Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

De jaarstukken. Het Volledig werk als biografie
door Hans van den Bergh

Een kenner van het Volledig Werk weet natuurlijk dat de zogeheten ‘jaarstukken’ - een soort kronieken - steeds een vast bestanddeel hebben uitgemaakt van de delen Brieven en documenten die Garmt Stuiveling sedert 1954 met grote toewijding maar zonder al te grote regelmaat begon te publiceren. Zo bevat de eerste band van die reeks (deel viii), na een Voorbericht, eerst alle documenten over Multatuli's voorouders en dan volgt al dadelijk het eerste ‘jaarstuk’, in dit geval onder de titel ‘Amsterdam 1820’. De eerste zin luidt: ‘Eduard Douwes Dekker

[p. 18]

Een van de eerste besprekingen, uit De nieuwe eeuw. Collectie Letterkundig Museum.

[p. 19]

werd op 2 maart 1820 in de Korsjespoortsteeg te Amsterdam geboren’; als ooit een eerste zin biografische allure had, dan toch zeker deze. En inderdaad, wie alle jaarstukken achter elkaar leest, zoals ze aanvankelijk groepen van jaren beschrijven, maar al gauw één enkel jaar, en - naarmate de vloed documenten stijgt - zelfs onderdelen van jaren, ziet het hele leven van Dekker voorbijtrekken in opmerkelijke volledigheid en gedetailleerdheid. Zelf heb ik kort na de voltooiing van het VW in 1995, wel met de gedachte gespeeld die jaarstukken los te maken uit de contekst van de reeks en achter elkaar te publiceren als complete levensbeschrijving van Multatuli. Het idee heb ik zelfs gratis voor niks aangeboden aan Wouter van Oorschot - dan had de uitgeverij in het kielzog van de door het VW gegenereerde belangstelling voor de schrijver, zonder extra kopijkosten een eigen biografie kunnen aanbieden. Maar Wouter had na al die jaren een diepe behoefte zijn zaak te verlossen van alles wat naar Multatuli zweemde. Begrijpelijk misschien, maar toch onverstandig, want zo heeft hij ook de Multatuli-encyclopedie aan zijn neus voorbij laten gaan en die heeft naar bekend de SDU een groot verkoopsucces bezorgd.

Toch zou die aparte uitgave van de jaarstukken bij nader inzien geen echte biografie hebben opgeleverd. Daarvoor zijn deze opstellen - in de eerste negen delen van Garmt Stuiveling en in de laatste negen van mijn hand - toch teveel geschreven als brave inhoudsopgave van wat de lezer te wachten staat. Ze ontberen bovendien, hoe nauwgezet ze ook de feiten administreren, het voornaamste kenmerk van een biografie naar de huidige maatstaven: een persoonlijke, geëngageerde visie die de disparate gegevens kleurt en tot een eenheid smeedt. Overigens - als het om persoonlijke stellingname gaat - is Stuivelings pleidooi voor de onschuld van Dekker inzake het Natalse kastekort, ‘Padang 1843’ (VW viii, blz. 289 ev.), er een mooi voorbeeld van hoe een nuchter bedoeld feitenrelaas maar nauwelijks kan verhullen dat er een bevlogen advocaat aan het woord is. Aan een vleugje persoonlijke inkleuring ontkomt trouwens geen enkele chroniqueur; zo merk ik achteraf dat ik zelf een enkele keer voorzichtig duidend tussenbeide kwam, bijvoorbeeld na het aanhalen van Multatuli's oordeel over Ibsen: dat deze uit pure verontwaardiging niet kon voldoen ‘aan de eischen der kunst’. Het jaarstuk over 1884 waagt zich dan aan de uitspraak: ‘Als het hier niet om pure projectie gaat, haalt Multatuli de Noorse dramaturg toch op zijn minst als geestverwant binnen.’ (xxiii, 21) Maar zulke interpretaties maken deze annalen natuurlijk nog lang niet tot een levensverslag vanuit één samenhangende visie.

Maar wat er toch het meest tegen pleit om de jaarstukken een zelfstandige rol als hoofdstukken van een biografie te laten spelen is wel het feit dat ze als schets van een afgebakende periode uit Dekkers leven, eigenlijk niet los te maken zijn van de Multatuliana die ze telkens introduceren. Zo placht ik zelf nogal eens een opsomming te geven van de belangrijkste brieven die Multatuli in een bepaald jaar had geschreven met de heimelijke bedoeling de lezer vast lekker te maken met een aankondiging van de daar behandelde thema's. (zie bv. xviii, 178/9) Dergelijke smaakmakers verliezen hun zin als de passages waarnaar verwezen

[p. 20]

wordt, niet in hetzelfde boek te raadplegen zijn. Als verborgen verleiders werkten dit soort ver wijzingen overigens wel, want niet zelden mocht ik met voldoening constateren dat boekbesprekers de door mij in het vooruitzicht gestelde hoogtepunten ook braaf in hun recensies als eigen trouvailles presenteerden.

