Over Multatuli. Jaargang 24. Delen 48-49

[p. 41]

Eep Francken
Onverdiende lof en onverdiende blaam
Annemarie Kets-Vree over de uitgaven van Woutertje Pieterse

Bij het doorbladeren van Over Multatuli 47 zag ik dat ik in de noten bij Annemarie Kets-Vree, ‘Een editie van Woutertje Pieterse: de kwadratuur van een cirkel?’, tot twee keer toe word geprezen. Mijn dag was goed. Weliswaar had ik haar pluimpje helemaal niet verdiend, maar juist van onverdiende lof kun je lekker genieten. Jammer genoeg werd mijn plezier door het eigenlijke artikel nogal bedorven. Kets' goedkeuring in de noten gaat namelijk gepaard met flinke kritiek, zowel aan mijn adres als aan het adres van anderen. En die terechtwijzingen zijn al net zulke misslagen als haar lofprijzing. In tegenstelling tot onverdiende bijval is onverdiende blaam erg akelig. Ik kom er dus tegen op, ook al moet ik daarmee meteen haar gewaardeerde schouderklopjes doorsturen naar wie er werkelijk recht op heeft.

Wat is er aan de hand? Na Multatuli's dood hebben ‘editeurs’ het verhaal van Woutertje losgeweekt uit het oorspronkelijke verband van de Ideën waarin het is ontstaan. Zij hebben met het oog op de vermeende voorkeur van de lezer Multatuli's beschouwingen, aforismes en uitweidingen geschrapt om een doorlopend verhaal over de jonge held Wouter over te houden. Kets-Vree zegt dat er tot nu toe zeven uitgaven van Woutertje verschenen zijn. Zij begint haar opsomming bij de editie M. Douwes Dekker-Hamminck Schepel (‘Mimi’, 1890) en besluit met de editie Eep Francken (1980). Maar in feite bestaat er geen editie Francken. In 1980 gaf uitgeverij Het Spectrum De geschiedenis van Woutertje Pieterse uit. ‘Met een nawoord van Eep Francken’, zoals het stofomslag zegt. De zogenaamde editie-Francken is een herdruk van de editie-Mimi (zie ook Over Multatuli 11 p. 39), verzorgd door Het Spectrum. Aan Het Spectrum komt dus de lof voor de toelichting en de tekstkeuze toe die ober Kets overhaast op mijn bord heeft neergevlijd. Mimi's oer-Wouter (waarover in datzelfde Over Multatuli 11 een interessant stuk van Jeroen Kluiver) kent geen zes, maar vijf concurrenten: Van den Bergh van Eysinga, Donkersloot, Stuiveling, Ett, Stapert. Ik heb het niet gedaan.

Hoewel zelf dus even onschuldig als de pasgeboren baby van het gezegde, wil ik hierbij nog aantekenen dat ik het met de kritiek die mevrouw Kets op de ware tekstverzorgers uitoefent, in hoofdzaak oneens ben. Wat zijn haar bezwaren? Zij verwijt hun dat ze ‘geen inzicht in de criteria’ geven die ze hebben gevolgd bij hun knipwerk. Voorts zouden zij de ‘basistekst [...] consequent’ moeten overnemen. Dat wil bijvoorbeeld zeggen dat er geen hoofdstuktitels mogen worden ingekort en geen voetnoten mogen worden geschrapt. Want: ‘voor de

[p. 42]

auteur hoorden ze erbij’. Bovendien moeten de editeurs ‘recht doen aan de fragmenten die buiten de selectie zijn gelaten’ en een ‘presentatievorm... ontwikkelen waarin het Ideën-kader als het ware op de achtergrond zichtbaar blijft.’

Naar mijn indruk ligt aan deze kritiek een groot misverstand ten grondslag over aard en bedoeling van de Wouter-uitgaven. Dat geen van de zes editeurs mevrouw Kets informeren over hun criteria, is niet te wijten aan de verzamelde domheid of slordigheid van de zes, maar komt voort uit de vanzelfsprekendheid van die criteria. Wat behoort tot het Wouter-verhaal mag blijven, van de rest moet veel geschrapt worden. Dit hoeft men niet omslachtig uit te leggen, want het is rechtstreeks verbonden met de genomen beslissing om, tegen Multatuli's uitgesproken bedoeling in, uit zijn veelzijdige, grillig gecomponeerde Ideën een werk te destilleren dat op een gewone roman lijkt. Recht doen aan weggelaten fragmenten en de compositie van de Ideën-bundels zichtbaar houden, is met dat streven strijdig.

