Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

Vijftien jaar met Multatuli
door Alma van Donk

Vijftien jaar lang ben ik de secretaresse geweest van Multatuli. Eerst op een oude schrijfmachine, uiteindelijk op een computer, tikte ik de brieven en documenten uit die in de verspreide nalatenschap van Multatuli waren gevonden en die hun weg moesten vinden naar zijn Volledige Werken. Een beeld van het handwerk aan zijn opvallende productie.

Ik ben in het najaar van 1979 bij het Multatuli project betrokken geraakt. Ik was toen net begonnen aan mijn doctoraalstudie Nederlands aan de Vrije Universiteit, en werd student assistent Bibliografie bij Berry Dongelmans, die kort daarvoor aan de VU was komen werken. Na een tijdje vertelde hij me dat hij naast zijn baan bij de VU ook meewerkte aan de uitgave van de Volledige Werken van Multatuli, een project van de Nederlandse Organisatie voor Zuiver Weten-

[p. 26]

schappelijk Onderzoek (zwo), tegenwoordig nwo. Het project werd geleid door Prof. Garmt Stuiveling. Er bleek inmiddels zo veel materiaal gevonden te zijn, dat ze op zoek waren naar iemand die de brieven en documenten kon uittypen. Of ik dat zou willen doen? Het ging om ongeveer tien uur per maand en ik zou op declaratiebasis door zwo betaald worden. Vermoedelijk zouden de werkzaamheden een jaar of vijf duren.

Het leek me wel wat. Niet alleen was ik geïnteresseerd in Multatuli, maar ook kon ik de inkomsten goed gebruiken. Ik zou ongeveer acht gulden per uur gaan verdienen, wat voor mij als arme student een leuk bedrag was, al was het beduidend minder dan wat ik voor mijn schoonmaakwerk kreeg. En zo begon ik aan een karwei dat ruim vijftien jaar zou gaan duren. De eerste fotokopieën kreeg ik in oktober 1979, uit handen van Berry Dongelmans, met een hartelijke brief van Garmt Stuiveling. Hij gaf daarin wat praktische aanwijzingen voor mijn typewerkzaamheden, en nodigde me uit om eens op een dinsdagochtend naar het Multatuli-museum te komen, zodat we konden kennismaken. Uiteraard heb ik dat gedaan. Hij vertelde me een aantal bijzonderheden over het project, liet me het museum zien en we dronken koffie die we kregen van mevrouw Roelfsema.

Eens in de paar weken kreeg ik van Berry een envelop vol nieuw materiaal, steeds met een vriendelijk briefje van Garmt Stuiveling, waarin hij het werklijstje opgaf en ook wel schreef over huiselijke beslommeringen, en waarin vaak een grapje zat. Die briefjes heb ik allemaal bewaard. Enkele citaten: ‘Beste Alma, Hierbij weer een serie brieven. Sommige ervan zullen wat moeilijk leesbaar zijn vrees ik. Maar die lieden hadden nog geen schrijfmachines.’ Of: ‘Oudzijn en Multatuli en Bredero vormen een vermoeiende drie-eenheid.’ Ik schreef korte briefjes terug, waarin ik kennelijk ook wel vertelde over mijn bezigheden, want ik lees in zijn antwoorden dat hij me sterkte wenste met mijn rijexamen of mijn verhuizing, of beterschap na de griep. Het laatste werkbriefje dat ik bezit, is uit juni 1984.

De eerste brief die ik onder handen kreeg, was een brief van Tine aan Potgieter, van 4 maart 1869. Ik herinner me dat ik die goed kon lezen en opgelucht zonder problemen uittypte. Maar toen! De volgende brieven waren van Multatuli zelf, gericht aan Huisman, uit oktober 1869. Ik had er grote moeite mee. Wat een handschrift! Wat stond daar in vredesnaam! Ik heb er lang over gedaan om de hanenpoten te ontcijferen, en ik weet nog goed hoe de moed me in de schoenen zonk. Hier zou ik niets van terecht brengen. Maar natuurlijk hield ik dapper vol, en gelukkig wende het handschrift op den duur. Toch heeft het wel een paar jaar geduurd voordat ik het zo goed kende dat ik vrijwel alles in één oogopslag kon lezen. Waarschijnlijk heb ik in die eerste jaren allerlei leesfouten gemaakt, maar welke en hoeveel het er waren, weet ik niet, want nadat ik mijn typoscript ingeleverd had, zag ik het niet meer terug totdat het ooit in druk verscheen, gecorrigeerd door Dongelmans en Stuiveling.

