Over Multatuli. Jaargang 25. Delen 50-51

[p. 21]

Hans van den Bergh
Multatuli en de partijpolitiek

In onderstaande regels wil ik graag een van die merkwaardige paradoxen centraal stellen die zo kenmerkend zijn voor doen en denken van Multatuli. Het gaat mij dit keer om zijn opmerkelijke opstelling ten aanzien van de politieke stromingen van zijn tijd.

Want is het niet wonderlijk dat een uitgesproken ‘wereldverbeteraar’ als hij was, zich nooit heeft aangesloten bij een politieke partij, actiegroep of beweging? Het is namelijk beslist niet uit onverschilligheid dat hij zich afzijdig hield; nee, Multatuli toonde zich bij uitstek bewogen door het lot van ‘de gewone man’. Vooral in latere jaren hield hij zich zeer bewust bezig met wat toen ‘de sociale kwestie’ werd genoemd. Ik hoef in dat verband nauwelijks te herinneren aan Idee 451 dat een scherpe ‘sociologische’ analyse (avant la lettre) biedt van de noodsituatie onder de arbeidersklasse.

Trouwens: Dekkers optreden in de kwestie-Lebak was al evenzeer een stellingname, een principieel partijkiezen, in een publieke zaak: het beheer van onze koloniën. Maar ook op dat punt heeft hij zich nooit kunnen of willen aansluiten bij een politiek actieve groep of partij. (Zelfs heeft hij eigenlijk nooit eenduidig stelling genomen tegen het verwenste Cultuurstelsel in Nederlands Oost-Indië.)

Ook de prille socialistische beweging en haar latere voorganger Domela Nieuwenhuis, die als mens door Dekker heel hoog werd aangeslagen, heeft nooit op zijn daadwerkelijke steun kunnen rekenen.

Integendeel, uit angst dat hij met de socialistische beweging zou worden vereenzelvigd liet Multatuli in 1886 een advertentie plaatsen:

‘Om misverstand uit de weg te ruimen verklaar ik dat de meningen der Sociaal-Democraten [...] mij voorkomen in hoofdzaak onjuist te zijn.’
Multatuli

Waarom heeft hij zijn handen toch zo graag vrij willen houden? Daar zijn op zijn minst twee verklaringen voor te geven.

Ten eerste was een van Multatuli's favoriete beginselen de zogenaamde ‘Vrije studie’. Zonder enig dogma of beperking moest elk mens zien een strikt persoonlijk inzicht te verwerven. Een van zijn hete hangijzers was dat je nooit iemand moest navolgen. Zo formuleert hij dat in Idee 51:

[p. 22]

Wie me wat nadoet is dikwyls myn vyand,
meestal vervelend en altyd een dwaas.

Elders (52) zegt hij het Pythagoras kwalijk te nemen dat zijn volgelingen zwoeren bij het woord van hun meester. En ook Idee 46 is heel principieel op dit punt: ‘Ik geef wenken, geen regels.’

Wie zo'n standpunt huldigt zal allicht ook zelf niet graag een gevestigde denktrant volgen of zich bij een bestaande groepering aansluiten. En dat gevoelen is nog zo dwaas niet. Kennen we niet allemaal de lichte huivering die ons bevangt als we het stemhokje instappen en maar weer eens - pakweg PvdA willen kiezen, in het besef dat we ons dan kennelijk ook engageren met bepaalde partijpolitieke stokpaardjes en ons associëren met deze of gene griezel van de partij?

Maar de tweede en belangrijker reden voor Dekkers niet-partijgangerschap was zijn typische vorm van waarheidszoeken. Multatuli was - en het is eerder opgemerkt door Van Dooren in Over Multatuli 31, p. 15-23 - in wezen een typische dilettant-filosoof, maar dan een ‘dilettant’ in de destijds gangbare betekenis van: niet-academische liefhebber. Multatuli was zijn leven lang een wijsgeer, iemand die niet aflaat te onderzoeken wat wáár is.

Dat deed hij met name door gevestigde opvattingen en algemeen gangbare termen steeds weer met scepsis te onderzoeken. Hij analyseerde de gebruikte begrippen op hun bedoelde én werkelijke inhoud en was in die zin een voorloper van de analytische (met name Britse) school in de filosofie. Hij onderwierp geijkte terminologieën aan een streng semantisch onderzoek: wat bedoelt iemand eigenlijk die dit of dat beweert? Hierin schuilt ook de verklaring van een van zijn eerste Ideën (10) ‘De jeugd moet zich oefenen in 't bepalen.’ En op die grond ook vermeed hij openlijk te kiezen tussen het Cultuurstelsel of Vrije arbeid, omdat zijn wantrouwige analyse van de twee termen hem leerde dat beide stelsels botweg neerkomen op uitbuiting.