In heel haar kritiek verzet mevrouw Kets zich in feite steeds opnieuw tegen die beslissing. Steeds wijst zij een weg, terug naar de Ideën. Multatuli zou haar allicht omhelzen, maar zij gaat voorbij aan het centrale idee van elke Wouter-‘editeur’, die nu juist níet ‘basisteksten’ consequent overneemt en wél van alles schrapt. Allemaal voor het hogere doel: het winnen van nieuwe lezers voor Multatuli. Voor dit doel toont mevrouw Kets maar weinig oog. Haar ideale Wouter zijn de zeven bundels Ideën. Ik ben het met dit waardeoordeel van haar eens, maar wie een Wouter-roman samenstelt, moet eraan voorbijgaan.

Wie de editie van Wouter een vraagstuk noemt dat te vergelijken is met dat van de kwadratuur van de cirkel, zoals mevrouw Kets doet, beschouwt zo'n uitgaaf in feite als een onmogelijke onderneming. Daarin heeft zij gelijk, als men tenminste bij het werk rekening zou houden met haar eisen en haar overweging dat dit of dat ‘er voor de auteur bijhoorde’, want die eisen en die overweging zijn strijdig met de onderneming zelf.

Het komt het duidelijkst naar voren aan het eind van haar stuk. Hoewel zij even goed als een ander weet dat de enige authentieke versie die van de complete Ideën is, en alle ‘Wouters’ op zijn best als geslaagde leugentjes om bestwil te beschouwen zijn, stelt zij ons ten slotte namens de samenwerkende editeurs van de 21ste eeuw niets minder dan: ‘een authentieke Woutertje Pieterse’ in het vooruitzicht. Nee, daar trappen wij niet in. Het is of-of: of authenticiteit, of Woutertje. Een kinderbijbel is de Bijbel niet; Hamlet als ‘illustrated classic’ is geen Shakespeare; de dadels van Hassan zijn niet driemaal groter dan ze zijn.

[p. 43]

Beste Eep,

Dat ik, zoals je schrijft, door Multatuli zou worden omhelsd vanwege mijn ideeën over een Wouter-uitgave beschouw ik als een compliment, want recht doen aan de opvattingen van de schrijver, daar gaat het toch om. Dat betekent overigens niet dat ik de zeven bundels Ideën zonder meer zou willen herdrukken. Ik erken wel degelijk de noodzaak en de waarde van een afzonderlijke uitgave van het Wouter-verhaal - schreef ik niet dat ik zonder zo'n uitgave Woutertje Pieterse pas veel later ontdekt zou hebben? Maar behalve Shakespeares Hamlet en de gelijknamige ‘illustrated classic’ is nog heel veel mogelijk. Van de Engelse (en Franse en Duitse) klassieken bestaan meerdere uitgaven naast elkaar, bestemd voor verschillende soorten lezers, en bij elke volgende generatie komen er weer nieuwe bij. Zonder eerdere editeurs van ‘domheid’ of ‘slordigheid’ of andere vreselijke zaken te betichten, heb ik me afgevraagd wat een nieuwe uitgave van Woutertje Pieterse aan de al bestaande zou kunnen toevoegen. En ja, dan vind ik - als je ziet hoe het Wouter-verhaal in de loop der jaren langzaam is gegroeid en ook vérgroeid met de voor Multatuli zo kenmerkende uitweidingen -, dat je op zoek moet naar een manier om het Ideën-kader recht te doen. En dan zou ik... enfin, dat kan iedereen die dat wil nog eens rustig nalezen in de vorige aflevering van Over Multatuli. Bij mijn overdenkingen heb ik zo nu en dan aangegeven hoe anderen de problemen destijds hebben aangepakt. Soms zag ik daarin aanknopingspunten, soms zou ik het anders willen doen. Dat is iets anders dan al dan niet verdiende ‘lof of blaam’ toedelen. Woutertje Pieterse, daarover zullen we het eens zijn, is een van de toppers uit onze letterkunde en als zodanig verdient het, net als Hamlet en andere klassiekers, van tijd tot tijd een nieuwe uitgave.

Met vriendelijke groet,

Annemarie Kets

PS: De editie-1980 - of je die nu de editie-Francken wilt noemen of de Spectrum-editie, ach... what's in a name? Feit is dat het geen loutere facsimile is van de uitgave-Mimi, maar een plaats verdient in het rijtje edities vanwege de latere toevoegingen (noten en nawoord).