Over Multatuli. Jaargang 24. Delen 48-49

[p. 27]

Rudy Kousbroek
Positivisme en humor
Over Multatuli

Het is mij een eer en genoegen hier over Multatuli te mogen spreken, voor een gezelschap dat ongetwijfeld veel meer van deze schrijver weet dan ik, en bovendien samen met iemand die zich geen knollen voor citroenen laat verkopen - niet door Multatuli en niet door mij, te weten Maarten 't Hart.

Maarten en ik hebben wel eens meer over Multatuli gediscussieerd, namelijk bij gelegenheid van zijn honderdste sterfdag; wij stelden ons voor dit duet, destijds getoonzet en gedirigeerd door Lien Heyting - verschenen over twee hele bladzijden in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad van 13 februari 1987 - hier nu nog eens dunnetjes over te doen, met deels dezelfde en deels nieuwe argumenten. De rolverdeling was destijds dat Maarten zich met argumenten tegen, en ik mij met argumenten vóór Multatuli zou profileren. De vlag waaronder ik preekte werd in de krant aangekondigd als ‘Multatuli schreef als een god’, terwijl Maarten marcheerde onder een vaandel met het opschrift: ‘Goed schrijven is geen vrijbrief voor schurkenstreken’.

Als dat de werkelijke geschilpunten waren geweest zou de discussie misschien alleen maar een soort stijloefening zijn geweest; maar het ging in feite om andere dingen. Een nadere introductie van Maartens standpunt luidde: ‘Wat in Multatuli's Ideën te vinden is aan gebrul, kletskoek, wartaal, pseudowetenschap, opschepperij, dat slaat alles.’ Daartegenover citeerde het Cultureel Supplement mijn uitspraak ‘Dat Multatuli vroeger op allerlei christelijke scholen niet gelezen mocht worden, dat is de tragedie van Holland.’

En daarover zijn wij inderdaad nog steeds niet uitgediscussieerd. Wat mij ook nu nog het belangrijkst lijkt is het filosofische standpunt dat Multatuli vertegenwoordigde, een standpunt dat in zijn tijd, dat wil zeggen het midden van de tweede helft van de 19de eeuw, vergeleken bij de toen gangbare opvattingen de gedaante had van een oase van gezond verstand.

Ik doel nu op Multatuli's anti-godsdienstige, anti-christelijke wereldbeschouwing. Had dat in die tijd maar meer verspreiding gekregen! In die tijd dachten de christelijke gelovigen nog ongeveer zoals de moslims nu, en als er iets is waar het de muzelmannen tot op de huidige dag aan ontbreekt, dan is dat een islamitische Multatuli. Daaraan alleen al is de betekenis van Multatuli af te meten.

Multatuli was niet alleen iemand die grappen over het geloof durfde te maken, ook de opvattingen die hij er in plaats van het geloof op nahield waren modern en zijn dat in beginsel nog steeds; hij beleed een soort Multatuliaans

[p. 28]

positivisme, een natuurfilosofie in de geest van Auguste Comte en Voltaire, en wat methode en uitgangspunten betreft beslist geen kletskoek en wartaal. De natuur, zo heeft Multatuli in diverse toonaarden betoogd, kan niet liegen. In Idee 577 omschrijft hij de manier van denken die nodig is om de natuur te doorgronden als voorbeeldig voor de manier waarop we over alles zouden moeten denken. Hij schrijft daar: ‘Fysica, in één woord, is de ware enige godsdienst. In het onbelemmerd bestuderen van de ryke natuur ligt het middel om de mensheid op te voeden tot de grootst mogelijke mate van bijzonder geluk en algemene verbroedering’. De fysica was voor hem ‘het ware geneesmiddel tegen het verbranden van oude vrouwtjes en het bouwen van malle torens, fysica leert de waarheid spreken - ze bewaart ons voor theologie, die hysterische beschouwing van dingen die er niet zijn.’ ‘Wie 's avonds een lege portemonnaie op z'n nachttafel legde, zal dien 's morgens niet gevuld vinden, omdat-i droomde van schatten. De werkelijkheid vleit niet. Zy is oprecht. Zy is onomkoopbaar. Zy is waar.’

Iemand die in de christelijke Nederlanden van rond 1870 zulke opvattingen verdedigde, die heeft toch zeker een standbeeld verdiend? Bijna niemand kan zich meer een voorstelling maken van de absolute macht van de religie in die tijd, van de wurggreep die de godsdienst had op alle facetten van de samenleving. Zelfs in mijn jeugd was het nog een grote onverdraagzame oerkracht; hoe de greep daarvan voelde kan nu niemand zich al meer indenken, laat staan hoe dat in de 19e eeuw geweest moet zijn. Als in die tijd de opvattingen van Multatuli zich ongecensureerd hadden kunnen verbreiden, zou Nederland een ander land zijn geweest, en ook waarschijnlijk nu nog een ander land zijn.

Het voorbeeld dat mij bij deze speculaties voor ogen staat is Frankrijk, waar ik het grootste deel van mijn leven heb gewoond en waar ik over de jaren de mentaliteit en de denkbeelden heb leren herkennen die vereenzelvigd kunnen worden met de zogenaamde Derde Republiek (1870-1940). Tijdens deze ‘Troisième République’ heeft in het intellectuele leven en vooral in het openbaar onderwijs een geest, een mentaliteit bestaan die onmiskenbaar aan Multatuli doet denken - hetzelfde romantische intellectualisme, kritisch, ironisch, antiklerikaal, eigenwijs en individualistisch; zelfs de toon is soms opvallend Multatuliaans.