Een halve eeuw voor de stichting van de signifische kring van Van Eeden en Mannoury - die uitliep op de nog bestaande School voor de Filosofie in Leusden - onderzocht Multatuli al uiterst sceptisch de heersende partijpolitieke begrippen.

Laten we eens kijken hoe hij zich daarover uit in zijn enige echt politieke pamflet, zijn drama Vorstenschool (dat gewoonlijk door kenners geminacht wordt, maar dat ik - uit jeugdsentiment - heel hoog heb zitten en dat ik bijna helemaal kan opzeggen, net als - by the way - Henk Hofland).

In het derde bedrijf spreekt koningin Louise eerst over de conservatieven:

Behouden? Konserveeren? Wat? Het oude?
Volstrekt niet! Ook dit woord is leugen. Nooit
Zag ik Behouders met 'n vygeblad
Gekleed, of... niet-gekleed. Nooit met 'n pyl

[p. 23]

Van vischgraat, zich het dejeuner verdienen.
[...]            en als
Er een behouder opstond uit het graf, Waarin hy sinds een eeuw zich...konserveerde,
Hy zou zich erg'ren aan z'n afgevallen kleinzoon
Die toch in eigen oog behoudend bleef.
Behouden? Wat? Wat wordt behouden? Niets
Dan eigen geld en goed, als 't mooglyk is,
En wat vooroordeel tegen nieuwigheid.

En tegen de liberalen - de eigenlijke progressieven van die dagen - fulmineert ze, ongetwijfeld mede uit naam van de schrijver, als volgt:

[...] Ik ben liberaal,
God weet het! Maar juist uit vryzinnigheid
Veracht ik dat modern partygeknoei [...]
Ik zoek de waarheid op een andren weg.
Wat heden liberaal heet, zal weldra
Behooren tot den oude-pruikentyd.
[...]
En meer nog: meent ge dat de woorden juist zyn,
Waarmee men 't goede en schoone in vakjes deelt,
Als schelpen in de kast van 'n muzeum?
Neen, neen, zóó ingeworteld is 't onware, dat
De naam zelfs der partyen, leugen is.
Wie zich vryzinnig noemt, en liberaal -
Omdat-i anders dwaalt dan grootpapa!
Is vaak [...] zoo vastgeroest en stram, zoo onvryzinnig-
Bekrompen en ònliberaal...dat by
Den ramp der zaak, nog de ironie van 't woord
Haar bytend gif in de open wonde spuit.
[...]

En ook over de radicalen breekt ze haar koninklijke staf, en Multatuli speelt daar heel mooi met de etymologische wortel van het begrip:

Zeker! Radikaal!
Wie zou niet wenschen al 't verkeerde in goed
Te zien veranderd: radikaal! O zeker!
De landman snoeit het onkruid niet, hy rukt
Het uit, met stam en wortel: radikaal!
Maar...ook dit woord veranderde van zin:
Zy die zich radikalen noemen als

[p. 24]

Party, de schreeuwers om verbetering
Van...weer en wind - weet ik het - zy die eischen
Dat een Regering zorgen zal dat twee
Maal twee gelyk aan vyf zal wezen, en
Dat ieder even groot - of klein! - zal zyn...

Het is al met al interessant te zien hoe de schrijver steeds onderzoekt of de termen zelf - conservatief, vrijzinnig, radicaal - wel steek houden. Hij wantrouwt haast intuïtief de woorden die het zicht op de zelf ontdekte waarheid vertroebelen. We zullen zo direct zien dat hij inderdaad de socialisten voor irrationeel hield of (zoals Louise zei) voor mensen die eisten ‘dat twee maal twee gelijk aan vijf zal wezen’.

Want - hoezeer ook begaan met de sociale zaak - Multatuli verzet zich met dezelfde drift tegen de grondstellingen van het socialisme die hij evenzeer voor onwaar houdt. Immers waar moet het geld voor hun maatschappijhervorming vandaan komen?