[p. 27]

Al gauw ben ik het handschrift van Multatuli heel mooi gaan vinden, en dat is altijd zo gebleven. Brieven waarop hij z'n best had gedaan zagen er prachtig uit: een regelmatig, sierlijk en verzorgd handschrift. Het bijzondere van het handschrift was, dat het ook echt iets toevoegde. Ik kon in één oogopslag zien welke toon een brief had: opgewekt, verontschuldigend, gefrustreerd, verontwaardigd, of vermoeid treurig (‘depressief’ zouden we tegenwoordig zeggen). Die meerwaarde van het handschrift mis ik als ik de brieven in drukletter herlees in de Volledige Werken. De Volledige Werken zijn voor mij in dit opzicht niet echt volledig.

Toegegeven: vaak was het handschrift ook slecht te lezen, klein, priegelig, gehaast. Gewone zinnen en gangbare zegswijzen kon ik dan nog wel ontcijferen, maar ik haperde bij uitdrukkingen of citaten in andere talen, of bij lastige namen waarvan ik nog nooit gehoord had. Deze puzzeltjes probeerde ik zo goed mogelijk op te lossen. In een woordenboek vond ik bijv. ‘coup de Jarnac’, door Multatuli geregeld gebruikt, een uitdrukking die ik voorheen niet kende. Citaten probeerde ik te vinden in bijv. de lijst gevleugelde uitdrukkingen in de Grote Van Dale. Moeilijke persoonsnamen zocht ik op in het telefoonboek van Amsterdam.

Daarbij was het voor mij niet altijd eenvoudig om te begrijpen over welke kwestie een brief precies ging, want ik kreeg het materiaal meestal niet chronologisch geordend. Van een correspondentie uit een bepaalde periode kreeg ik bijv. eerst alle brieven van Multatuli, en een paar maanden later alle brieven van de correspondent. Pas als het geheel in druk verscheen, kon ik reconstrueren wat er aan de hand was geweest.

Ik typte de brieven uit op mijn eigen schrijfmachientje, een kleine draagbare Olympia die ik als eindexamencadeau van mijn ouders had gekregen en die sindsdien al veel te verduren had gehad. Het apparaat voldeed, maar daar is ook alles mee gezegd. Het had een zware aanslag en de letters kwamen niet echt scherp en recht op het papier. Vergeleken met de huidige pc was het een werktuig uit het stenen tijdperk. Na enkele maanden behelpen schreef ik Garmt Stuiveling een beschroomde brief, waarin ik vroeg of zwo misschien bereid zou zijn mij een eenvoudige elektrische schrijfmachine ter beschikking te stellen. Ik zou dan sneller en netter kunnen werken, zo hield ik hem voor, zodat het apparaat zichzelf snel terug zou verdienen. Stuiveling antwoordde dat hij zou zien wat hij voor me kon doen. Na enkele maanden berichtte hij mij dat zwo, met talrijke verontschuldigingen voor het lange wachten, had laten weten dat er een budget was gevonden voor de aanschaf van een schrijfmachine. Ik mocht hem zelf kopen, en de nota declareren. Voor fl 429,- kocht ik toen bij V&D een door de Consumentengids als goed getest apparaat. Toen een geweldige stap vooruit, nu ook een museumstuk.

