Over Multatuli. Jaargang 24. Delen 48-49

[p. 2]

[p. 3]

[Nummer 49]

Camiel Hamans
Gerke Postma, 13 maart 1920 - 11 mei 2002
Een man als een huis

Multatuli en uitgevers, daar kwam zelden een gelukkig en langdurig huwelijk uit voort. In zijn eigen tijd althans. In onze dagen, nu de meester niet langer in staat is zijn goede relaties te belasten met klachten, smeekbeden en oekazes, is het een enkele uitgeverij gelukt een bestendige band met het werk van Douwes Dekker te onderhouden. G.A. van Oorschot natuurlijk, maar eveneens het Huis aan de Drie Grachten, de naam waarachter de onlangs overleden boekenman Gerke Postma schuil ging.

Gerke Postma was geen geboren uitgever. Hij zat al ruim dertig jaar als antiquaar en boekhandelaar in het vak voor hij in 1977 besloot zich ook aan de uitgeverij te wagen. Het heeft hem windeieren gelegd, maar dat weerhield hem er niet van, zij het op steeds bescheidener schaal, in totaal twintig jaar lang als uitgever actief te blijven.

Gerke Postma dreef in Amsterdam aan de Oudezijds Voorburgwal 249, het echte Huis aan de Drie Grachten, een boekhandel die zich vooral richtte op de neerlandistiek. Niet omdat hij zelf de Nederlandse letteren bestudeerd had of die hoger achtte dan de literatuur van de ons omringende culturen. De achtergrond voor zijn specialisatie was aanzienlijk prozaïscher. In de tijd dat hij de winkel en de firma overgenomen had van de legendarische A.A. Balkema was het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam nog gevestigd aan de Oudemanhuispoort. De hooggeleerde Hellinga, die tijdens de Tweede Wereldoorlog met Balkema samengewerkt had bij de productie van clandestiene uitgaven, stuurde zijn studenten, net als zijn collegae Donkersloot en naderhand Stuiveling, naar de boekhandel ‘next door’. Zodoende leerde Gerke, die zelf enige jaren vruchteloos te Delft rondgelopen had, alle aankomende neerlandici kennen en werd hij het aangewezen adres voor hun vragen en bestellingen.

De start van de uitgeverij was even weinig gebaseerd op marktonderzoek als op harde cijfers. In de winkel, die zich in de loop der jaren, mede door een evenmin uitgekiend beleid om enthousiaste en attractieve jonge dames ter assistentie aan te trekken, tot een soort van sociëteit ontwikkeld had waar literair en linguïstisch geïnteresseerden met elkaar en de eigenaar rustig van gedachten konden wisselen, werd steeds vaker geklaagd dat de grote huizen en de gerenommeerde tijdschriften geen belangstelling meer hadden voor het werk van

[p. 4]

de aankomende geleerden. Goede scripties verstoften in laden en voor het onderzoek van iemand die nog geen naam had, was alleen tegen betaling een publicatiemogelijkheid te vinden. Dit vond Gerke bespottelijk en hij had daarom het gevoel hieraan iets te moeten doen.

Niet dat hij meteen een plan ontwikkelde of zelfs maar een begroting maakte, Gerke was niet zo'n man van daden, hij sprak er voornamelijk over. Met zijn goede vriend Piet Schippers, de drijvende kracht achter zetterij en uitgeverij Rodopi. En met enige jongens die een paar jaar daarvoor aan de wieg van Spektator gestaan hadden, een intussen succesvol vakblad voor neerlandici dat zich op basis daarvan in de gunst van het grote concern Wolters-Noordhoff mocht verheugen.

Schippers en een paar van die knapen uit de Spektator-club waren doordrammers. Er kwam zodoende een echte bv. En Gerke vond dat leuk, want boeken waren zijn lust en zijn leven. Boekjes maken was dus nog leuker, zeker als je er zo'n belangrijk doel als het heil van de wetenschap mee diende. Of er aan verdiend kon worden vond hij minder belangrijk. Niet dat hij graag geld verloor, integendeel. Hoe genereus Gerke ook was, hij kon tegelijkertijd op een gulden doodvallen. Maar hij had nergens zo'n afkeer van als van dollartekens in andermans ogen. Nu kon hij zich ook permitteren de onbedoelde rol van mecenas te spelen. Via zijn moeder was hij een Kluwer-erfgenaam, hetgeen ongetwijfeld ook de reden was dat hij, nadat hij eerst tevergeefs geprobeerd had in de voetsporen van zijn bouwkundige vader te treden, vervolgens zijn heul bij het bedrukte papier gezocht had.

