Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

De wedstrijd der kunsten
door Nop Maas

Toen Hans van den Bergh in 1984 geroepen werd tot het hoogleraarschap in Heerlen, markeerden zijn Amsterdamse collega's deze gebeurtenis met de uitgave van de opstellenbundel Staalkaart (onder redactie van T. van Deel en Nico Laan). Alsof ze voorvoelde dat Van den Bergh een jaar later de bezorging van de Volledige Werken van Multatuli zou overnemen van Garmt Stuiveling, begiftigde Marita Mathijsen de scheidende collega met de instructieve bijdrage ‘De omgekeerde binocle: Ervaringen van een commentator’. Ze reflecteert daarin op haar werkzaamheden als commentator bij de brieven van De Schoolmeester. Wie annoteert, moet voor de moderne lezer taalmoeilijkheden oplossen, voorzien in zijn gebrek aan referentiële kennis, rekening houden met de verschillen in wereldbeeld en esthetische normen van toen en nu. Daarbij moet de annotator zo beknopt mogelijk te werk gaan, in dialoog met de tekst (en niets anders dan dat), en hij moet de tekst ‘in zijn eigen tijd en zijn eigen historiciteit’ toelichten. Vervolgens geeft Marita Mathijsen enkele voorbeelden van informatie die gevonden werd door vasthoudendheid en een gelukkig gesternte.

Ongetwijfeld heeft Hans van den Bergh bij de editie van de Volledige Werken zijn voordeel gedaan met deze collegiale handreiking. Maar waar gehakt wordt, vallen spaanders: bij een reuzenwerk worden kleinigheden wel eens over het hoofd gezien, ofwel: ook de goede Homerus slaapt wel eens. Een dergelijke spaander moge hier aan het licht gebracht worden.

Op 16 november 1884 schrijft Multatuli een briefkaart aan zijn vriend H.C. Muller (1855-1927), leraar te Amsterdam, vrijdenker en socialist. Multatuli verontschuldigt zich voor de honderdduizendste keer voor zijn achterstalligheid in correspondentie; hij wenst Muller geluk met zijn voorgenomen huwelijk en

[p. 34]

hoopt dat het jonge paar langdurig komt logeren. Multatuli toont zich sceptisch over het eventueel illustreren van de Wouter-geschiedenis. Vervolgens schrijft hij:

‘Dank voor den “wedstryd”. Daar is veel schoons in. Met aandoening ontwaarde ik dat ge my door M laat aanhalen. Wat ligt de tyd van de kruis sprook al ver achter my. Toen was ik bitter, nu: afgemat, lam, onverschillig.’ (Volledige Werken xxiii, p. 232)

Het is duidelijk, dat in deze passage de moderne lezer een gebrek aan referentiële kennis heeft ten opzichte van de ontvanger van de brief. Wat is dat voor wedstrijd? Wie is die M? En wat heeft de ‘Kruissprook’ uit Minnebrieven daarmee te maken? Het commentaar van de Volledige Werken laat ons hier in de steek. Aan de ‘wedstrijd’ wordt stilzwijgend voorbijgegaan en bij ‘M’ staat slechts de noot: ‘Niet achterhaald’.

De formulering die Multatuli gebruikt, wekt de indruk dat het hier om een werk van kunst gaat. Bij een publicerend persoon als Muller en bij het ‘aanhalen’ van Multatuli denkt men dan al snel aan een werk van letterkunde. Terecht merkt Marita Mathijsen in het reeds genoemde essay op dat een annotator vaak te kampen heeft met een gebrek aan bibliografisch apparaat. Het kan een hele toer zijn om een publicatie terug te vinden, zeker als het een publicatie in een of andere krant of tijdschrift betreft, maar in dit geval is dat niet zo moeilijk. De vrienden van Muller schatten zijn ego goed in, toen ze hem de in 1915 verrasten met de in deel 1 van het Biografisch woordenboek van het socialisme en de arbeidersbeweging in Nederland vermelde Lijst der geschriften, hem op zijn zestigsten verjaardag door vrienden aangeboden (in 1924 verscheen nog een Apppendix). Maar zelfs deze persoonsbibliografie hoeft men niet uit de magazijnen van enige bibliotheek te bevrijden om het hier gestelde probleem op te lossen. Een blik in Brinkman's Catalogus leert dat H.C. Muller in 1884 een geschrift publiceerde onder de titel De wedstrijd der kunsten. Dramatische proef. Wie dit 24 pagina's omvattende geschrift leest, vindt prompt het antwoord op de vragen die Multatuli's briefkaart oproept.

In De wedstrijd der kunsten organiseert Muller in het schimmenrijk een samenkomst van kunstenaars uit diverse disciplines, landen en eeuwen. Hun eigen kunst bezingend voor de blinde Homerus, zou de oude Griek moeten beslissen wie het beste is. Zoals te voorzien is, weigert Homerus tenslotte een uitspraak te doen, omdat de overwinning niet aan één enkele kunstenaar toekomt. De wedstrijd gaat dus als een nachtkaars uit.