Bij deze manier van denken werd ook in Frankrijk natuurlijk ook de kerk verketterd, maar tenminste niet gecensureerd in ‘l'école laïque’, het niet-kerkelijke openbaar onderwijs. Zoiets is wat mij voor de geest komt als ik me voorstel wat er gebeurd zou zijn wanneer de Nederlandse kinderen al op de lagere school Woutertje Pieterse hadden moeten lezen - en uit het hoofd leren, zoals in Frankrijk al in de laagste klassen werd begonnen met La Fontaine, al snel gevolgd door andere klassieken. Het resultaat was dat er voor alle Fransen, zelfs met alleen maar lagere school, een soort gedeeld bezit bestond aan teksten die iedereen kende en herkende, met zinspelingen die door iedereen werden begrepen, aldus de basis vormend van een gemeenschappelijke literaire cultuur. In ons taalgebied zijn er maar weinig schrijvers wier werk een dergelijke functie had

[p. 29]

kunnen vervullen, met uitzondering van dat van Multatuli, dat er opvallend geschikt voor zou zijn geweest. Het heeft die invloed in zekere zin ook wel gehad, in beperkte mate en sporadisch, in weerwil van de hevige weerstand die in de Nederlandse christelijke cultuur tegen zijn werk bestond.

Anders dan in Frankrijk was bij ons ook het openbare onderwijs volkomen onderworpen aan christelijke censuur. Niemand mocht gekwetst worden in zijn heiligste gevoelens, en spot was al helemaal taboe. Je denkt met weemoed aan de invloed die het op de Nederlandse taal zou hebben gehad als het proza van Multatuli er bij de jeugd een paar generaties lang zou zijn ingestampt. Het enige boek dat bij ons een vergelijkbare invloed heeft gehad is de Statenvertaling, maar dat is allang voorbij. Er zijn nu van de Bijbel alleen nog wat infantiele versies zonder moeilijke woorden in omloop, die gelukkig ook veel meer worden gelezen.

Natuurlijk heeft Maarten gelijk: het is niet te ontkennen dat Multatuli slecht op de hoogte was van de natuurwetenschappen en werd gehinderd door een mateloze eigenwijsheid. Maar er zijn twee factoren die maken dat ik hem hoog heb zitten. Dat is in de eerste plaats het feit dat hij een juist beeld had van de grondslagen en de methode waar het wetenschappelijk denken op berustte. Ook zijn voorstelling van getalbegrip en de grondslagen der wiskunde was in grote lijnen deugdelijk, zoals met talloze citaten uit de Ideën is te illustreren. Het is hier een goede gelegenheid om de lof te zingen van de onder auspiciën van het Multatuli Genootschap gepubliceerde concordantie op het werk van Multatuli, de Multatuli Encyclopedie van K. ter Laan (SDU 1995), waarin je maar een woord hoeft op te slaan om te zien wat de grootmeester erover gezegd heeft; bijvoorbeeld ‘Noodzakelijkheid’ als gedetermineerde oorzakelijkheid, zie de Ideën 165, 169, 177, 348 en 528. Of voor getalbegrip onder ‘Drie’, zie Idee 1108, ‘De uitdrukking drie, byv. is voor beginnende denkers zinledig. Ze doen er altyd appelen en knikkers by, en zijn dus even dom als de Natuur zelf, die ook niet kan werken onder coëfficient.’

Wat ook pleit voor Multatuli's intuïties is dat hij van knutselen hield en daar talent voor had. Ook bij het knutselen immers wordt de mens geconfronteerd met die al eerder geciteerde inzichten: ‘de werkelijkheid vleit niet. Zy is oprecht. Zy is onomkoopbaar...’ Nog onlangs kwam ik een getuige daarover tegen in dat vreemde boekje getiteld Anecdoten over Multatuli, verschenen in 1960 bij Van Oorschot, samengesteld door Annet Horsman; in een getuigenis uit 1881 van Albrecht Merens, een neef van Mimi Hamminck Schepel, wordt beschreven ‘hoe hij met Dekker en Wouter en (zijn broer) Dirk vliegers opgelaten heeft die DD zelf geconstrueerd had. Het weer was zo schitterend en de bouw zo goed, dat de drie vliegers - elk van andere afmeting - een hele nacht bleven opstaan.’

En dan de tweede factor: dat is Multatuli's gevoel voor humor. Het is, denk ik, het ingrediënt waar zijn schrijftalent in hoofdzaak op berustte, en ook, in de vorm van ironie en sarcasme, zijn kritische geest, zijn scherpe neus voor vervalste gevoelens en bedrog. Epistemologisch is het vermoedelijk allemaal te her-

[p. 30]

leiden tot zijn afkeer van de religie, zoals hij het omschrijft in Idee 166: ‘Geloof, een opgedrongen surrogaat voor kennis.’

Dat zijn dus de twee factoren, zijn positivisme en zijn humor, die maken dat ik Multatuli blijf zien als het Grote Licht van de Nederlandse cultuur in de 19e eeuw.