Ik heb die machine een kleine tien jaar gebruikt. Eenmaal dreigde er een kink in de kabel te komen: na een paar jaar kreeg ik een brief van zwo waarin stond ‘(...) dat de bruikleenperiode inzake 1 electrische schrijfmachine reeds ge-

[p. 28]

ruime tijd door U is overschreden.’ Ik werd verzocht, ‘overeekomstig het gestelde in punt 5 van de bruikleenvoorwaarden uit de bruikleenovereenkomst nr. 697, de machine omgaand aan zwo te retourneren.’ Ik schreef beleefd terug dat ik zwo vroeg om de bruikleenovereenkomst te verlengen, omdat ik mijn werkzaamheden voor zwo niet kon verrichten zonder schrijfmachine. (Het project, gepland voor vijf jaar, was inmiddels zijn zesde jaar ingegaan.) De bruikleenovereenkomst werd daarop verlengd tot 1986 en daarna heb ik er nooit meer iets van gehoord. Het apparaat staat inmiddels werkeloos op de vliering.

Kort signalement van het verschijnen van de laatste twee delen van de Volledige Werken. Collectie Letterkundig Museum.

Op den duur ben ik de brieven met behulp van een computer gaan uittypen. De print die ik maakte werd op de uitgeverij vervolgens nog op de ouderwetse manier, vanaf papier, gezet. Pas in de eindfase van het project, toen we bezig waren met de laatste delen, heb ik materiaal op diskettes aangeleverd.

Na het overlijden van Stuiveling werd zijn werk overgenomen door Hans van den Bergh. Voor mij had dat tot gevolg dat de hoeveelheid werk bij vlagen fors toenam. Dikke enveloppen kreeg ik, met soms wel vele tientallen brieven. Ik probeerde die steeds zo snel mogelijk uit te typen, maar langer dan anderhalf uur achter elkaar kon ik er meestal niet aan werken, want dan zag ik scheel van het turen en puzzelen. Bovendien was ik intussen afgestudeerd, en werkte ik buiten de neerlandistiek (als beleidsmedewerker op de VU).

Niet alleen heeft Multatuli lang deel uitgemaakt van mijn leven, ik ben ook bezig geweest met een lange periode uit zijn leven. Daardoor heb ik talloze affaires uit

[p. 29]

zijn leven voorbij zien trekken. Multatuli was al wat ouder toen ik bij het project betrokken raakte. De meeste brieven zijn uit de periode Ingelheim. Ik heb aan die vele honderden brieven veel genoegen beleefd. Vaak schoot ik in de lach, soms was ik verbijsterd (welke vader geeft zijn zoon nou aan als moordenaar op grond van een krantenbericht!), en vaak, heel vaak, had ik erg met hem te doen. Voor mij als lezer is het grote drama uit die jaren dat zijn kinderen niets meer van hem wilden weten. Dat was voor hem geloof ik het ergste van alles.

Het bijzondere van die brieven was natuurlijk dat ze zo verschrikkelijk goed geschreven waren - ook de klagende, of voorspelbare brieven (want die zijn er ook). Vooral de brieven waarin Multatuli tegen zaken of personen tekeer gaat, zijn onovertroffen. Ze zijn het gedocumenteerde bewijs dat er maar één manier is waarop je iets het beste kunt zeggen.

Het is alweer vijf jaar geleden dat het laatste deel van de Volledige Werken verscheen. Een mooie periode is daarmee afgesloten, met veel onverwachte genoegens. (Zo ben ik waarschijnlijk de enige lezer van Multatuli die zijn boeken op de fiets bij de uitgever is gaan halen. Aanvankelijk kreeg ik namelijk niet automatisch een exemplaar als er weer een deel verschenen was. Pas na jaren heb ik Van Oorschot daar voorzichtig opmerkzaam op durven maken. Ik kreeg een hartelijk kaartje terug van Gemma Nefkens, en het aanbod dat ik alle delen die tot dan toe verschenen waren, kon komen halen als ik wilde, wat ik natuurlijk heb gedaan. Op de fiets.) Het geeft voldoening dat de Volledige Werken voltooid zijn, maar ik vind het ook jammer. Ik heb Multatuli zo goed leren kennen dat ik hem ben gaan missen. Hij was een stille huisgenoot die soms uit zijn logeerkamer kwam voor een goed gesprek, en zich dan weer terugtrok. Soms hoop ik dat er ergens een grote koffer vol onbekende brieven gevonden wordt, en dat ik die dan weer mag uittypen. Ik zal dat met alle plezier doen.

30 juni 2000