De inhoud van de jaarstukken correspondeerde in dit opzicht met de manier waarop ze ontstonden. Bij het verwerken en annoteren van de brieven en documenten over een bepaald jaar noteerde ik telkens gegevens in een bloknoot, als een aangesneden kwestie of een belevenis van Multatuli me als opmerkelijk trof; uit die aantekeningen werd dan, als de kopij gereed was, het jaaroverzicht gecomponeerd. Die werkwijze had ten gevolge dat sommige saillante verhalen uit de levensgeschiedenis juist niet in het betreffende jaarstuk werden verteld. Over de krankzinnige verwikkelingen rond Edu's logeerpartij bij zijn vader en Mimi in Wiesbaden, waar hij aanvankelijk samen met een Italiaanse vriendin hoopte in te trekken, vermeldt het overzicht van dat jaar (1877) bijvoorbeeld kortweg dat ‘nauwkeurig op elkaar aansluitende verslagen van de gebeurtenissen bewaard zijn gebleven in de mémoires van Mimi en van Marie Anderson’ (xviii, 613). Daarmee wordt de nieuwsgierigheid van de lezer veeleer geprikkeld dan bevredigd, met de bedoeling dat vervolgens de bij 9 en 10 september opgenomen passages met gespitste aandacht gesavoureerd zouden worden. Maar het jaaroverzicht zelf biedt op zo'n punt weinig houtsnijdende informatie.

Een enkele keer leverden de jaarstukken ook echt inhoudelijk nieuws op. Zo werd door het achter elkaar plaatsen van alle stukken die betrekking hadden op het zg. ‘Huldeblijk’ van 1882 zonneklaar dat Multatuli zelf de eigenlijke initiatiefnemer en drijvende kracht achter de hele organisatie is geweest; zo'n conclusie werd dan met een zekere trots in het betreffende jaarstuk opgediend. Hetzelfde geldt voor de aankoop van het huis in Ingelheim; net als Stuiveling inzake Padang heb ik hier het uiterste gegeven wat met mijn beperkte economische inzichten bereikbaar was en gepoogd de ingewikkelde financiële warboel rond de schenking van Zürcher te ontrafelen in het jaarstuk over 1881 (xxi, 22 e.v.).

Het principe van het ‘lekker maken’ verhinderde overigens niet dat een enkele keer een treffende formulering uit een brief in extenso wordt aangehaald, zoals na de vermelding dat Dekker zich in zijn brieven aan Waltman vaak enthousiast betoont over de visjes en de kanaries die Mimi houdt: ‘Men kan zich wennen om geluk te zoeken in 't kleine’ (xviii, 23). Verrukt was ik ook van een mooi aforisme dat ik aantrof in een brief aan Funke van 15 maart 1881; Multatuli blijkt daar in zijn maag te zitten met de matige illustraties van J.C. Rappard voor de nieuwe druk van de Havelaar, want ‘Middelmatigheid in kunst heeft geen reden van bestaan’. Zoiets wordt dan dankbaar geciteerd. Als er in de jaarstukken al eens een algemene conclusie wordt getrokken, dan blijft zo'n constatering toch aan de betreffende periode gebonden. Anders dan een biografie die het hele materiaal tracht te overzien, werden de jaarkronieken steeds gedestilleerd uit de documen-

[p. 21]

ten over die ene periode. Toch kan ook aan de hand van die gegevens een enkele keer het klimaat van een bepaalde levensfase in algemene zin worden gekarakteriseerd. Zo blijkt het jaar 1881 sterk in het teken van het naderende einde te staan: het is het jaar van de laatste voordrachtentoernee, de laatste verhuizing en de laatste door Dekker bewerkte druk van de Havelaar. Zijn laatste trouwe uitgever, Waltman, verkoopt zijn Multatuli fonds en de schrijver begint te kampen met ‘kramp op de borst’; zelf concludeert hij op 13 oktober: ‘Als 't leven een schaakparty was, zou ik zeggen: Ik geef op’. Toch heb ik me een enkele keer ietwat driest aan een algemener karakteristiek gewaagd, naar ik achteraf vaststel; als Multatuli na zijn gebruikelijke zomerinzinking weer opveert, constateert hij in 1875 zelf dat nu ook zijn oogklachten verminderen. Ik vul dat aan met het ‘sweeping statement’: ‘voor de psychische component in zijn verschillende kwalen was de schrijver bepaald niet blind’. En een doodenkele keer voelde ik me ingewijd genoeg om een soort wetmatigheid vast te stellen, bv. in het gedrag van de vele Multatuli-opposanten. Vaak ging het daarbij om aanvankelijke aanhangers die zich na een periode van adoratie teleurgesteld toonden over de grote meester. Zo schrijft het zelfde jaarstuk 1875 over de schaakmeester Van der Linde: ‘Evenals eerdere en toekomstige Multatuli-adepten (Buys, Cohen Stuart, Westra) voelt deze explosieve persoonlijkheid zich veronachtzaamd als Multatuli niet snel en substantieel genoeg ingaat op zijn geschriften.’

Al met al blijven de jaarstukken niettemin een opsomming van details en incidenten en die zijn, hoe smakelijk vaak ook, onvoldoende voor een biografie. Dat neemt niet weg dat een van de constanten in Multatuli's opinies over al die jaren - naast bijvoorbeeld zijn haat tegen het openbaar onderwijs, zijn wantrouwen jegens weldoeners, en zijn afkeer van beroepsschrijverij - telkens weer zijn angst voor een mogelijke biografie blijkt te zijn. Met grote tegenzin beziet hij onder meer de pogingen van Busken Huet in 1885 om hem al bij zijn leven bij te zetten in de kooi van een aantal stereotiepen en grote lijnen. ‘Myn leven bestaat in tusschenzinnen’ is zijn mening. Oftewel: juist niet de samenvattende oordelen zijn van belang, of de algemene karakteristieken, maar de dagelijkse details en de incidentele belevenissen geven het best zicht op Multatuli's leven in zijn voortdurende gevarieerdheid en onvoorspelbaarheid. In die zin zou de optelsom van de jaarstukken met hun stroom van tijdelijke bijzonderheden wel eens in Multatuli's ogen het toonbeeld kunnen opleveren van diens gedroomde levensverhaal.