In 1884 schrijft Multatuli daarover een prachtige brief aan een van de socialistische voormannen, H.C. Muller, met wie hij in die tijd correspondentieschaakte. Al eerder heeft hij hem toevertrouwd dat hij ‘Karel Marx’ onleesbaar acht omdat de man niet kan schrijven en - typisch signifisch verwijt! - omdat deze zijn boek ‘Het Kapitaal’ heeft genoemd. Hoezo? Is er dan maar één kapitaal? En is dat soms een ondeelbare grootheid? En in de brief van 8 januari '84 volgt dan dit betoog (vw xxiii, p. 31):

Die arme Nieuwenhuis! [...] Hy zal op drie manieren geslagen worden. 1* Door de bezitters. 2* Door z'n zoogenaamde geestverwanten die hem slechts eren zullen zoolang hy kans ziet de verplichting der maatschappy te bespreeken om ieder 't noodige te verschaffen. Hiermee zal hy wel uitscheiden zoodra hy inziet dat daarby behoort opgegeven te worden waar dat noodige vandaan moet komen? Voeding op de school? Magnifiek! Ik ga nog verder, en zeg: voeding overal! Voeding op straat, op stoepen, op gootplanken, in de lucht, op je beddeplank, op bestekamers [w.c.'s] als je dat verkiest. En waarom voeding alleen? Me dunkt als we aan het begeeren zyn en 't maar voor 't zeggen hebben, moeten we wat royaler kiezen! Alzoo ook allerlei ander genot!

En daarop volgt dan een mooie multatuliaanse opsomming van alle mogelijke denkbare welvaartsexcessen als schoenen met diamanten gespen voor de kinderen der armen. En een muziekkorps bij iedere school. En ‘De sterrekunde ...nu ja die beoefenen de jongelui voortaan op plezierreisjes naar de maan...’. Kortom een bestrijding van de socialistische idealen door ze ad absurdum door te voeren. Maar Multatuli's stellingname is economisch gesproken zo gek nog

[p. 25]

niet. Herverdeling van de beschikbare goederen leidt inderdaad tot niets. Ik heb het vaak genoeg bij Jan Pen gelezen: als je het geld van de weinige rijken aan de vele armen geeft hebben ze allemaal te weinig.

Uit eigen vrij verworven inzicht betoogt Multatuli hier vrij rationeel: men kan geen bezit uit het niets creëren, of in zijn bewoordingen aan Muller: ‘De beoogde beneficia [waardevolle goederen] moeten ergens vandaan komen: de natuur der dingen is stipt in haar boekhouding!’ Tenslotte hebben de socialisten toch onvermoede vooruitgang geboekt in de 20ste eeuw (meer dan ook Domela zelf bevroedde) door de enorme toename van de arbeidsproductiviteit, als gevolg van de mechanisering en de fabrieksmatige productie. Die ontwikkelingen kon Multatuli niet voorzien en zolang hij die niet kende, bezag hij met huiver en wantrouwen het onbeperkte eisenpakket van de socialistische voormannen.

Maar dat vloeide zoals gezegd allerminst voort uit sociale onverschilligheid, want dat er iets gedáán moest worden zag hij scherper dan menig ander, zoals opnieuw mag blijken uit een kleine, bij insiders befaamde Vorstenschool-passage (uit het eerste bedrijf); Louise spreekt tegen haar moeder:

[...] Het Volk
Is laag gezonken, moeder! Ziel en hart
Gaan onder by aanhoudend stoflijk lyden.
De gloed van hooger geestdrift wordt gedoofd,
Als 't leven slechts één kamp is met het lage,
Als niet te sterven 's levens eenig doel is,
En uitstel van bezwyken hoogste prys!
Wat is den arme 't schoon der lente? Niets!
Een sterrenhemel? Niets! Wat is hem kunst?
Wat zyn hem tonen, tinten, geuren? Niets!
Wat is hem poëzie? Wat liefde? Niets!

Bij het instuderen van het stuk beklaagde Multatuli zich er nog over dat Mina Krüseman deze verzen zo weinig bevlogen wist te brengen. Het gewone volk zou door haar voordracht in elk geval niet tot liefde voor poëzie ontbranden!

Maar de merkwaardige paradox tussen meegevoel en afzijdigheid die ik aan de orde stelde, kan dus verklaard worden uit de behoefte om zelf, zonder voorgangers, naar oplossingen te zoeken en om - voor alles - juist als vrijdenker onafhankelijk te blijven, of - om nog eenmaal koningin Louise te citeren -

Ikzelf ben liberaal maar juist hierom
Mag ik m'n oordeel niet aan banden leggen.