Over Multatuli. Jaargang 22. Delen 44-45

Persoonlijke herinneringen
door H.H.J. de Leeuwe

In de oorlog hadden wij ons al intensief met Multatuli beziggehouden, mijn vriend Piet Spigt en ik. Piet deed archiefonderzoek bij de Amsterdamse rechtbank om helderheid te brengen in de zogenaamde klaphistorie; de uitkomst ervan zou uitgroeien tot een boek: De ballingschap van Multatuli. Ikzelf bestudeerde de blijspelfragmenten, bekend onder de naam Aleid, in de hoop dat dit tot een proefschrift zou leiden. Na de bevrijding maakten we kennis met drie andere Multatulivrienden: Fred Batten, Henri Ett en Garmt Stuiveling. Al bij onze eerste bijeenkomst stelden we ons een tweeledig doel - tweeledig maar onlosmakelijk met elkaar verbonden: het op democratische wijze nieuw leven inblazen aan de Vereniging Het Multatuli museum, straks Multatuli Genootschap genaamd, en het totstandbrengen van een volledige uitgave van het literaire werk, van de

[p. 14]

brieven en documenten. Edgar du Perron had - zo hoorden wij - voorgesteld om werk, brief en document chronologisch, om zo te zeggen van dag tot dag, te publiceren opdat iedereen zou zien hoe onscheidbaar werk en leven bij Douwes Dekker waren. Om begrijpelijke, vooral praktische redenen werd er besloten om de werken eerst, daarna de brieven en documenten uit te brengen. Zes delen werk, zes delen brieven en documenten, dachten wij. We konden niet vermoeden dat het er zeven respectievelijk achttien zouden worden.

Literaire plannen zijn mooi doch onuitvoerbaar als er niet een uitgever is die het manuscript laat drukken en dan aan de boekhandel aanbiedt. Het was Geert van Oorschot die het grote risico wilde nemen. Niet iedereen in Nederland zat erop te wachten dat het oeuvre van die beeldenbreker, die atheïst, zo nadrukkelijk onder de aandacht van het lezend publiek werd gebracht. Aan een rijkssubsidie viel voorlopig niet te denken; in elke vergadering werd het gezegd: ‘Alles wat er is, is bestemd voor Hooft’. Dat was wel mooi voor de 17de eeuw, maar we hadden het liever voor de 19de gehad. Na verloop van tijd kwam er gelukkig toch steun van de overheid; zelfs voor de bewerkers bleef er een vriendelijke beloning over.

Het was allereerst zaak dat het Genootschap zijn voorgenomen taak vervulde om propaganda te maken en heel Nederland van de bijzonderheid van de schrijver te overtuigen. ‘Multatuli - Europees formaat’ noemde Garmt Stuiveling één van zijn redevoeringen. Het Bestuur organiseerde cursussen over Dekker als moralist, als kunstenaar en als ambtenaar. De vraag was immers: had hij als ambtenaar in Lebak juist gehandeld? Wij vonden van wel, maar anderen niet, zoals bijvoorbeeld Rob Nieuwenhuys. Discussies hierover konden onze zaak slechts dienen. We beperkten ons niet tot Amsterdam (waarbij dankbaar opgemerkt moet worden dat onze eerste passen ondersteund werden door de hoofdstedelijke afdeling van de Vrijdenkersvereniging De Dageraad), maar trokken ook naar Rotterdam, Den Haag, Utrecht en Haarlem. Bij een van die gelegenheden werd de vraag gesteld of Douwes Dekker en Multatuli dezelfde persoon waren, een vraag voor de nietkenner begrijpelijk, voor de kenner op het eerste gehoor onnozel, maar bij nader inzien toch niet zo dwaas. Is de creatieve auteur identiek met zijn dagelijkse ik? Dekker-Multatuli heeft het zo doen voorkomen, maar was of is het werkelijk zo?