Intussen hebben dan diverse kunstenaars proeven van hun kunnen afgelegd en hun kunst bezongen. Schrijvers als Dante, Shakespeare, Goethe, Schiller, Heine en - namens Nederland - Vondel doen hun zegje, gevolgd door een beeldhouwer als Michelangelo, schilders als Raphaël, Rembrandt en Jan Steen en de componisten Bach en Wagner.

Behalve Michelangelo treden nog twee andere cultuurdragers op wier naam met een ‘M’ begint: de dichter Alfred de Musset en de Hongaarse schilder Munkaczy. Op laatstgenoemde doelde Multatuli in zijn briefkaart. Michael

[p. 35]

Munkacsy (geboren in 1846) was als schilder in de jaren tachtig van de negentiende eeuw hevig in de mode. Hij ontleende zijn roem onder andere aan het grote doek Christus voor Pilatus uit 1881, dat op zijn Europese tournee ook Nederland aandeed. Duizenden belangstellenden richtten in de zomer van 1884 hun schreden naar Arti et Amicitiae in Amsterdam waar het ontzagwekkende doek tentoongesteld werd. Het merkwaardige is overigens dat Homerus de Hongaar aankondigt als iemand die zojuist van de aardbol is aangekomen. In werkelijkheid zou Munkacsy pas overlijden op 30 april 1900. Homerus wil van Munkacsy graag weten wat die Jezus Christus voor een profeet was. Hij heeft zich immers in het licht en de grootheid van Jezus verdiept. Munkacsy maakt in zijn antwoord van de gelegenheid gebruik om Multatuli met Christus te vergelijken. De verwijzing naar Multatuli en zijn ‘Kruissprook’ gaat naadloos over in een lofzang op de bijzondere mens Christus:

‘Komt mee, komt mee, daar wordt een man gekruist,
Daar is wat schoons te zien op Golgotha -
Zoo heeft een dichter eens van hem gezegd,
Maar Neêrlands volk begreep die woorden niet,
Die woorden, zoo vol smart en vol sarkasme,
En kruisigde den dichter, die ze sprak.
Zoo vreeslijk is de dwaling van het volk,
Dat steenen werpt op hem, die voorgaan wil,
En meest verblind door kinderlijke waan
Juist hem vervloekt, die 't meest heeft welgedaan.
Dat was úw lot, o Christus voor Pilatus,
En in den blik van den Romeinschen landvoogd
Schuilt reeds de vraag, die zulk een lot voorspelt.
Gij vraagt: wie was hij, die profeet op aarde?
Hij was een mensch, dat is zijn hoogste waarde.
Hij was een mensch, soms als wij zelven klein,
Maar óók een mensch, groot als een mensch kan zijn.
De ideën, die nog sluimerden in 't volk,
Daarvan was hij de zelfbewuste tolk,
Hij streed, en toonde de ondeugd in haar blootheid
Den menschen aan - en dàt was zijn grootheid.
Hij wilde wáár zijn in een maatschappij,
Vervuld met leugen en met huichlarij,
En ik gevoelde dat ik waarheid schiep
Toen ik zijn beeltnis in het aanschijn riep.
Geen stralenkroon, die uitlokt tot aanbidden -
Toch staat hij met een lichtglans in het midden;
Geen hemelsch licht, dat om zijn lokken speelt -

[p. 36]

 

En toch voelt elk de glorie van zijn beeld.

 

Dat is mijn kunst, mijn kleuren en mijn toon,

 

Zij streven naar dat realistisch schoon,

 

Dat scherp geteekend, vol van forsche klaarheid,

 

Het hoogste zoekt in menschelijke waarheid.’

Homerus is tevreden over de discussiebijdrage van Munkacsy:

‘Jeugdig Hongaar, zooals gij ons het beeld van dien mensch hebt geschilderd,
Waarlijk, zóó was hij groot: diep voel ik den zin van die kruissprook.’

Het realisme van Munkacsy kan in Homerus' oren genade vinden, maar hij waarschuwt hem tegen afglijden in ziek realisme dat bij voorkeur in het slijk der aarde rondwroet.

Als lofzang op Multatuli had deze passage uit Mullers vers niet alleen in de annotatie, maar ook temidden van de andere teksten over Multatuli een plaatsje moeten vinden in deel XXIII van de Volledige Werken.

Programma van de feestavond ter gelegenheid van de voltooiing van Multatuli, Volledige Werken. Particuliere collectie.

Maar ach, eigenlijk moet de hele annotatie over. Niet zozeer vanwege deze en andere omissies, maar vooral omdat wegens de veranderingen in de mensen hun kennis en wereld beeld (sommigen zouden zeggen: de toenemende veraping) steeds meer moet worden uitgelegd. Binnenkort - om ons tot Mullers gedicht te beperken - weet bijna niemand meer wie die Christus en die Pilatus waren, laat staan dat ze oog hebben voor de veranderende interpretaties van Christus' optreden.

In zekere zin zou dat zowel Multatuli als Muller plezier gedaan hebben.