Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

Een (elektronisch) monument. Over Multatuli's Volledige Werken
door Annemarie Kets-Vree

Eén blik op de vijfentwintig delen van Multatuli's Volledige Werken in mijn boekenkast maakt al veel duidelijk over mijn ervaringen met deze reeks. De eerste zeven delen, waarin zijn hele oeuvre vanaf de Geloofsbelydenis tot en met de Onafgewerkte blaadjes is samengebracht, zien er redelijk ongeschonden uit, maar aan de achttien daaropvolgende delen met Brieven en Documenten valt af te lezen dat ze intensief zijn gebruikt. De omslagen zijn, zoals dat in antiquariaatscatalogi zo fraai heet, licht beduimeld en de talrijke briefjes die in de boeken zijn gelegd, steken er als evenzovele vlaggetjes uit. Nadere beschouwing brengt aan het licht dat de delen viii en ix (over de periode 1820-1857), x (185 8-1862) en xvi tot en met xviii (1873-1877) het meest te lijden hebben gehad. Hoe is dat zo gekomen?

Op 1 augustus 1984 kwam ik in dienst bij het nog maar pas opgerichte Bureau Basisvoorziening Tekstedities, met als taak het vervaardigen van een wetenschappelijke, zogeheten historisch-kritische editie van Max Havelaar. (Deze verscheen in 1992 in de reeks ‘Monumenta Literaria Neerlandica’; op basis hiervan publiceerde uitgeverij Prometheus in 1998 een uitgave voor een breder publiek) Daar zit je dan zo'n eerste werkdag, aan een nog maagdelijk bureau. Waar te beginnen? De roman zelf had ik (uiteraard) al vele malen gelezen en dus stalde ik de tot dan toe verschenen documentendelen voor me uit en begon te lezen in deel x. Op p. 55 stak ik mijn eerste briefje tussen de pagina's. Multatuli schreef daar (in een brief aan Tine van 22 september 1859): ‘Ik ben [..] sedert vele dagen bezig met het schrijven van een ding dat misschien wel drie deelen groot wordt. [...] Ik gis een honderd pagina's druk klaar te hebben.’ Vele briefjes zouden volgen, want deel x bevatte niet alleen gegevens uit de eerste hand over de fascinerende wordingsgeschiedenis van de Havelaar, maar ook over het moeizame overschrijven in het net (‘ik ben bijna blind, en heb kramp in de vingers’) en over de dubieuze rol van Van Lennep bij het persklaar maken van de kopij. Zelden krijg je als editeur je gegevens zo op een presenteerblaadje aangeboden, zelden ook zijn die ‘secundaire documentaire bronnen’ zoals het editiejargon ze noemt, zo goed geschreven en zo boeiend. Vaak had ik het gevoel dat ik over Multatuli's schouder mee kon kij-

[p. 32]

ken, zeker wanneer hij Tine schreef over bepaalde wijzigingen in zijn roman, die ik in het nethandschrift (dat ik inmiddels ook op mijn bureau had liggen) terug kon zoeken.

Spannend waren ook de delen die handelen over de totstandkoming van de ‘Eerste door den auteur herziene uitgaaf’ uit 1875, een pijnlijk proces dat bijna twee jaar ofwel de delen xvi, xvii en xviii in beslag nam. Geografische omstandigheden - Multatuli woonde in Wiesbaden, de uitgever in Amsterdam en de drukker in Utrecht - leidden tot een frequente briefwisseling, die het mogelijk maakte de vermoedelijke gang van zaken tot in details te reconstrueren. De toon van de brieven is vaak aangrijpend: Multatuli raakte hevig geëmotioneerd door de herziening van wat hij zelf ‘een stuk van zijn leven’ noemde en kon soms maandenlang geen proeven corrigeren.

Voor de editie was het een onschatbaar voordeel dat al deze documenten in boekvorm beschikbaar waren. Ik hoefde niet langs allerlei archieven op jacht naar mogelijk interessante brieven van en aan Multatuli. Het feit dat anderen de vaak moeilijk leesbare handschriften al ontcijferd hadden, leverde eveneens kostbare tijdwinst op. Hoevéél dat scheelde, bleek wel toen ik me bezig begon te houden met de perikelen rond de ‘Tweede door den auteur herziene uitgaaf’ uit 1881. De documenten uit die periode waren op dat moment nog niet in gedrukte vorm beschikbaar (de betreffende delen xx en xxi zouden pas in 1989-1990 verschijnen) en dus moest ik de brieven zelf raadplegen. De extra tijd die dit kostte, werd wat mij betreft echter meer dan gecompenseerd: niet iedereen krijgt de kans Multatuli's brieven in handen te nemen en dat nog wel in zijn geboortehuis aan de Korsjespoortsteeg.

In de loop van mijn onderzoek raakte ik er steeds meer van overtuigd dat de editie van de Havelaar ook aandacht zou moeten besteden aan het autobiografisch karakter van de roman. Ook hier boden de Volledige Werken uitkomst. De delen viii (over de periode op Sumatra) en ix (over de kwestie Lebak) maakten het mogelijk feit en fictie met elkaar te confronteren. Het bleek dat Multatuli met een opmerkelijke precisie te werk was gegaan: allerlei details waren letterlijk in de documenten terug te vinden. Daarnaast zijn er slordigheden, die verklaarbaar zijn als je de armoedige omstandigheden in aanmerking neemt waaronder hij zijn Havelaar schreef. Slechts een enkele maal bleek Multatuli de feiten te hebben gemanipuleerd om zijn dubbele pleidooi voor de Javaan én zichzelf kracht bij te zetten.

Het zal duidelijk zijn: zonder de Volledige Werken zou de historisch-kritische Havelaar-editie er anders hebben uitgezien. Natuurlijk weet ik dat er kritiek mogelijk is op de volledigheid van de bijeengebrachte documenten en op de accuratesse waarmee de bronnen zijn geëditeerd, maar dat zinkt wat mij betreft in het niet tegenover de schat aan gegevens waarover we nu kunnen beschikken. Is er dan niets meer te wensen? Jazeker wel! Eén dringende wens is al vervuld in het afsluitende deel: het omvangrijke correspondentie- en namenregister hebben de toegankelijkheid van de Volledige Werken aanzienlijk verbeterd. Maar wat zou het

[p. 33]

fantastisch zijn als de documenten ook elektronisch ontsloten zouden worden. Doorfantaserend krijg ik het volgende visioen voor ogen: de onderzoeker zit achter zijn beeldscherm, bezoekt de website van het Multatuli museum en klikt op het icoontje ‘Volledige Werken’. Vervolgens tikt hij een of meer zoektermen in en na een druk op de knop krijgt hij alle relevante passages gepresenteerd, mèt een afbeelding van de originele documenten. Nog fantastischer zou het zijn als de teksten uit de Volledige Werken gekoppeld zouden worden aan bijvoorbeeld de Multatuli encyclopedie en bestaande edities, zodat scholieren, studenten en andere belangstellenden via hyperlinks informatie bij duistere passages kunnen oproepen. Als één auteur uit de Nederlandse letterkunde zo'n (elektronisch) monument verdient, dan Multatuli wel.