Over Multatuli. Jaargang 23. Delen 46-47

[p. 52]

Jac. Aarts
Lothariootje moet hangen

‘Natuurlijk ken jij’, schreef iemand mij enige tijd geleden, ‘de uitdrukking “Barbertje moet hangen”. Natuurlijk weet jij ook dat die zijn oorsprong vindt in Max Havelaar en dat het een toneelschetsje is waarmee het boek opent. Al heel lang vraag ik me af waarom die Barbertje moet hangen, want zij heeft niets op haar geweten. Lothario, die feitelijk ook onschuldig is, moet per se aan de galg, maar die is tenminste nog schuldig aan iets anders: eigenwaan. Waarom luidt de uitdrukking dan niet “Lothario moet hangen”?’

Deze kwestie zat me al langer dwars, maar ik stopte het steeds weg. Door deze vraag kwam het weer naar boven. Negen jaar lang heb ik als leraar Nederlands gewerkt. Negen jaar lang dacht ik ‘als ze me maar niet vragen naar die titel die niet klopt, want wat moet ik dan zeggen.’ Ik dacht toen namelijk nog dat ik als leraar overal een antwoord op moest hebben. Misverstand!

De vragensteller heeft natuurlijk gelijk. Het moet zijn ‘Lothario moet hangen’, dus het is fout opgeslagen in het collectieve taalgebruik en literaire geheugen. Naar de oorzaken daarvan kunnen we alleen maar gissen. Ik zal hier enkele voorzetjes geven, maar meer kan ik niet doen. U wel?

‘Barbertje’ is een veel leukere naam dan het wat stijve en nogal buitenlands klinkende Lothario. De naam Barbertje komt er heel wat keren in voor, al vanaf r 2; bovendien wordt haar naam in het stukje zelf ook door anderen genoemd, terwijl de naam Lothario alleen gebruikt wordt bij de regie-aanwijzingen. Niemand noemt zijn naam. De gerechtsdienaar leidt hem voor met de woorden ìdaar is de man die Barbertje vermoord heeft’ (r 2). Aan het eind van het stukje beveelt de rechter ìvoer dien man weg’. Als je het op een toneel zou spelen, valt het verschil duidelijk op: de naam Barbertje dringt zich veel meer op dan de naam Lothario.

Deze naam lijkt vrijwel zeker ontleend aan Wilhelm Meisters Lehrjare van Goethe:¹ de Duitse afkomst is daarmee duidelijk. En Barbertje? Het eigenaardige is dat de naam Barbertje, die zo intiem en eigen lijkt, op zichzelf juist bij uitstek buitenlands is, althans wat de etymologie betreft: het hangt immers samen met het Griekse ‘barbaros’, ofwel ‘buitenlands, vreemds’.².

1 Sötemann is daarvan in zijn dissertatie De structuur van Max Havelaar (1966) volledig overtuigd (‘uiteraard’, dl 1, p 24). Multatuli-encyclopedie van K. ter Laan (red. Chantal Keijsper, 1995) is wat voorzichtiger: ‘Wellicht heeft M. deze naam aan Goethes roman ontleend’ (p 35).

2 Sötemann, De structuur van Max Havelaar, p 26

[p. 53]

Misschien speelt het verkleinwoord ook mee. Dat kan immers aangeven dat we iets intiems bedoelen, iets van onszelf, iets waar we aan gehecht zijn. Dat geldt ook voor buitenlandse woorden die we overnemen. Bij het aanpassen aan het Nederlands voorzien we ze ook van bijvoorbeeld de verkleinende vorm, maar alleen als ze iets aanduiden met een positieve gevoelswaarde. Liesbeth Koenen gaf daar in een lezing voor een congres van het genootschap Onze Taal een prachtig voorbeeld van: ‘junk’. Vroeger, enige tientallen jaren geleden, kwam het woord ‘junkie’ veel vaker voor, maar nu is dat woord al zeldzaam geworden. Het verkleinwoord valt af, juist omdat we geen affiniteit hebben met de aangeduide personen. We sluiten de junks niet in ons hart. Met een verkleinwoord duiden we iets aardigs aan.³. En ‘Lothariootje’? Nee, dat klinkt niet, al zou het op zichzelf juist zijn. Stel nu dat Lothario een alleszins sympathieke figuur zou zijn, met een karakter dat in het schetsje wat meer uitgewerkt zou zijn: zou het dan wel kunnen? Ik denk het wel: dan zouden we ‘Lothariootje’ ook in ons hart sluiten, al zou dat niet meevallen. Al in regel 2 hebben we hem, ten onrechte, in een negatief hokje geplaatst: hij heeft Barbertje immers vermoord

Terug naar het feit in kwestie: men zegt het dus verkeerd. Ik weet niet sinds wanneer dat al gebeurt, maar het dateert al van vóór 1955. Garmt Stuiveling immers maakt er al melding van in zijn bloemlezing Barbertje moet hangen. Dit boekje verscheen in 1955 in de reeks Ooievaarpockets. Aangezien deze pockets commercieel een groot succes waren, kunnen we ook aannemen dat het misverstand nog eens versterkt werd door de titel van dit boekje. In het toch zo diepgaande werk van Sötemann (1966) komt het onderwerp ‘verkeerde titel’ tot mijn verbazing niet eens ter sprake.

Garmt Stuiveling zegt in zijn al genoemde bloemlezing hoe de verhouding van ‘ons volk tot Multatuli van de aanvang af vervuld [was] van misverstanden die zelfs heden nog niet zijn uitgeroeid. (..) En indien hij zich meermalen heeft beklaagd, dat “men” niet kan lézen, zo kon de juistheid van dit beklag moeilijk duidelijker blijken dan uit het feit, dat men aan hem de uitdrukking ontleend heeft “Barbertje moet hangen” - terwijl het in de desbetreffende tekst om Lothario gaat!’⁴

Stuivelings verklaring lijkt me nogal oppervlakkig en makkelijk: men kan nu eenmaal niet lezen, zie je nu wel.. Ik houd me aanbevolen voor betere verklaringen.

3 Liesbeth Koenen, ‘Meer respect voor het Nederlands graag! Over de kracht van onze taal.’ In: Onze taal, 1999, nr 2/3, p 44-46.

4 Multatuli, Barbertje moet hangen. Verhalen, parabelen, aforismen. Gekozen en ingeleid door Garmt Stuiveling. Den Haag-Antwerpen, 1955, 1e dr., Ooievaarpocket, p 20.