Van belang bij onze ondemerning was verder personen van literair gezag aan onze kant te krijgen. We boekten succes. Ook zij die op grond van hun overtuiging neen hadden kunnen zeggen, stemden in: W.A.P. Smit en W.J.M.A. Asselbergs. Anderen lieten hun goedkeuring blijken door lezingen voor het Genootschap te houden: Jan Romein, K. ter Laan, Josine Meyer. Van de jongeren deden Adriaan Morriën en Adriaan van der Veen mee.

Geert van Oorschot zat niet stil. Behalve de in bruin linnen gebonden dundrukdelen zouden ze voor de intekenaren tegen verhoogde prijs ook in leer

[p. 15]

komen. Geert slaagde er in om Koning Boudewijn en Koningin Juliana tot de eerste inschrijvers te mogen rekenen. Een ander soort aanwinst was dat de meester-ontwerper Helmut Salden bereid bleek de boekverzorging voor zijn rekening te nemen.

In een circulaire werd de leden van het Multatuli-genootschap verzocht de uitgave van de Volledige werken te ondersteunen. Collectie Letterkundig Museum.

Elke gelegenheid werd aangegrepen om Multatuli's betekenis voor onze tijd te accentueren. De zestigste sterfdag (in 1947, in de overvolle ijskoude aula van de Amsterdamse Universiteit), in 1960 de 100ste verjaardag van het verschijnen van de Max Havelaar en in 1987 de honderdste sterfdag met de onthulling van Dekkers standbeeld. Er kwamen her-opvoeringen van Vorstenschool op het toneel en op de televisie en er verschenen boeken: Henri A. Ett publiceerde o.a. Holland in rep en roer, een drietal essays over Dekkers reactie op de misdaad. In 1960 verenigden verschillende schrijvers zich om licht te brengen in de diverse aspecten van de Havelaar, Garmt gaf het handschrift uit, de z.g. nulde druk, er kwam een omvattende beschouwing van mens en schrijver in de reeks Genie en Wereld en Van der Planks bibliografie van 1987 zou thans gemakkelijk kunnen worden aangevuld. Er gebeurde meer. Tentoonstellingen werden georganiseerd, het geboortehuis werd door tussenkomst van een stille Multatuli-vriend een vaste stek voor het Genootschap, artikelen - reeds in periodieken verschenen - werden, voorzien van een nieuw kaft, aangeboden als deeltjes uit de reeks Geschriften van het Multatuli Genootschap en er kwam - wie had het durven hopen - een eigen tijdschrift Over Multatuli.

Maar - zal de ongeduldige lezer vragen - wat gebeurde er binnenskamers om de uitgave persklaar te maken? Want daarvoor was toch alles begonnen! Dat was allereerst klein, maar accuraat werk. De oude uitgaven werden in overeenstemming gebracht met de toen ingevoerde nieuwe spelling. Talloze eetjes, ootjes en naamval-ennetjes bleven op het slagveld, ook de ch. Had Multatuli niet zelf

[p. 16]

al gezegd: ik hoor bij mens niet de minste ch? Zo werd ‘De roeping van den mensch is mensch te zijn’ tot ‘De roeping van de mens is mens te zijn’. Ook drukfouten werden weggewerkt; Du Perron had gezegd dat de oude edities ervan knetterden. Doch dit was slechts voorbereidend werk. Het ging om wat sinds het ontstaan van de filologie tekstkritiek genoemd wordt. Dekker had van zijn werken meerdere drukken verzorgd en die telkens gewijzigd, of het nu ging om ‘een’ in plaats van ‘'n’ of om hele zinnen en woorden. Welke vorm zou in onze uitgave komen te staan, die van de eerste, de tweede, de derde of de vierde en laatste druk? Er viel voor alle iets te zeggen, maar er werd ‘telkens die versie’ (aldus hoofdredacteur Stuiveling) ‘welke in literairhistorisch en stilistisch opzicht de voorkeur verdiende, als grondslag gekozen.’ De taak der mederedacteuren was het materiaal hiervoor te verzamelen.

