hij op zoveel meer terreinen emancipatorisch heeft gewerkt. Dat is niet alleen een constatering achteraf, er zijn ook talrijke getuigenissen uit Multatuli's eigen eeuw waaruit blijkt dat vrouwen zich aan hem schatplichtig voelden. Twee daarvan wil ik ter afsluiting noemen. De eerste Nederlandse vrouwenvakvereniging, de in 1894 opgerichte onderwijzeressenbond, tooide zich met de naam van Thugatèr (Grieks voor ‘dochter’), een directe verwijzing naar de eerder genoemde ‘Geschiedenis van

[p. 29]

Gezag’ uit de Minnebrieven. En Aletta Jacobs ten slotte onderstreepte Multatuli's betekenis voor de vrouwenbeweging door ruim bij te dragen aan de herdenkingssteen die kort na Multatuli's dood werd aangebracht aan de gevel van zijn geboortehuis.