Vanaf het eerste moment had het Huis aan de Drie Grachten met Multatuli van doen. Ook dat was weer redelijk toevallig. Een van Gerkes Amsterdamse gesprekspartners werkte intussen in Leiden. Daar bleken ook geestdriftige figuren rond te lopen die het hoog tijd vonden dat de kussens in de wetenschappelijke letteren eens opgeschud werden. Dus kwam het tot samenwerking en kwam de Leidse Célinevertaler, romanist en literatuurtheoreticus Mani Kummer de redactie versterken.

In Leiden was op initiatief van de hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde Hans Gomperts een omvangrijk Multatuli-project opgezet, waaraan onder meer Eep Francken en Paul van der Plank meewerkten. Kummer was door de gezamenlijke werkgroepen die hij met Gomperts gaf, geïnteresseerd geraakt in Multatuli. Vanuit zijn Franse achtergrond kwam hij vervolgens met het idee regelmatig een zgn. Cahier over Multatuli uit te brengen. In Frankrijk is het immers doodnormaal dat belangrijke schrijvers hun onderzoek periodiek gebundeld krijgen in een boekje. Gerke vond het een prachtig plan en met steun van subsidiënten begon op 2 maart 1978 Over Multatuli te verschijnen, onder redactie van Eep Francken, Mani Kummer en de bekende klassieke Multatuliaan Piet Spigt.

Via Over Multatuli kreeg het Huis aan de Drie Grachten meer Multatuli in

[p. 5]

het fonds. Garmt Stuivelings Levenslang bijvoorbeeld of Fasseurs oratie uit 1987 Onhoorbaar groeit de padi, Max Havelaar en de publieke zaak. En natuurlijk in hetzelfde jaar Van der Planks vervolg op De Mare: Multatuli-literatuur 1948-1977. De manier waarop dit boek tot stand gekomen is, de moeite, de energie en de investering die hij moest doen om dit belangrijke werk uiteindelijk op de markt te kunnen brengen, deed Gerke hopen dat hij nu eens geen winkeldochter uitgegeven had. Opnieuw tevergeefs en dat temperde zijn enthousiasme voor het uitgeversdom behoorlijk. Daarbij kwam dat van zijn aanvankelijke makkers in het kwaad vrijwel niemand meer over was. Dus bracht hij zijn commerciële activiteiten als uitgever terug tot een minimum.

Maar dat beperkte basisniveau was en bleef Multatuli. Gerke voelde zich namelijk thuis in de kring van het Multatuli Genootschap, in de sfeer van vrijdenkerij die daar nog niet geheel verdwenen was, in de omgeving van archiefsnuffelaars en literatuurminnaars. Aan die club had hij zijn woord gegeven, vond hij en die kon dus op hem rekenen. Als op een huis.

Trouw bezocht hij de bijeenkomsten, niet alleen om daar het nieuwste nummer van Over Multatuli te presenteren, maar veel meer nog omdat hij zich in de wereld van de Multatulianen op zijn plek wist. In die omgeving waar decorum nauwelijks een rol speelde, waar liefhebbend dilettantisme nog niet verboden was en waar geen enkele zekerheid of wet op voorhand aanvaard hoefde te worden, daar trof hij zijn natuurlijke habitus aan. Daarom bleef hij Over Multatuli uitgeven, nog tien jaar lang. Tot hij in 1997 bedacht dat hij op 77-jarige leeftijd en na 39 afleveringen toch een beetje oud begon te worden en daarom de fakkel moest overdragen.

Ook nu had hij weer niet goed gerekend. Er zijn nog vijf jaar bijgekomen: op 11 mei is Gerke overleden. Vijf dagen later, op 16 mei, hebben wij hem in Gorssel, vlakbij Deventer, begraven. Het was een hete dag, die dorstig maakte. Dat zou hem deugd gedaan hebben en wij hebben op zijn geboortegrond dan ook nog een goed glas op zijn nagedachtenis geheven.

La Roque Gageac, 15 augustus 2002