Dat er streng de hand gehouden werd aan de chronologische volgorde - niet van ontstaan, maar van publicatie - spreekt bij onze opzet vanzelf, dus begon deel i met de Geloofsbelijdenis, gepubliceerd in 1859, en eindigde deel 7 met Onafgewerkte Blaadjes, postuum verschenen in 1887. Hetzelfde principe werd toegepast op de Brieven en Dokumenten. Daarom begon deel viii met 1740, het vermoedelijke geboortejaar van Dekkers grootvader en vormde 1887 het slot van deel xxiv, het jaar van Dekkers dood. Doordat wij zo volledig mogelijk wilden zijn, moesten toeval en vooral speurwerk ons te hulp komen. Er ging bijna geen vergadering voorbij of Henri Ett verraste ons met een nieuwe vondst. Nog een taak was voor ons weggelegd. Het bleek wenselijk, ja noodzakelijk, namen van plaatsen en personen, titels van boeken, befaamde uitspraken voor de huidige lezer toe te lichten. Dat werd dus zoeken in alle mogelijke encyclopedieën en registers. Niet alle verklaringen bleken juist te zijn. De staatsman Thorbecke was niet een bakker aan de poort maar zou in modern Nederlands Terbeek heten (VW VI 802). Wie Bosco tot een Italiaanse heilige maakte (VW III 594) weet ik niet; Multatuli bedoelde niet hem maar Bartolomeo Bosco (1793-1863) een internationaal beroemde goochelaar.

Het laatste en zwaarste, eigenlijk vervelendste werk was het lezen van de drukproeven. Pas als dit zo zorgvuldig mogelijk geschied was mocht Geert roepen: fiat drukken! Het is misschien illustratief een paar data uit een aantekenboekje te citeren:

12.1. 1950:	Bespreking over uitgave
12.2. 1950:	Circulaire Multatuli Genootschap
12.4. 1950:	Uitgave gaat door
9.12. 1950:	Viering 40 jaar Multatuli Genootschap

Een jaar later luidde het:

[p. 17]

21.4. 1951:	Collationeren Zegen Gods
6.5. 1951:	Fiches deel IV
25.6. 1951:	Correctie Multatuli: 3 vel
14.7. 1951:	Variantenlijst maken Ideën IV (voor deel 6)
3.9. 1951:	Variantenlijst Vorstenschool af
13.10. 1951:	Bij Van Oorschot, Multatuli III halen.

Dat Stuivelings werk van beslissende betekenis is geweest behoeft geen betoog. Zijn ‘tussenteksten’ waarin hij telkens het komende onderdeel samenvatte en toelichtte, vormen achter elkaar gelezen (of beter: gedrukt) een voortreffelijke biografie. Want Garmt kon schrijven.

Helaas - er vielen hiaten in het verschijnen van de Volledige Werken. Waren de delen i tot en met ix in snelle volgorde van 1950 tot 1956 verschenen, er kwam een onderbreking van vier jaar. Deel x kwam nog uit in 1960. Doch dan volgde er een lange pauze van zeventien jaar tot verdriet van intekenaars en kopers, maar vooral tot grote ergernis van de uitgever. Waren de verzorgers misschien Multatuli-moe geworden? Feit is dat enkelen een nieuwe, alle aandacht vereisende werkkring hadden gevonden. Stuiveling besteedde al zijn krachten aan een andere grote Nederlander, aan Bredero. Eerst in 1977 werd de draad weer opgepakt en kwamen de delen in redelijke volgorde uit. Maar Garmt heeft de reeks niet meer kunnen afmaken. Na zijn dood in 1985 sprong Hans van den Bergh, ondersteund door Berry Dongelmans, in de bres, nieuwe medewerkers (een tiental) werden aangetrokken en mijn aandeel beperkte zich tot het translittereren van brieven die in Duitse karakters gesteld waren. Op 5 maart 1995 konden de vijfentwintig delen in de Amsterdamse Schouwburg aan de Prins van Oranje feestelijk worden aangeboden. Het grote werk was voltooid. Jammer dat vijf van de zes mannen van het eerste uur er niet meer bij waren.